تاريحي شىندىق جانە كوركەمدىك تانىم: اقىن سايلاۋحان ساعدولديننىڭ «جەلتوقسان قاھارماندارى» اتتى پوەماسىنىڭ ەستەتيكالىق ءمانى حاقىندا بىرەر ءسوز. 

اقىن، قوعام بەلسەندىسى س.ساعدولديندى شىعىس جۇرتشىلىعى جاقسى بىلەدى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ءسوز ونەرىنىڭ قۇدىرەتىن قۇنداعىنان بويىنا سىڭىرگەن قالامگەر بۇگىندە قازاق رۋحانياتىنىڭ ايشىقتى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى.  اۋزى دۋالى، ءسوزى ءۋالى ءسوز زەرگەرىنىڭ شىعارماشىلىق ءومىر جولى قوعامعا، جاس بۋىنعا ۇلگى بولار عيبراتتى قۇندىلىق. ولەڭ ءسوز ولكەسىنە قارشاداي بالا كەزىنەن كەلگەن قالام يەسى قازىرگى كۇنى رۋحاني-ەۆوليۋتسيالىق تۇرعىدان كەمەلدەنگەن بولمىس يەسى ءارى ابىز تۇلعا. قازاقتىڭ حاس باتىرى، حالىق قاھارمانى باۋىرجان مومىشۇلى قارت ادامدى شال، قاريا، اقساقال، ابىز دەپ ءتورت تۇرگە بولەتىنىن بىلەمىز. اتالعان قارتتىڭ ءتورت اسپەكتىلەرىنە بىلايشا انىقتاما بەرەدى. وتباسى، وشاق قاسىنان ۇزاپ شىقپايتىن قارتتى – شال; اۋلەتىنە اقىل-كەڭەسىن، باعىت-باعدارىن بەرىپ، بىرلىك، بەرەكەسىنىڭ شىراقشىسىن – قاريا; اۋىلدىڭ قامىن ويلاپ، نامىسىن بيىك ۇستاپ، ازاماتتارىنىڭ مەرەيىن اسىرىپ، «تەنتەگىن تەزگە سالاتىن» قارتتى اقساقال; ەلدىڭ ءسوزىن سويلەپ، ۇلت مۇددەسىن قارا باسىنىڭ «مەنىنەن» جوعارى قويىپ، داۋ-دامايىنا ارالاسىپ، وڭ شەشىمىنە ىقپال ەتىپ، ەل تاريحى، سىرلى شەجىرەسىنەن تاعىلىمدى، تۇششىمدى اڭگىمە ءوربىتىپ، ۇلتتىق بولمىس، رۋح، سانا ءتارىزدى قۇندىلىقتاردى بويىنا ءسىڭىرىپ، قوعامعا اتالعان ىزگىلىكتەردى ناسيحاتتاۋشى تۇلعانى ابىز دەپ اتاعان. بۇل ماقالامىزدى ابىزدىق دارەجەگە كوتەرىلگەن، ۇلت رۋحانياتىنىڭ شىراقشىسى، ەلىنىڭ اقىلمانى، ەپيك اقىن س.ساعدولديننىڭ «جەلتوقسان قاھارماندارى» اتتى دەرەكتى تاعىلىمدىق، پاتريوتتىق ءمانى تەرەڭ داستانىنا ارناماقپىز. ءتاۋ ەتەر تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باسپالداعى – 1986 جىلعى «جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ» (وقيعا ەمەس – د.ب.) تاريحي باعاسىن بەرگەن، قاھارمان-بوزداقتاردىڭ ۇلى ەرلىگىن اسپەتتەپ، ناسيحاتتاعان كەڭ تىنىستى ەپيكالىق رۋح جىرى!

