اباي جيناعىن جاڭارتۋدىڭ وزەكتىلىگى جايىندا بىرەر ءسوز

رۋحاني ۇستازىمىز – ۇلى ابايدىڭ تۋعانىنا 180 جىل تولاتىن ۋاقىت تاياپ-اق قالدى. كەلەر جىل «اباي جىلى»   دەپ اتالا ما، جوق پا؟ ەگەر اتالماسا، بۇل بۇرىن-سوڭدى ەشقاشاندا بولماعان «جاڭالىق»! ازىرگە تىم-تىرىس،  ءولى تىنىشتىق. يۋبيلەي جايلى ەشكىم دە ءلام-ميم دەمەيدى، بيلىك تاراپىنان دا ۇنسىزسىزدىك. جوو-جوق، دۇركىرەتىپ توي تويلاۋعا شاقىرۋدان اۋلاقپىن. ءسوز ابايدىڭ جيناعى حاقىندا. ول – قازاقتىڭ باس كىتابى بولىپ كەلدى. سول دەڭگەيىندە قالۋى ءۇشىن ونى جاڭارتۋ كەرەكتىگى ءسوزسىز. قازىرگى ءحالى: ءاربىر شىعارماسىنا زامان سۇرانىسىنا ساي تۇسىنىك بەرىلمەگەن، حاكىمنىڭ «تاسديق» دەگەن باستى ەڭبەگى ءوز اتىمەن بولەك جاريالانباي، ءالى كۇنگە «38-ءشى قاراسوز» بولىپ ءجۇر. وسىعان ابايدىڭ جازىلعان جىلى بەلگىسىز جانە داتاسى قاتە، ياعني «اداسىپ» جۇرگەن وننان استام ءتول ولەڭدەرىن قوسىڭىز.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ابايدىڭ تولىق جيناعىندا ورىن العان اقتاڭداقتار باستان اسادى. قۇر ءسوز بولماۋى ءۇشىن تومەندە «اباي كرىلوۆ مىسالدارىن قاشان اۋدارعان؟» دەگەن ىزدەنىسىمدە نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىن.

اباي ورىستىڭ اقىنى ي.ا.كرىلوۆتان 12 مىسال-ولەڭ اۋدارعان. كانە، قاي جىلى؟ وسى رەتتە تىعىرىققا تىرەلەمىز. نەگە دەسەڭىز، ابايدىڭ بارلىق جيناقتارى «1898 جىل» دەيدى، ال تۇراعۇل بولسا، ءوزىنىڭ «اكەم اباي تۋرالى» ەستەلىگىندە «1894 جىل» دەيدى، ءارى ونى ناقتى دالەل-دايەكپەنەن بەكىتىپ بەرەدى. سونىمەن، ايىرما ءتورت جىل. دۇرىسى قايسىسى؟ تومەندە وسىنى ءجىتى تەكسەرىپ، ياعني داتانى ناقتىلاپ، سوڭعى نۇكتەنى قويۋعا نيەتتىمىز.

الدىمەن تۇراعۇل دەرەگىن زەيىن قويىپ وقيىق.  تۇراش اتالعان ەستەلىگىندە: «كرىلوۆتىڭ پەرەۆودتارىن 1894 جىلى فەدوروۆ دەگەن ۋەزدنوي ەلگە كەلگەندە، مەنىڭ اكەمنىڭ لەرمونتوۆتىڭ ولەڭدەرىن پەرەۆود ەتكەنىن ەستىپ، اكەمە ايتتى: «ءسىز كرىلوۆتى پەرەۆود ەتسەڭىزشى، قازاقتىڭ ۇعىمىنا سول قولايلى، جەڭىل عوي»، – دەپ. سودان كەيىن كرىلوۆتى پەرەۆود ەتىپ ەدى» دەپ مالىمدەيدى.

