«كيىم ءپىرى – كيمەشەك»

وتەيبويداق تىلەۋقابىلۇى

جەلتوقساننىڭ بەسىنشى جۇلدىزىندا ەلورداداعى ۇلتتىق مۋزەيدە قر قولونەرشىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى، حالىقارالىق يۋنەسكو ساپا بەلگىسىنىڭ يەگەرى، ەتنوديزاينەر تىلەك سۇلتاننىڭ «كيەلى كيمەشەك» اتتى جەكە كورمەسى سالتاناتتى اشىلۋ ءراسىمى تانىستىرىلدى. اۆتور قازاق ايەلدەرىنىڭ ۇمتىلىپ بارا جاتقان كيىمدەرىنىڭ ءبىر تۇرىنە ەگجەي-تەگجەيلى توقتالدى. ءىس—شارا مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى مەن استانا قالاسى اكىمدىگىنىڭ تىلدەردى دامىتۋ جانە مۇراعات ءىسى باسقارماسىنىڭ «رۋحانيات» كمم قولداۋىمەن ءوتتى. سونداي-اق، ەلەۋلى وقيعاعا مۇرىندىق بولعان قر ۇلتتىق مۋزەيى «قارا شاڭىراق» قب-مەن بىرلەسىپ. بۇدان بولەك، يدەيا اۆتورى  ءار ايماقتىڭ ايەلدەرىنىڭ كيمەشەكتەرىندە قانداي ايىرماشىلىقتار بولاتىنىن كورسەتتى.

لاۋازىمدى تۇلعالار مەن قازاق ۇلتتىق ناقىشتارىن دارىپتەۋشىلەر ءسوز سويلەگەن سوڭ، ءتۇرلى كيمەشەكتەردەن دەفيلە باستالدى. دەفيلە دەگەنىمىز – كانىگى مودەلدەردىڭ  كيىم ۇلگىلەرىن ءسان الاڭىندا كورسەتۋى. جوبا كيمەشەكتى كيۋ مەن شىلاۋىش وراۋدىڭ تاسىلدەرى كورسەتىلگەن تىلەك سۇلتانننىڭ شەبەرلىك ساباعىنا جالعاستى. دارىستەن كەيىن ارانايى كورمە اشىلدى. ەكسپوناتتار قاتارىندا تىلەك سۇلتاننىڭ قولىنان شىققان ءساندى ۇلتتىق باس كيىمدەر مەن ەلىمىزدىڭ ءتۇرلى اۋماقتارىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن ايشىقتايتىن كيمەشەكتەر قويىلدى. كەلۋشىلەر ءۇشىن كورمە كەلەر جىلدىڭ 16 قاڭتارىنا دەيىن جالعاسادى.

قازاقتا كيمەشەكتى ەكىنىڭ ءبىرى كيمەگەن. تىلەك سۇلتاننىڭ سوزىنشە، ءتىپتى, ومىرىندە كيمەشەك كيۋگە زار بوپ وتكەن ايەلدەر دە بولعان. نەگە دەسەڭىز، كيمەشەك كيۋدىڭ ءبىر قاعيداسى – اۋەلى ءبىر بالاسى ومىرگە كەلگەن بولۋى كەرەك. سوندا عانا بالاسىن تاماقتاندىرۋعا ت.س.س. سەبەپتەرمەن كيۋگە نەگىز بولعان. ۇلكەن اپالارىمىز دا ءدال سولاي. ولاردىڭ ويۋ-ورنەكتەرىنە قاراپ، قايسىسى سىيلى، ابىرويلى بولسا، ولاردىڭ ويۋ-ورنەگى، اگاراكي، كيمەشەگىنىڭ بەزەندىرىلۋىنىڭ ءوزى وزگەشە بولعان.

مۇنىڭ ءبارى قازاق حالقىنىڭ ءتول مادەنيەتىنىڭ بىردەن-ءبىر مۇراگەرى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق كيىمىنىڭ تاريحىمەن تانىستىرۋ جانە جاس ۇرپاققا ءداستۇرلى كيىم ۇلگىلەرىن ۇسىنۋ، سونىمەن قاتار وسكەلەڭ ۇرپاق اراسىندا قازاقى سالت-ءداستۇردى، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋ، تاريحي سانانى جاڭعىرتۋ ارقىلى وتانسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلعان دۇنيە.