ادەبي، عىلىمي پروتسەستە ومىرشەڭدىگىن جويمايتىن نەگىزگى تەوريالىق ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – تاريحي شىندىق پەن كوركەم شىندىقتىڭ ءوزارا ۇيلەسىمى تابۋى. كوپتەگەن قالامگەرلەر وسى گورمونيالىق ءپرينتسيپتىڭ نازىك يىرىمدەرىن تۇسىنە، اتالعان قاعيدانى ۇستانا الماعاندىقتان تۋىندىلارىندا ولقىلىقتارعا جول بەرەدى. مىسالى، تاريحي شىندىقتى بۇكپەسىز، بوياماسىز قاز-قالپىندا بەرۋدى ماقسات ەتىپ (بۇل نەگىزى دۇرىس ماقسۇت. الايدا...), تەك ۇيقاسىنا عانا ءمان بەرىپ /...ءبىر ءسوزىن ءبىر سوزىنە قيىستىرار، ءاربىرى كەلگەنىنشە ءوز شاماسى... اباي/, شىعارماسىنىڭ كوركەمدىك بوياۋىن سولعىنداتىپ الۋ نەمەسە كەرىسىنشە، كوركەمدىك ايشىعىن، رەڭكىن ارتتىرامىن دەپ تاريحي شىندىقتى تىم «بەزەندىرىپ» جىبەرۋ /...ولەڭگە اركىمنىڭ-اق بار تالاسى، سوندا دا سولاردىڭ بار تاڭداماسى... اباي/ ماسەلەسى ورىن الاتىنى جاسىرىن ەمەس. سول سەبەپتى تاريحي شىندىق جانە كوركەم شەشىمنىڭ (شىندىقتىڭ) انىقتاماسى، ايىرماشىلىعى، وزىندىك ۇقساستىعىن تۇسىنە ءبىلۋ قابىلەتىن شىڭداپ، تۋىندى جازۋ بارىسىندا ەكى قۇبىلىستىڭ تەپە-تەڭدىگىن ساقتاي، ساباقتاستىرا ءبىلۋ ماشىعىن مەڭگەرگەنى ابزال. بۇل تۇجىرىمىمىزعا حاكىم ابايدىڭ «ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى...» دەگەن تۋىندىسىندا ولەڭ ءسوزدىڭ پوەتيكالىق: تەوريالىق، كوركەمدىك (تاريحي جانە كوركەم شەشىمىنە دە), ەستەتيكالىق تالعامى مەن جۇيەسىنە بيىك تالاپ پەن تالعام قويىپ، ءسوزدىڭ «پاتشاسى» پوەزيانىڭ جاڭا ۇلگى، قالىبىن، شارتىن كورسەتكەنىن مىسال رەتىندە تىلگە تيەك ەتۋگە بولادى. جوعارىدا ءسوز بولعان ماسەلەلەردى تاجىريبەلىك تۇرعىدان جۇزەگە اسىرۋدىڭ ءادىسى مەن ءادىسناماسىن دا: «قيىننان قيىستىرار ەر داناسى» ۇسىنادى.

اقىن س.ساعدولديننىڭ بولمىسىنا دارىپ، ءتۇپساناسىندا بەكىگەن شىعارماشىلىق قابىلەت قالامگەردىڭ بيولوگيالىق جاسىمەن بىرگە رۋحاني-ەۆوليۋتسيالىق تۇرعىدان كەمەلدەنىپ كەلە جاتقان پروتسەسس. ال ىزدەنىس بار جەردە شىعارماشىلىق پروتسەستىڭ يەسى ءبىر ورنىندا تۇرمايدى. ىلگەرىلەيدى، شىعارماشىلىق لابوراتورياسىنىڭ الەۋەتى ارتىپ، تانىم (تەوريالىق، ادەبي، تىلدىك، تاريحي، مادەني، لوگيكالىق، ەستەتيكالىق، ت.ب.) كوكجيەگىنىڭ اياسى، ءورىسى كەڭەيەدى. ارقالى اقىن س.ساعدولدين وسى باعىتتاعى قالام يەسى.