ناعىز ارقاتىرەك دەرەك، مىنە، وسى! تۇراعۇل اكەسى ابايدىڭ كرىلوۆ مىسالدارىن قاي جىلى، نەلىكتەن اۋدارعانىن قولمەن قويعانداي انىقتاپ تۇرىپ ايتقان. ونىڭ قاتەلەسۋى مۇمكىن بە؟ جوق، ولاي ەمەس. بەرتىندە ارحيۆ دەرەگى – سەمەي وبلىسى اسكەري گۋبەرناتورى، گەنەرال-مايور كارپوۆ قول قويعان بۇيرىق تابىلدى. وندا: «ۋتۆەرجدايۋتسيا ۆ دولجنوستياح پو ۆىبورۋ وبششەستۆا نا ترەحلەتيە س 1893 پو 1896 گودا چينگيزسكوي، ۆولوستناگو ۋپراۆيتەليا – يبراگيم كۋنانباەۆ، كانديداتا پو نەم – ازيمباي تانىربەردين» (1893 جىل، 11 قىركۇيەك) دەلىنگەن. تۇراش: «1893 جىلى سايلاۋدا، باياعى ورازباي مەن كۇنتۋ تاعى دا ءبىرى بۇعىلىعا، ءبىرى مۇقىرعا شىعىپ، قالعان ەلدى ءوزىڭ يە بولىپ قايىرىپ الماساڭ بولمايدى دەپ حالىق اقساقالدارى مەنىڭ اكەمدى بولىستىققا سايلاعان» دەگەن، سونى ارحيۆ راستاپ بەردى. ءسويتىپ، وياز فەدوروۆتى اباي بولىستىق قىزمەتى بابىمەن كۇتىپ العانى انىقتالىپ وتىر (شىڭعىس بولىسى ءوز ەلى، سول سەبەپتى ەل شارۋاسى پىسىق جىگىت ءازىمبايدان اسپاعان، ابايعا تەك جالپى باسشىلىق جاساۋ مەن سەمەيگە بارىپ، ەسەپ بەرۋ عانا جۇكتەلگەنىن ايتا وتىرايىق).

اباي اقشوقىدا، قاتتى تورىققان 1892-1893 جج. لەرمونتوۆ كىتابى قولىنان تۇسپەگەن، ءوزىنىڭ سىرلاس، مۇڭداسىن تاپقانداي بولعان.  مىنە، تۇراش «وياز اكەمنىڭ لەرمونتوۆ ولەڭدەرىن پەرەۆود ەتكەنىن ەستىپ» دەۋىمەن وسى فاكتىنى بەكىتىپ وتىر.

قورىتا ايتقاندا، اباي كرىلوۆ مىسالدارىن 1894 جىلى قوتارعان. وعان قىلاۋداي ءشۇبامىز جوق. ايتسە دە، وقىرماننىڭ كوكەي تۇكپىرىندە كۇمان-كۇدىك قالماۋى ءۇشىن تەكسەرىستى جالعاستىرا تۇسەيىن.

1894-1895 جىلدارى اباي ەردىڭ جاسى ەلۋدە، بۇل ءوزى اسا ءبىر مول جەمىس بەرگەن ۋاقىت. ءتول ولەڭدەرى ونشا كوپ بولماسا دا، قارا سوزدەرىن وندىرتە جازدى، «ەسكەندىر» پوەماسىن ءتامامدادى، لەرمونتوۆ پەن كرىلوۆتان اۋدارمالار جاسادى. وعان ونەرپاز جاستارعا ۇستازدىق قىلعان ەڭبەگىن قوسىڭىز (اقىندىق مەكتەبى وسى كەزدەرى قايتا جانداندى).

ال، ءتورت جىل وتكەندە، 1898 جىلى شە؟ سەنسەڭىز، ءحال-احۋال مۇلدەم باسقا. اقىندىق مەكتەبى تارادى، اباي ەل جۇمىسىنان اۋلاقتادى (وياز دا وزگە، كرىلوۆتى اۋدارۋدى ۇسىنعان فەدوروۆ ەمەس). ەڭ باستى نازار اۋدارۋ كەرەكتىگى –  بۇل اباي سابالعان جىل. 1898 جىلدىڭ جازىندا كوشبيكە دەگەن جەردە، مۇقىر سايلاۋى كەزىندە. اكەمنىڭ جاۋلارى «ابايدى ۇردىق دەگەن اتىن كوتەرىپ مۇراتىنا جەتتى» دەيدى تۇراش. سول كۇزدە ۇلى اقىن ايگىلى «ولسەم، ورنىم قارا جەر سىز بولماي ما؟» ولەڭىن جازىپ، وندا «قانى قارا ءبىر جانمىن، جانى جارا» دەيدى. دەنساۋلىعى دا، «اۋرۋ جۇرەك اقىرىن سوعادى جاي» دەپ ءوزى مالىمدەگەندەي،  العاش رەت سىر بەردى (قان قىسىمى ولە-ولگەنشە مەزى ەتتى).

وسى ايتىلعان جايتتەرگە وراي، 1898 جىلى ابايدىڭ كرىلوۆ مىسالدارىن ءتارجىمالاۋى مۇمكىن ەمەس دەپ تۇجىرامىز. بۇل مەن اشقان جاڭالىق ەمەس. كەزىندە ءابىش جيرەنشين، ءسابيت مۇقانوۆتار جازعان، ەسكەرتكەن نارسە.