بۇدان بولەك، ءبارىمىز بىلە بەرمەيتىن سان الۋان ءتۇرى بار. سولاردىڭ بىرنەشەۋىنە ءجىتى توقتالا كەتەيىن.

اقكەرىم – ءداستۇرلى كيمەشەك ءتۇرى.  ونىڭ جورمەلى كەستەلى جاعى – تۇپنۇسقا، ال قالعان بولىگى كەيىن قوسىپ تىگىلگەن جاڭعىرتپا.

ايىمەنە – ءانىماي. ايانمەن كەلگەن ءبىرىنشى كيمەشەك. قيعاش قيىلعان، كۇمبەز كۇندىگى “شاڭىراق”، “ۋىق”، “كەرەگەمەن” كومكەرىلىپ كەرىلىپ تۇسەدى.

ارۋانا – توبەسىندە “حانشاتىرى” دەپ اتالاتىن سالدەسى بار كيمەشەك. بۇل بالاسى ەمىزۋلى كەلىنشەكتەرگە تاپتىرماس كيىم.  كۇندىكتىڭ قاتارلاستىرىلا دەستەلدەنگەن  جەلبىرى بولەك قيىلىپ، جيەكتەلىپ قوسىمشا تىگىلەدى

اي-قاعان – اينالا شىلتەرمەن جيەكتەلەتىن، ويما ءپىشىمدى كيمەشەك. نەگىزىندە، شىلاۋىشقا تاعىلعان شەكەلىگى ءتاتى ماڭدايىنا تىزبەكتەلەتىن ۇزبە مونشاقپەن ايشىقتالاتىن تۇسىنان بولەك قيىلادى دا، بىلتەلەنگەن تىگىسپەن جالعاستىرىلادى.

ايتوتى – قاناتتى ساۋكەلەنىڭ ۇشكىل توبەسى مەن ماڭداي اشەكەيى – المالى-سالمالى كوز تارتارلىق اشەكەي. ساۋكەلەنىڭ ۇشكىل توبەسىنەن ارتقى جەلەك جيىرىلىپ بۇگىلگەن جەردەن كوزتانامەن بەكىتىلەدى.

باسقا كيىم تۇرلەرى سياقتى كيمەشەككە دە وزىنە لايىق ماتالار تاڭداۋ – باستى ماسەلە. جىل ون ەكى اي ۇنەمى باستان تۇسپەيتىن كيمەشەكتىڭ باستى جاۋىپ تۇراتىن بولىگى تازا تابيعي ماتادان تىگىلگەنى ابزال. ءبوزدىڭ – بياز، بيز، بوز، كار بياز، نوكا دەگەن ءارتۇرلى تىلدە بالاماسى بار. تابيعي تازا ماتا ءتوزىمدى بولادى. تاعى دا ءبىر ازباس، توزباس ماتانىڭ ءتۇرى تورعىن. ءوزى نازىك، ءوزى مىقتى شۇبەرەك، دەنەگە دە جايلى. كيمەشەكتىڭ ءوزىن اقزۋ، ۇلدە، جۇقا ماقتا ماتادان تىگىپ، جەلەك كۇندىك كۇنقاعارىن جاساندى تالشىق قوسىلعان قاتپارلانبايتىن ءبىر تۇستەس ماتادان جاساۋعا بولادى. اسىرەسە بەتكە، ماڭدايعا تيەتىن تەر- لىك استارى تابيعي شۇبەرەك بولۋعا ءتيىس. جالپى اتاۋى «اق كيمەشەك» دەپ اتالعانمەن، مەنمۇندالاعان شاڭقان اشىق تۇسكە اۋەستەنبەي، اقبوز، كوك جاسىل، سيا كۇلگىن، كوگىلدىر، سولعىن كوك تۇستەرمەن ۇيلەسەتىن ماتالاردان تىگىپ قيۋگە بولادى. نەگىزىنەن ءداستۇرلى كيمەشەكتىڭ ءتۇسى اقشاڭقان، ياعني اق ءتۇستى بولىپ كەلەدى. كيمەشەك جەلدىڭ وتىنەن، كۇندىك كۇننىڭ بەتىنەن قالقالايدى.