جوعارىدا حاكىم ابايدىڭ ءسوز ونەرى، ولەڭ ءسوز حاقىنداعى تۇجىرىمىن بەكەرگە ءسوز قىلمادىق. ابايدىڭ پوەزياعا قويىلعان بيىك تالابى، ەستەتيكالىق ولشەمى ءاربىر اقىن، اقىنجاندى تۇلعانىڭ ادىستەمەلىك نۇسقاۋلىعىنا اينالۋعا ءتيىس. سونىمەن قاتار ەستەتيكالىق ولشەمشارت ۇعىمىنا دا بەلگىلى ماقساتپەن ارنايى توقتالىپ وتىرمىز. ەستەتيكا ادامزات بالاسى ءومىرى، قىزمەتىنىڭ بارلىق سالاسىندا كورىنىس بەرەتىن كوپقىرلى قۇبىلىس. ەستەتيكاعا سۇلۋلىق، كوركەمدىك، اينالاداعى زاتتار مەن قۇبىلىستاردى ەستەتيكالىق تۇرعىدان تۇسىنۋگە كومەكتەسەتىن عىلىم سالاسى دەپ تار ماعىنادا انىقتاما بەرەتىنىمىز جاسىرىن ەمەس. بۇل ۇعىم تەك سۇلۋلىقتى زەردەلەۋدەن عانا تۇرمايدى. سەبەبى ەستەتيكانىڭ: اسەمدىك، اسقاقتىق، تراگەديالىق، كومەديالىق، ۇسقىنسىزدىق، قۇلدىراۋشىلىق، سۇمدىق، بەيبەرەكەتتىك، ۇيلەسىمدىلىك دەگەن كاتەگوريالارى بار. بۇل ماقالامىزدا اقىن س.ساعدولديننىڭ «جەلتوقسان قاھارماندارى» دەرەكتى داستانىن تاقىرىپتىق، يدەيالىق، ساياسي-الەۋمەتتىك، مازمۇندىق تۇرعىدان تالداۋمەن عانا شەكتەلمەيمىز. ەستەتيكالىق قۇبىلىس، ولشەم تۇرعىسىنان باعا بەرەمىز، زەردەلەيمىز.

ءسوز زەرگەرى س.ساعدولديننىڭ اتالعان پوەماسىنداعى تاريحي شىندىق پەن كوركەم شىندىق ۇيلەسىمىن، داستانداعى كەيىپكەرلەر گالەرەياسىنىڭ پسيحولوگيالىق، تاريحي، ادەبي، ساياسي، الەۋمەتتىك جانە ت.ب. بەينەسىن اشۋ، تانۋ، ءتۇسىنۋ، ناسيحاتتاۋ بارىسىندا ەستەتيكالىق كاتەگوريالاردىڭ اتقاراتىن قىزمەتى زور.

قالامگەردىڭ تۋىندىلارىنا ەستەتيكالىق قۇبىلىس ارقاۋ بولاتىنىن اڭعارامىز. ارينە تاقىرىپ، يدەيا، اۆتورلىق ۇستانىم باستى ورىندا ەكەنىن بىلەمىز. دەگەنمەن اتالعان قۇبىلىستاردى جەتكىزۋ بارىسىندا جوعارىدا ءسوز ەتكەن ەستەتيكالىق ۇعىمداردى ءوز شىعارمالارىندا ءتيىمدى، ۇتىمدى قولدانادى. بۇل تۇجىرىمىمىز س.ساعدولديننىڭ ەستەت قالام يەسى ەكەنىنە بىردەن ءبىر دالەل. قالامگەر شىعارماشىلىعىن ەستەتيكا ۇعىمىنىڭ ولشەمشارتى قاعيداتىنا ساي زەردەلەسەك، ءسوز زەرگەرى س.ساعدولدين ەستەت اقىن.

تۋىندىگەر س.ساعدولدين ءوزىنىڭ دەرەكتى داستانىندا تاريحي دەرەكتەردى حرونولوگيالىق بىرتۇتاستىق ءپرينتسيپى بويىنشا لوگيكالىق ساۋاتتىلىقپەن ءتيىمدى پايدالانىپ، تەرەڭ تانىم، ريتوريكالىق ورالىمدى كەستەلى ءتىل ارقىلى ورە بىلەدى. بۇل قۇبىلىس دەرەكتى جىردىڭ تاريحي شىندىعىن ايشىقتاپ، پوەمانىڭ پوەتيكالىق قۋاتىن، كوركەمدىك قۇندىلىعىن ارتتىرۋعا قىزمەت ەتەدى. «جەلتوقسان كوتەرىلىسىندەگى» تاريحي وقيعانى ولەڭ ءسوز جانرىندا وزىندىك ستيلمەن جازۋ، جەتكىزۋ، ينتەرپرەتاتسيالاۋ ارقىلى تاريحي شىندىق پەن كوركەم شىندىق ۇعىمىن ءبىر ءبۇتىن كونتەكستە تاماشا ۇيلەستىرە بىلگەن.