ايتپاقشى، 1898 جىلى ۋەزدنوي (وياز) فەدوروۆ ەمەس، دانيلوۆ دەگەن بولعان. ابايعا قامشى سىلتەنگەن اتى-شۋلى كوشبيكە سايلاۋى قارساڭىن ابايتانۋشى ءابىش جيرەنشين بىلايشا ايتادى: «1898 جىلى، سەمەي ۋەزىنە قارايتىن ەلدىڭ بولىس، بيلەرىن سايلاۋعا ۋەزد ناچالنيگى دانيلوۆ شىعاتىن بولدى دەگەن حابار ەل ىشىنە دۇڭك ەتە تۇسەدى» (اباي شىعارمالارىنىڭ ءبىر تومدىق تولىق جيناعى. –الماتى، 1961. – 47-بەت).

اباي مىسالداردى 1898 اۋدارعان دەپ كورسەتۋ – قالىڭ جۇرتتى شاتاستىراتىن ورەسكەل قاتەلىك دەۋگە كەرەك. نەگە؟ سەبەبى،  بۇل ابايدىڭ حاكىم بيىگىنە شىققان شاعى. ەڭ كولەمدى ەڭبەگى – «تاسديق» (قازىرگىشە 38-ءسوز) تراكتاتىنا جانى-تانىمەن كىرىسۋى ءسوزىمىزدىڭ ايعاعى. سوندىقتان اۋدارما، مەيلى، باسقاداي دۇنيەمەن دەيىك، اباي شىققان رۋحاني شىڭدى بۇركەمەلەپ، تاسالاپ تاستاۋ قيانات – رۋحىنا اۋىر جازا بولادى.

سونىمەن، قايتالاپ ايتايىق، اباي كرىلوۆتى 1898 جىلى ەمەس، ونان ءتورت جىل بۇرىن اۋدارعان. وعان عىلىمي نەگىزدەر جەتكىلىكتى. ياعني تۇراعۇلدىڭ «اكەم 1894 جىلى كرىلوۆتى پەرەۆود ەتىپ ەدى» دەگەنى قۇران سوزىندەي شىندىق. ەندەشە ورەسكەل قاتەلىكتى نەگە تۇزەتپەسكە؟! ەگەر تۇزەتپەسەك، ويشىلدىڭ ەۆوليۋتسياسىن دۇرىس تانىپ-بىلۋگە قولدان كەدەرگى قويعانداي بولامىز.

***

ەندى ايتىلماي ءبىر ءسوزىمىز قالىپ بارادى. ول – ابايدىڭ كرىلوۆتى العاشقى  رەت 1880-ءشى جىلدارى  اۋدارعاندىعى، ال 1894 جىلى سونى جالعاستىرعاندىعى. وسى پايىمعا دالەلدەر الايىق.

ابايتانۋشى قاۋىم بىلەدى، مۇحتار اۋەزوۆ ابايدىڭ كرىلوۆتان اۋدارعان بەس مىسالىن ەرەكشە جوعارى باعالاعان. ولار: «ەسەك پەن بۇلبۇل»، «قارعا مەن بۇركىت»، «شەگىرتكە مەن قۇمىرسقا»، «ءپىل مەن قاندەن»، «تۇلكى مەن قارعا». ال قالعان 7 مىسالدى قاتتى سىناپ، ولارعا اباي اۋدارماسى بولماۋى مۇمكىن دەگەن كۇدىكپەن قاراعان. سەبەبى، الدىڭعى بەسەۋدىڭ كوركەمدىك شەبەرلىگى جوعارى، كەيىنگى جەتەۋدىكى تومەن. راسى سولاي، مۇنى قايتىپ تۇسىندىرمەكپىز؟