ءار زاماندا كيىم-كەشەك تىگۋ قولدا بار مۇمكىندىكتەرمەن ىسكە اسىرىلعان. تورتكۇل دۇنيەنىڭ ەسىگى اشىلعان بۇگىنگى تاڭدا اشەكەي-ابزەلدەر كوز تۇندىرادى، تەك تاني ءبىلۋ، تاڭداي ءبىلۋ، ەسكىنى ەسكەرىپ، جاڭانى جاتىرقاماي ۇندەستىرە ءبىلۋ قاجەت. قولدان تىگىلۋگە ءتيىس كوپتەگەن ۇساق-تۇيەكتەر، بولىنبەس بولشەكتەردى دايىن كۇيىندە ساتىپ الۋعا بولادى. بىلتە، شىلتەر، جيەك، جەلبىر، شاشاق، كەستە جيەك، ىزبا- باۋ، شوق، وقالى تاسپا، ورمە ارقاۋ، بۇراما ارقاۋ ت. ب. كەرەكتى زاتتار كيمەشەكتىڭ ءارىن كىرگىزىپ، اجارىن ارتتىرادى.

كيمەشەكتى تىگۋ عانا ەمەس، كيۋدىڭ دە وزىنە ءتان تالعامى بار. باسىڭداعى بۇركەنشىك ۇستىندەگى كيىمىڭمەن سايكەس كەلمەسە، ءبۇتىن دۇنيەگە جاماۋ سالىنعانداي بولادى. قىسقاسى، كيمەشەك جاڭعىرتپا عانا ەمەس، جاڭا زاماننىڭ ءسان ۇلگىسىنە اينالۋعا ءتيىس.

قازاق مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان ءاز جانىبەك پەن اسانقايعى، جيرەنشە شەشەننىڭ تۇسىندا ءومىر سۇرگەن ۇلى بابامىز وتەيبويداق تىلەۋقابىلۇلى: «كيىم ءپىرى كيمەشەك» دەگەن انىقتاما بەرگەن باسكيىم بۇگىنگى كۇنى دە ءوز قۇندىلىعىن جويعان جوق دەپ سانايمىز. ۇلى بابامىز وتەيبويداق تىلەۋقابىل –  ۇلى كيمەشەكتى كيىم اتاۋلىعا ءپىر ەتەتىن انىقتاما بەرگەندە ءبىر كەز كەزدەمەنى ءسوز ەتىپ تۇرعان جوق – كيمەشەك كيگەن ايەل زاتىنىڭ باسىنداعى ءبوز بۇرشىكتىڭ بەدەلى مەن ايباتىن، دارەجەسى مەن دەڭگەيىن، سۇق كوزدەن قاعاتىن قالقان ءپىرى ەتىپ كورسەتۋدى ماقسات ەتكەن. كيمەشەك توبەدەن تابانعا دەيىن سالماق بەرەدى، قالعان كيىم كيمەشەكتى كوتەرىپ كورىكتەندىرە تۇسەدى. وسىنشالىق ماداققا يە بولعان كيمەشەك وسىنداي ءتۇيىن جاسالعانعا دەيىن ءپىر، ياعني كيىمدەردىڭ قورعاۋشىسى دارەجەسىنە كوتەرىلگەن. دەمەك، اق شاڭقان جەلەك –  ايەل-انانىڭ باسىن جاباتىن جەلبەگەي عانا ەمەس، ەلىنە ەس، ۇرپاعىنا سەس بولعان قارۋى مەن قۇرالى ەكەنىن اڭعارتىپ، ۋاقىتتىڭ ەلەگىنەن ەلەنىپ، قاستەرلى كيىم، قاسيەتتى بۇيىم دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن. دۋالى اۋىزدان شىققان جالعىز اۋىز ءسوزدىڭ استارىندا ايەل-اناعا دەگەن ۇلان-عايىر قۇرمەت بار.

قورىتا كەلە، مەنىڭ تۇيگەنىم، كەلەكشەكتە كەرەمەت ديزاينەرلىك جۇمىستار جاسالىنىپ جاتسا، ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ايەلدەرى، كەلىنشەكتەرى دە كيمەشەكتى كيۋى مۇمكىن. جاۋاپتى مينيسترلىككە جەتكىزۋ ءۇشىن دە، اۋەلى قارەكەت كەرەك.

بەيبارىس ساكەنۇلى،

جۋرناليست.

كيمەشەك تۋرالى مالىمەتتەر قر ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحاناسىنىڭ دەرەككوزدەرىنەن الىندى.

Abai.kz