جالپى باياندى ازاتتىعىمىز، تۇعىرلى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى باسپالداعى – قاسىرەتتى «جەلتوقسان كوتەرىلىسى»، ونىڭ قاھارماندارى جايىندا از ايتىلىپ، جازىلىپ جۇرگەن جوق. قىلىشىنان قام تامعان، قۇدايسىز قوعامنىڭ ناسيحاتشىسى، كەلمەسكە كەتكەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ءامىرشىل-اكىمشىل جۇيەسىنە قايسارلىق، تاباندىلىقپەن قارسى شىققان قازاق جاستارىنىڭ ەرلىك، ورلىك رۋحى، قۇرباندىعى ارقىلى قول جەتكىزگەن ازاتتىعىمىز، «جەلتوقسان كوتەرىلىسى»،  ونىڭ قايراتكەر تۇلعالارى «ماڭگىلىك» تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى. تاريحتىڭ اقتاڭداق پاراقتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ءوز باعاسىن تولىق الا الماي جاتقانى دا جاسىرىن ەمەس. بىراق «الماس قىلىشتىڭ قىن تۇبىندە جاتپايتىنى» بەلگىلى. اقيقات الماس كەزدىك ءتارىزدى «جارق ەتىپ» شىعىپ، ءار ءداۋىردىڭ پەرزەنتتەرى وزدەرىنىڭ ازاماتتىق ءۇنىن ءبىلدىرىپ، ءوز باعاسىن بەرەتىنى كادىك.

شىعارماشىلىق وكىلدەرى ءوز ۇلتىنىڭ رۋحانياتىنىڭ، تاريحي پروتسەسىنىڭ شىراقشىلارى. سەبەبى ەل تاريحىن قوعام ومىرىندە بولىپ جاتقان بارلىق قۇبىلىستار بۇل جانداردىڭ نازارىنان قالىس قالعان ەمەس. قالامگەرلەر (اقىن، جازۋشى، دراماتۋرگ), سۋرەتشى-مۇسىنشىلەر، سازگەرلەر جانە تاعى باسقا ونەر يەلەرى اتالعان ماسەلەلەرگە ارالاسىپ، تانىم دەڭگەيىندە ءۇنىن قوساتىنى بەلگىلى.

اقىن س.ساعدولدين دا جەلتوقسان قاسىرەتىنىڭ تاريحي شىندىعىن، اقتاڭداعىن كوركەم تانىمنىڭ پايىمىمەن زەردەلەپ، كەستەلى تىلمەن ورنەكتەپ، تاريحي-حرونولوگيالىق دايەكتى دەرەكتەرمەن ايدىكتەپ جەتكىزە بىلگەن. كەڭ تىنىستى ەپيكالىق دەرەكتى داستاننىڭ تۋىندىگەرىن ەپيك اقىن رەتىندە دە تانىدىق. ەندىگى كەزەكتە، ەپيك اقىننىڭ «جەلتوقسان قاھارماندارى» اتتى دەرەكتى داستانىن ەستەتيكالىق قۇندىلىق كاتەگوريالارى تۇرعىسىنان زەردەلەپ، تاريحي شىندىق پەن كوركەمدىك تانىمنىڭ (شەشىمنىڭ) ۇيلەسىمىن پايىمداساق. جوعارىدا ەستەتيكانىڭ: اسەمدىك، اسقاقتىق، تراگەديالىق، كومەديالىق، ۇسقىنسىزدىق، قۇلدىراۋشىلىق، سۇمدىق، بەيبەرەكەتتىك، ۇيلەسىمدىلىك دەگەن قۇرامداس بولشەكتەرىنە ارنايى توقتالىپ وتكەنىمىزدى وقىرمان قاۋىم جاقسى بىلەدى.