ءوز بىلۋىمدە، سوڭعىلار 1880-1881 جىلدىكى، ولار تىرناقالدى اۋدارمالار (اباي وسى جىلى جازعان «جاڭا زاكون» ولەڭى دە كوركەمدىك دەڭگەيى ساي ەمەس دەگەن جەلەۋمەن جيناقتاردان سىرت قالىپ كەلەدى). بۇل جىگىت اباي اقىندىق تاجىريبە جيناقتاعان، الەم كلاسسيكتەرىنەن ۇلگى الىپ، ۇيرەنۋشى بولعان شاق. مىسالعا «ءازىم اڭگىمەسى» مەن «ماسعۇت» پوەماسى پۋشكيننەن ۇلگى الۋدان تۋىلعانى ايان. سول سياقتى لەرمونتوۆتىڭ ەكى ولەڭىن تارجىمالاعان. ءاجۋا، مىسقىل، سىقاقتى جانى سۇيەتىن اباي كرىلوۆ مىسالدارىن اينالىپ وتە الا ما؟ ءسىرا دا، جوق. ونان ۇلگى الۋى ءھام قازاققا ۇعىمدى سارىنداس-اۋدارما جاساپ، ءتول تۋىندى دەرلىك ولەڭدەردى دۇنيەگە اكەلۋى كۇتۋلى زاڭدىلىق. ناقتى فاكتى كەرەك دەسەڭىز،  «ەسەك» دەگەن (مازمۇنى شىعىس ەلدەرىنەن الىنعان) مىسال-ولەڭ كرىلوۆتا جوق، ونى ابايدىڭ ءتول شىعارماسى دەمەي كور.

اباي كرىلوۆقا ەرتەرەكتەن قۇمارتقانىنا بۇل جالعىز دالەل ەمەس. ابايدا «قارعا مەن تۇلكى» مىسالىنىڭ ەكى نۇسقاسى بار. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ ءسىرا دا، ءبىرىنشىسى 1880-ءشى، ەكىنشىسى 1894 جىلى اۋدارىلعان. ەكى مىسالدان دا ءۇزىندى كەلتىرىپ، سالىستىرا وتىرايىق.

ءبىرىنشى نۇسقا:

بوقتىقتا تالتاڭداپ،
جان-جاققا جالتاڭداپ،
ءبىر قارعا ءجۇر ەدى.
ءبىر جاتقان ىرىمشىك
كوزىنە تۇسەدى،
كوڭىلى وسەدى، – دەپ باستالىپ، ءارى قاراي ىرىمشىكتى تىستەپ الىپ، اعاشقا قونعان قارعانى جەم ىزدەگەن تۇلكىنىڭ كورگەنى، ونى ماقتاۋعا كىرىسكەنى باياندالا كەلە، مىسال-ولەڭ:

كوپ جەردەن قالقام-اي،
قۇمارىم تارقاماي،
ءسىزدى ىزدەپ كەلىپ ەم.
ءسۇيىنسىن قۇلاعىم،
تارقاسىن قۇمارىم،
انىڭە ءبىر سالشى،
اسىق بوپ كەلىپ ەم.
ماقتاۋعا ەسىرىپ،
بارىنشا كوسىلىپ،
ىرعالىپ قارق ەتتى،
ىرىمشىك سالپ ەتتى.
تاپ ەتتى، شاپ ەتتى،
اپ كەتتى قۋ تۇلكى.
انتۇرعان، سول تۇرعان
جەرىڭدە بول كۇلكى، – دەپ اياقتالعان.

ەندى ەكىنشى نۇسقاعا كوز سالايىق. ول:

جۇرت بىلەدى، كۇلەدى،
سۇرقيا ءتىلدىڭ جامانىن،
قوشامەتشىلەردىڭ امالىن.
سوندا دا سولار قايدا جوق؟
ەپتەپ ايتسا، ەرەسىڭ،
ارتىنان وكىنسەڭ دە پايدا جوق، – دەپ باستالىپ، جوعارىداعى سيۋجەت تىڭ ۇيقاسپەن باياندالالا كەلە، سوڭى:

...«قالايشا بىتكەن، ياپىرماي،
مۇرنىڭىز بەن ءجۇنىڭىز!
پەرىشتەنىڭ ۇنىندەي
دەپ ويلايمىن ءۇنىڭىز.
وسى كورىكپەن، بۇل جۇنمەن،
انشىلىگىڭ بەلگىلى،
ۇيالماي، قالقام، ءبىر سايرا،
ءبىز دە الالىق ۇلگىنى.
قۇس تورەسى بىزدەرگە
ءسىز بولارسىز ءبىر كۇنى».
باسى اينالدى قارعانىڭ
سۇمنىڭ ايتقان سوزىنە.
قۋانعاننان ءبورتىنىپ،
ءبىر ماستىق كىردى وزىنە.
وزىنە بىتكەن وڭەشىن
اياماستان قارق ەتتى،
ىرىمشىك جەرگە سالپ ەتتى،
ءىس ءبىتتى، قۋ كەتتى، – دەپ اياقتالعان.