دەرەكتى داستانىندا اقيقاتتىڭ اق بايراعىن كوتەرە بىلگەن ەپيك اقىن س.ساعدولدين ءوزىنىڭ پوەماسىندا:

...ازاتتىق تاڭىن 300 جىل،
اڭساعان ەلىم كەشەگى.
قۇلدىقتىن كيىپ قامىتىن،
كەتىرگەن تالاي ەسەنى.
ادام ايتسا نانعىسىز...، - دەپ، تاريحي شىندىقتى ارقاۋ ەتەدى. كوپ جاعدايدا تاۋەلسىزدىك ماسەلەسىن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن كەزەڭمەن بايلانىستىراتىنىمىز جاسىرىن ەمەس. بىراق قازاق حالقىنىڭ پاتشالىق رەسەيدىڭ بوداندىق بۇعاۋعا تۇسكەن XVIII عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنان (دالىرەك ايتساق، 1731 ج.) باستالىپ، ءXىX عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىندا بۇل ءۇردىستىڭ اياقتالعانىن تاريحي دەرەكتەردەن بىلەمىز. بوداندىق قامىت قازاق حالقىنىڭ بارلىق باعىتتاعى ەركىندىگىنە تۇساۋ سالدى. اكادەميك-جازۋشى م.اۋەزوۆ ۇلتتىق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا «زار زامان» دەگەن ۇعىمدى (تەرميندى) ەنگىزىپ، ولاردىڭ شوعىرلى وكىلدەرى رەتىندە: دۋلات باباتايۇلى، شورتانباي قانايۇلى، مۇرات موڭكەۇلى، ابۋباكىر كەردەرى، البان اسان، ت.ب. اتايدى. دالا دانىشپاندارى سانالعان بۇل مارعاسقالاردىڭ شىعارماشىلىعى پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتى، ەزگىسىنە قارسى قۋاتتى قۇرال رەتىندە باعىتتالدى. تۋىندىگەر س.ساعدولدين اتالعان تاريحي دەرەكتى پوەماسىندا وتارشىلدىق ەزگىنىڭ سەكسەن جىلعا جۋىق ۋاقىت بويى ەمەس، ونىڭ تاريحى وسىدان ءۇش عاسىر بۇرىن باستالعانىن ءسوز ەتەدى. «زار زامان» اقىندارى وكىلدەرى مەن ءسوز زەرگەرى س.ساعدولديننىڭ تۋىندىلارىنداعى ۇندەستىك، وي ساباقتاستىعى، تاريحي شىندىقتىڭ كوركەم تانىممەن بەرىلۋى بەكەر ەمەس. سەبەبى تاۋەلسىزدىك ۇعىمى قازاق حالقىنىڭ ءاربىر پەرزەنتىنە قىمبات قۇندىلىق.

مىڭ توعىز ءجۇز سەكسەن التى،
جىل كوكتەمى ناۋرىز.
وشپەستەيىن سوڭىنا،
سالىپ كەتتى اۋىر ءىز.
ءامىرشىل، وكتەم بيلىك كۇش،
سوقتىردى قۇيىن-داۋىلدى...
...تاباننان ءوتتى ىزعار، سىز.
ون التىنشى جەلتوقسان،
قوناەۆ ءتۇستى تاعىنان.
بيلىگى كەتتى قولىنان،
باسىم بوپ سورى باعىنان...
...ون جەتىنشى جەلتوقسان،
قىس ىزعارى تاباندا،
نارازىلىق شەرۋىن،
باستادى جاستار الاڭدا...، دەپ تاريحي ءمانى بار دەرەكتى داتالاردى «سويلەتە» وتىرىپ، تاريحي شىندىقتى كوركەمدىك قالىپقا سالىپ جەتكىزەدى. سونداي-اق /مىڭ جەتى ءجۇز جيىرما جاس، قالعانى اجال وقپاندا/;  /كىناسىز كىنا ارقالاپ، ەكى ءجۇز ۇل، قىز سوتتالدى/; /سەگىز مىڭ بەس ءجۇز جاس جاندى، قاپاسقا تەرگەپ تىققانى/; / مىڭ توعىز ءجۇز توقسان ءبىر، جىلىندا باقىت تاڭى اتتى/; / ازاتتىق تاڭىن 300 جىل، اڭساعان ەلىم كەشەگى/; / جيىرماسىنشى عاسىردان، ەنشىمىز العان ازاتتىق/; / وتىز ءۇش تولدى تەڭدىككە، تەر توگىپ جەتكەن باق تاڭعا/ دەگەن تارماقتارداعى دەرەكتىك ءمانى بار جىلدار مەن سانداردىڭ بەرىلۋى بۇل پوەمانىڭ تاريحي شىندىعىنىڭ اپپاراتىن ايشىقتاپ تۇر. اتالعان دەرەكتەردى ەپيك اقىن س.ساعدولدين تاريحي-حرونولوگيالىق رەتتىلىك جۇيەسىمەن پايدالانا بىلگەن. بۇل ءسوز زەرگەرىنىڭ تاريحشى رەتىندەگى تاعى ءبىر قىرىن ايعاقتايدى.

...قاڭعىپ كەلگەن شۇرەگەي،
ورنىنا كولبين ورنىقتى.
جارالعاندا ۋىزعا،
جارىماعان قاعىنان... اتالعان جىر جولدارى ارقىلى اقىن س.ساعدولدين پوەماداعى سۇرقاي كەيىپكەردىڭ ىشكى-سىرتقى بولمىس، ءبىتىمىن، مىنەز-قۇلقىن، ۇسقىنسىز پورترەتتىك سيپاتتاماسىن شەبەر تۇردە بەرەدى. دەمەك بۇل تارماقتاردان ەستەتيكالىق كاتەگوريانىڭ ءبىرى – ۇسقىنسىزدىق قۇبىلىسىن اڭعارامىز. سونىمەن قاتار داستانعا ارقاۋ بولعان كەيىپكەر كولبيننىڭ كومەديالىق (بۇل دا ەستەتيكالىق كاتەگوريانىڭ ءبىرى) بەينەسىن «شۇرەگەيمەن» پارالەلل قويۋ ارقىلى، مەتافورالىق تاسىلمەن جەتكىزەدى.

ۇسقىنسىزدىقپەن تاقتىلەس (بىراق ۇقسامايدى) كاتەگوريانىڭ ءبىرى – قۇلدىراۋشىلىق. ونەردىڭ ءبىر ءتۇرى سانالاتىن ءسوز ونەرىندەگى تاريحي شىندىقتى، كوركەمدىك، پوەتيكالىق جۇيەنىڭ الەۋەتىن، كەيىپكەرلەر گالەرەياسىنىڭ بولمىسىن اشۋدا، جەتكىزۋدە ەستەتيكالىق كاتەگوريالار ايرىقشا ءرول اتقاراتىن فاكتورلاردىڭ ءبىرى.

...ساناسپادى حالىقپەن،
سولاقاي، سوقىر ساياسات.
تاپتادى ادام قۇقىعىن،
وكتەمدىكپەن تابانعا... دەگەن شۋماق قۇلدىراۋشىلىق ۇعىمىنا مىسال بولا الادى. حالىق سەنىم ارتقان، ارقا سۇيەگەن يدەولوگيا، بيلىك وكىلدەرىنىڭ رۋحاني تۇرعىدان قۇلدىراعانىنىڭ كورىنىسىن اششى، اجۋا تىلمەن ساركازمدىق تۇرعىدان شەنەيدى.