زەيىن قويىپ وقىساق، سوڭعى نۇسقانىڭ ۇيقاسى ادەمى، كوركەمدىك شەبەرلىگى كەمەل. ياعني قالامى جۇيرىك تاجىريبەلى ۇستازدىڭ قولتاڭباسى مەنمۇندالاپ تۇر. دەمەك، سوڭعى نۇسقا 1894 جىلدىڭ تۋىندىسى. ال، اۋەلگى (1880-1881 جج.) اۋدارما مىسالدار، مۇحاڭ ايتقانداي، كەم-كەتىكتەن ادا ەمەس. اتاپ ايتقاندا، «ەمەن مەن شىلىك»، «قازاعا ۇرىنعان قارا شەكپەن»، «جارلى باي»، «انشىلەر»، «الا قويلار»، «باقا مەن وگىز» ولەڭدەرىنىڭ دەڭگەيى «بىزدەر تىرناقالدى تۋىندىلارمىز» دەپ ايگىلەپ تۇر.

قورىتا ايتقاندا، اباي كرىلوۆ مىسالدارىن ەكى كەزەڭدە (1880-1881 جانە 1894) قوتارعان. كەلەشەك جيناقتاردا اۋدارما مىسال-ولەڭدەر وسىلاي ەكى مەرزىمگە ءبولىنىپ جاريالانسا، ادىلەتتىلىك بولماعى ءشۇباسىز.

ءارحام ىسقاقوۆ 1909 جىلعى ابايدىڭ تۇڭعىش جيناعىنا اكەم كاكىتاي كوررەكتور بولعان دەپ جازادى. «1906 جىلى ساپاردان كاكىتاي ءبىر ايدا قايتا ورالدى. كوررەكتورلىق مىندەتىن ءوز موينىنا الاتىن بولىپتى. پەتەربورداعى باسپاحانا ءبىر باسپا تاباق قاعازعا باسىپ، سەمەيدەگى ءانيار ۇيىنە جىبەرىپ تۇراتىن بولدى. ءانيار كاكىتايعا جەتكىزىپ تۇردى. كاكىتاي ونىڭ قاتەسىن تۇزەپ، قايتا پەتەربورعا جىبەرەتىن بولدى. ...ءارىپ تەرۋشىلەردىڭ قازاقتىڭ ءسوزىن ۇقپاۋىنان قاتەسى كوپ بولدى، تولىق تۇزەۋگە مۇمكىندىك بولمادى» دەيدى ءارحام اقساقال. اسىل مۇرادا ماتىندىك قاتەنىڭ كوپتىگىنە، ارينە، اراب عارىپتەرىن جەتىك بىلمەگەن تەرۋشىلەر كىنالى. ال، ولەڭدەر، اۋدارمالار داتاسىندا كەتكەن قاتەلىكتەرگە كاكىتاي سەبەپكەر ەكەنى ءشۇباسىز. اكەسىنىڭ ۋاقىت تىعىزدىعى جاعدايىندا بارلىق داتانى جالعىز ءوزى قويىپ شىققانىن ءارحام ەستەلىگىنەن  ەستىپ-ءبىلىپ وتىرمىز.

ءسوز باسىندا «اباي جيناعى – قازاقتىڭ باس كىتابى» دەدىك. سونىڭ حالىنە قايتىپ ورالايىن. كوپ قاتەلەر، ەڭ بولماعاندا، كوپە-كورنەۋ ورەسكەلدەرى تۇزەتىلدى مە؟ جوق، ايتا كورمەڭىز. اباي كىتابى ەش وزگەرىسسىز، كەڭەستىك داۋىردەگى جيناقتار ءۇتىر، ارپىنە شەيىن كوشىرىلىپ، قايتا باسىلۋدا، قان جۇگىرمەس، قاتىپ قالعان مۋمياعا تاياۋ دەمەسكە لاجىمىز جوق. ءبۇيتىپ، اسىل مۇرانى سوۆەتتىك ءداۋىر تۇتقىنىندا قالدىرا بەرسەك، ءباھرا بولمايدى. وزگە ءىس-شارالاردىڭ ءبارى بەكەر، اعايىن.

حاكىمگە ەسكەرتكىشتەر قويىلار، عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىقتارى اشىلار، بىراق ونىمەن حالىق پەن ابايدىڭ اراسى جاقىنداي المايدى. ابايسۇيەر قاۋىمعا ەڭ كەرەگى – تۇزەتىلگەن، جاڭا ۇلگىدە دايارلانعان ءارى تيراجى مول ابايدىڭ تولىق جيناعى! سول كىتابى ارقىلى جاستاردى دۇنيەگە ۇستازدىڭ كوزىمەن قاراۋدى ۇيرەتۋ ەڭ باستى شارۋا دەگەن پىكىردەمىن.

اسان وماروۆ،

ابايتانۋشى

Abai.kz