...ايىپ تاقتى، كىنالاپ،
ناشاقور، بۇزىق، ماستار دەپ.
جازىقسىز جاس جاندارىن،
جازالادى قينادى.
كاراقشى، بۇلار قاسكۇنەم،
وكىمەتكە قاستار دەپ.
مۇزداي قارۋ قۇرسانعان،
قارا كۇش شويىن بىلەكتەر.
شىققاندى الدان شىنعىرتتى،
ارماتۋر، ساپەر، كۇرەكتەر.
سۇپ-سۋىق سۋمەن اتقىلاپ،
اياۋسىز سوقتى جاستاردى.
ايۋان پەندە، توڭ مويىن،
وڭشەڭ قارا جۇرەكتەر.
قازاقتىڭ ارۋ قىزدارى،
جۇلىندى شاشى، باسىلىپ،
قارۋسىز قايران ەتە الماي،
اياققا ارى تاپتالىپ،
باس جارىلىپ كوز شىعىپ،
جاتسا دا جان جوق، جان ايار،
قانىشەر، قانسىز قانپەزەر،
قان توكتى، سۋداي اقتارىپ.
استاڭ-كەستەڭ دۇنيە،
كەڭىردەك قولدا كەرىسكەن.
ءومىر مەن ءولىم ايقاسى،
جان الىپ، جان بەرىسكەن.
شىڭعىرعان ۇننەن شىتىناپ،
جارىلدى الاڭ مۇزداعى... دەگەن جىر جولدارى ارقىلى ەپيك اقىن س.ساعدولدين قازاق جاستارىنىڭ سول كەزەڭدەگى اۋىر قاسىرەتىن سۇمدىق پەن بەيبەرەكەتتىك (حاوس) كاتەگورياسى تۇرعىسىنان جەتكىزىپ، تاريحي شىندىقتى كوركەم تانىممەن سيپاتتايدى.

...جەلتوقسان سۋىق ىزعارى،
جەلدەتىپ سوعىپ، تەرىستەن.
قاتىگەزدىكپەن اياۋسىز،
قينادى، ازاپ شەكتىردى.
ورىمدەي جالىن جاستاردى،
قىپ-قىزىا قانعا بوكتىردى.
توعىتىپ مالشا كولىككە،
لاقتىرىپ قالا شەتىنە.
تاستاعان شاقتا جالاڭاش،
كەۋدەگە ىزا، كەك تۇندى.
كەك تۇندى جۇرەك تۇبىنە... قازاق جاستارىنىڭ زۇلماتقا تولى احۋالى ەستەتيكانىڭ ءبىر كاتەگورياسى – تراگەديالىق سيپات ارقىلى اقىن پوەماسىندا كورىنىس بەرەدى.

ەپيك اقىن س.ساعدولديننىڭ دەرەكتى داستانىنداعى:

... «ەلىم» دەپ سوققان جۇرەگى،
نامىستى، ارلى، يبالى.
جاستارىم بەيبىت شەرۋدە،
ءتارتىپتى، زاڭدى سىيلادى...
...قاتىگەز كۇشتەن قايمىقپاي،
قاتەرگە تىككەن باستارىن.
قايرات، ەربول، ءلاززات،
ءسابيرا سىندى جاستارىم.
ەرلىكتىڭ جاقتى الاۋىن،
ەلىمنىڭ، باتىر ۇل-قىزى.
الاسارتپادى ادامدىق،
ار-نامىس بيىك اسقارىن... دەگەن جولدارىنان ەستەتيكالىق كاتەگوريانىڭ اسەمدىك، اسقاقتىق دەگەن ولشەمشارتتارىنىڭ مىسالىن بايقايمىز. قازاق حالقىنىڭ ءۇش ءجۇز جىلدىق بوداندىق بۇعاۋىنىڭ ۇزىلۋىنە سەبەپكەر بولعان: قايرات، ەربول، ءلاززات، ءسابيرا جانە وزگە دە كوپتەگەن جەلتوقسانشى-ۇلت قاھارماندارىنىڭ بيىك بولمىسى، قايسار مىنەزى، ورلىگى، ەرلىگىندەگى تاريحي شىندىق دەرەكتى پوەمانىڭ التىن ارقاۋى، جاۋھار جۇلگەسى. تاريحي شىندىق، كوركەمدىك قۇبىلىس، ادەبي، عىلىمي تەوريالىق ءادىس-تاسىلدەر، ەستەتيكالىق كاتەگوريالاردىڭ بارلىعى شىعارمانىڭ ساپاسى، پوەتيكالىق قۋاتى ءۇشىن قىزمەت ەتەتىن فاكتورلار، قوسىمشا قۇرالدار عانا ەكەنىن قاپەرىمىزدەن شىعارماۋىمىز كەرەك. تۋىندىگەردىڭ حاكىم، اقىن اباي ايتقانداي، «قيىننان قيىستىرا ءبىلۋ ەرلىگى، دانالىعى» ىزدەنىسى، تاجىريبەسى، ماشىق، داعدىسىنا بايلانىستى بولادى.

دەرەكتى داستاننىڭ شارىقتاۋ شەگى، كوركەمدىك شەشىمى، پرولوگى:

...ىنتىماق، بىرلىك، دوستاستىق،
ەلدىكتىڭ – ۇلى ۇيىتقىسى.
بەيبىت ءومىر تىنىشتىق،
تاۋەلسىزدىكتىڭ جەمىسى.
ەندەشە، ەلىم قازاعىم،
اسۋدان اسقار اسا بەر.
وركەنيەت ەلىنە،
قارىشتاپ، قادام باسا بەر.
تاۋەلسىز ەلدىك تۇعىرىڭ،
بيىكتەي بەرسىن بولىپ ءتور،
باياندى بولسىن باقىتىڭ،
كوركەيىپ ماڭگى جاساي بەر!... دەگەن جىر جولدارى ارقىلى ۇيلەسىمدىلىك (ەستەتيكالىق كاتەگوريانىڭ تاعى ءبىر قۇرامداس بولىگى) كاتەگورياسىمەن ءتامامدالادى. سونىمەن قاتار اسەمدىك، اسقاقتىق قۇندىلىقتارى دا پوەمانىڭ سوڭعى شۋماقتارىندا ءوزارا ساباقتاستىقتا تاماشا ۇيلەسىم تابادى.

قورىتا كەلگەندە، كەڭ تىنىستى ەپيك اقىن س.ساعدولديننىڭ «جەلتوقسان قاھارماندارى» دەگەن دەرەكتى پوەماسى ۇلتىمىزدىڭ ادەبيەتىنە قوسىلعان تالىمدىك-تاعىلىمدىق، پاتريوتتىق ءمانى تەرەڭ قۇندى تۋىندى دەپ پايىمدايمىز. تۇرلاۋلى تاريحى بار قازاق حالقىن تاۋەلسىزدىككە جەتكىزگەن جەلتوقسان قاھارماندارىنىڭ تاريحي ەرلىگىن ناسيحاتتايتىن رۋح جىرى. ەل باقىتى جولىندا ومىرلەرىن ارناپ، شەيىت بولعان جەلتوقسانشى-بوزداقتارعا، قازىرگى تاڭدا حالقىنىڭ ازات ءومىرىنىڭ كۋاسى بولىپ، وزدەرى دە باياندى عۇمىردىڭ  يەلەرى بولعان وزگە دە جەلتوقسانشى-قاھارمانداردىڭ قۇرمەتىنە ارنايى جازىلعان رۋحاني ەسكەرتكىش. حالقىنا بەرگەنىنەن بەرەتىنى ءالى دە مول ءسوز زەرگەرى، ۇلت رۋحانياتىنىڭ شىراقشىسى، ەلىنىڭ اقىلمان تۇلعاسى سايلاۋحان ساعدولدينگە قۋاتتى دەنساۋلىق، شالقار شىعارماشىلىق شابىت تىلەيمىز! اسقارى الاسارماي، بيىگى باسەڭدەمەي، «مۋزاسىمەن» (ومىرلىك سەرىگى، ءبىزدىڭ اق اجەمىزبەن) بىرگە عاسىر عۇمىر ءسۇرىپ، ۇرپاقتارىنىڭ قىزىق-راحاتىن كورىپ، ەل رۋحانياتىنا قىزمەت ەتە بەرۋىنە شىن جۇرەكتەن نيەتتەسپىز!

ماقالامىزدى ەپيك اقىن سايلاۋحان ساعىمۇلى ساعدولديننىڭ: «الشاڭ باسىپ جۇرگەنىمىز قاھارمان ۇل-قىزدارىمىزدىڭ، جاۋجۇرەك باتىرلارىمىزدىڭ ارقاسى ەمەس پە!؟ جەلتوقسان قاھارماندارىن جىل بويى جىرلاساق تا ارتىق ەمەس، ويتكەنى وسى تاۋەلسىز، باقىتتى ءومىرىمىز ءۇشىن ءبىز ولارعا ماڭگىلىك قارىزدارمىز!» دەگەن تۇجىرىمىمەن ءتامامدايمىز.

داۋرەن باقداۋلەتۇلى،

ادەبيەت زەرتتەۋشى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz