حح عاسىردىڭ باسىنان باستاپ كوپتەگەن ەلدەردىڭ بيلىك وكىلدەرى تابيعات زاڭدىلىقتارى مەن ادام فيزيولوگياسىن ەسكەرمەي تاۋلىكتىڭ جارىق ۋاقىتىن «ءتيىمدى» پايدالانۋ ماقساتىندا جازعى وزىق ۋاقىتتى ء(وز ورنالاسقان ۋاقىت بەلدەۋىنەن شىعىسىراق ورنالاسقان بەلدەۋدى پايدالانۋ) قولدانا باستادى. بەلدەۋلىك ۋاقىت جەردىڭ ءوز وسىنەن اينالىپ ونىڭ بەتكى قاباتىمەن كۇننەن تۇسكەن جارىقتىڭ قوزعالۋىمەن بايلانىستى جانە ءتالتۇس ۋاقىت بەلدەۋىنىڭ ءاربىر ورتا مەريديانى بويىنشا 12:00-گە سايكەس كەلۋى كەرەك.

جەر عالامشارى ارقايسىسى 15 گرادۋستان تۇراتىن 24 ۋاقىت بەلدەۋىنە بولىنگەن، بارلىق بەلدەۋدىڭ قوسىندىسى 360 گرادۋسقا ء(ار گرادۋس 4 مينۋتقا تەڭ), ياعني جەردىڭ ءوز وسىنەن 24 ساعاتتا تولىق اينالىپ شىعۋىنا سايكەس كەلەدى. جەردىڭ 15 گرادۋسقا اينالۋى 1 ساعاتتا ىسكە اسادى. ءار ۋاقىت بەلدەۋىنىڭ ورتا مەريديانىندا ساعات ءتىلىنىڭ 12:00 كورسەتۋى كۇننىڭ وسى مەريديانداعى كۋلميناتسياسىنا سايكەس استرونوميالىق ءتالتۇس بولىپ ەسەپتەلەدى. بەلدەۋلىك ءبولۋ ءۇشىن گرينۆيچ مەريديانى (GMT0) باستاۋ نۇكتەسى، ال ونىڭ ەكى جاعىنان ارقايسىسى 7,5 گرادۋس UTC0 ۋاقىت بەلدەۋى بولىپ تابىلادى.

قازاقستاننىڭ شىعىس وبلىستارى جاعدايىندا UTC+5, GMT-مەن 5 ساعات ايىرماشىلىقپەن ورتا مەريديان شىعىس بويلىقپەن 75 گرادۋس (75:15=5) بالقاش جانە ەكىباستۇز قالالارى ارقىلى وتەدى، ەندى وسى بويلىقتىڭ ەكى جاعىنان ارقايسىسى 7,5 گرادۋس (30 مينۋتتان) شىعىس بويلىقپەن 67,5 جانە 82,5 مەريدياندار ارقىلى +5 ۋاقىت بەلدەۋىنىڭ شەكارالارى وتەدى. وسى بويلىقتاردا جاتقان بارلىق اۋماق UTC+5 ۋاقىت بەلدەۋى بولىپ تابىلادى. ەندىك ۋاقىت ەسەپتەۋدە قولدانىلمايدى.

جەردىڭ ءوز ءوسى بويىنشا تاۋلىكتىك اينالۋى جارىق پەن قاراڭعىلىقتىڭ قايتالاناتىن تسيكلدەرى بار وزىنە ءتان ديناميكالىق ەكوجۇيەنى تۋعىزادى. بۇل گەوفيزيكالىق قۇرىلىمدا تىرشىلىك كۇننەن بولىنبەي پايدا بولدى، ول 24 ساعات ارالىقپەن جەر بەتىنە جارىق جەتكىزەدى.

ەنەرگيا مەن گەنوۋىتتى سترەسس كوزى رەتىندە جارىق بارلىق جارىق سەزگىش تىرشىلىك فورمالارىنا كۇشتى ەۆوليۋتسيالىق اسەر ەتەدى. جارىق فوتوسينتەزگە قاجەتتى فوتوەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتكەنىمەن، ول ءوزىنىڭ جارىق-قاراڭعى تسيكلدارى ارقىلى كۇشتى رادياتسيا مەن تەمپەراتۋرانىڭ تەز اۋىتقۋى تۇرىندە دە ەكولوگيالىق اسەرلەر تۋدىرادى. ونىڭ ناتيجەسىندە تسيركادتى ىرعاقپەن (لاتىنشا circa – شامامەن، die كۇندىز) ءومىر ءسۇرۋدىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى مەن ولاردىڭ بيولوگيالىق ۇردىستەرى پايدا بولىپ، دامىدى. تسيركادتى ىرعاقتاردى بەلگىلى ءبىر استرونوميالىق كۇندە ءدال 24 ساعات بولماعاندىقتان كۇندىزگى شاما دەپ اتايدى، سوندىقتان ءتىرى اعزالاردىڭ دەنەسىنە ىشكى ەندوگەندىك ىرعاقتاردى سىرتقى تابيعي ىرعاقپەن كۇندەلىكتى سينحرونداۋى قاجەت.

وسىنىڭ اسەرىنەن ميللياردتاعان جىلدار ەۆوليۋتسيا بارىسىندا جەر بەتىندە وزىندىك حرونومەتراجدىڭ ەندوگەندىك مەحانيزمدەرى، قورشاعان ورتا سيگنالدارىمەن ارەكەتتىك، بيولوگيالىق جانە زات الماسۋ ىرعاقتارى ءۇشىن ىشكى مولەكۋلالىق مەحانيزمى  بار تىرشىلىك فورمالارى پايدا بولدى. ولار فەنوتيپتى ۆارياتسيا، جاسۋشاىشىلىك، جاسۋشالىق، مۇشەلىك، جۇيەلى دەڭگەيدە تابيعاتتىڭ پەريودتى تۇردە وزگەرەتىن ىرعاقتارىنا اعزانىڭ اداپتاتسيالانۋىن شەگىنە جەتكىزۋ ماقساتىندا قورشاعان ورتانىڭ كۇندەلىكتى تسيكلىنە بەيىمدەلۋ ءۇشىن تسيركادتى ۇيىمداستىرىلۋدى مۇمكىن ەتتى.

ەۆوليۋتسيالىق تۇرعىدان العاندا تسيركادتى ىرعاقتار ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر ارتىقشىلىقتار بەرەدى. تسيركادتى ىرعاقتار وسىمدىكتەر مەن ءبىر جاسۋشالى اعزالاردا دا كەزدەسەدى. ءدال وسى ەۆوليۋتسيالىق نەگىزدە بارلىق دەرلىك ىرگەلى بيولوگيالىق ۇردىستەر كۇننىڭ شىعۋى جانە باتۋىمەن بايلانىستى بولادى ءارى بيولوگيالىق ىرعاقتارعا باعىنادى.

ىشكى ساعاتتىڭ جۇمىسىنا جاۋاپتى گەندەر period جانە timeless دەپ اتالادى. ولاردىڭ بەلسەندىلىگى كۇنى بويى اۋىتقيدى جانە ىلمەكتى كەرى بايلانىس مەحانيزمىمەن رەتتەلەدى. وسى گەندەر كودتاعان اقۋىزداردىڭ مولشەرى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيگە جەتكەننەن كەيىن وسى اقۋىزداردىڭ سينتەزى توقتايدى، دەڭگەي تومەندەگەندە سينتەز قايتا باستالادى.

ۇيقى مەن ويانۋدىڭ، تىنىشتىقتىڭ پەن بەلسەندىلىكتىڭ، اش ءجۇرۋ مەن تاماقتانۋدىڭ، كاتابوليتتى جانە ءانابوليتتى تسيكلدەردىڭ ۇيلەسىمدى تسيركادتى رەتتەلۋى ادامنىڭ وڭتايلى دەنساۋلىعى ءۇشىن وتە ماڭىزدى. گەن ەكسپرەسسياسىنداعى تسيركادتى ىرعاق بيوحيميالىق ۇردىستەر مەن زات الماسۋ اعىندارىن سىرتقى ورتامەن سينحرونيزاتسيالاپ، اعزانىڭ فيزيولوگيالىق سىن-تەگەۋرىندەرگە جاۋاپ رەتىندە ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى.

بۇل ىرعاقتاردىڭ نەگىزگى تايمگەبەرلەرى (ۋاقىت بەرۋشى، ۋاقىت بەلگىلەۋشى، سينحرونيزاتور) جارىق پەن قاراڭعى بولىپ تابىلادى. كوز ارقىلى جارىق پەن قاراڭعىنىڭ اسەرىنەن اعزادا كۇندەلىكتى وزگەرىستەر بولىپ تۇرادى. وسىلايشا كۇندەلىكتى، تسيركادتى ىرعاقتار قايتالانىپ تۇرادى. تسيركادتى ىرعاقتاردىڭ بولۋى عىلىمعا بۇرىننان بەلگىلى بولعانىمەن، وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇل گەندەردىڭ جاسۋشا ىشىندە قالاي باسقارىلاناتىنى بەلگىسىز.

2017 جىلى تسيركادتى ىرعاقتاردىڭ جاسۋشاىشىلىك مەحانيزمىن اشقانى ءۇشىن اقش-تىڭ ءۇش عالىمى دجەففري حولل، مايكل روزباش جانە مايكل يانگ فيزيولوگيا جانە مەديتسينا بويىنشا نوبەل سىيلىعىمەن ماراپاتتالدى، بۇل حرونوبيولوگيا سالاسىنداعى زەرتتەۋلەرگە ودان ءارى قىزىعۋشىلىق تۋدىردى، ويتكەنى بۇل فيزيولوگيا مەن گەنەتيكاداعى كوپتەگەن ۇردىستەردى، ادام اعزاسى مەن ونىڭ ارەكەتىن ءتۇسىندىردى، بۇل مەديتسينادا قولدانۋ ءۇشىن ماڭىزدى جاڭالىق بولىپ تابىلادى.

جەر بەتىندەگى بارلىق تىرشىلىك يەلەرى سىرتقى ورتاداعى ىرعاقتى وزگەرىستەرگە تاۋەلدى جانە كۇننىڭ شىعۋى مەن باتۋى، سونداي-اق كۇننىڭ كوكجيەكتەن ەڭ جوعارى نۇكتەگە كوتەرىلۋ ءساتى، ياعني ناعىز (استرونوميالىق) تالتۇسكە (12:00) باعىتتالىپ بيولوگيالىق ىرعاقتارعا ۇشىرايدى. حرونوديسلوكاتسيا نەمەسە ىشكى دەسينحرونيزاتسيا باستالۋىمەن اعزا ىرعاعىنىڭ تولىق جوعالۋى نەمەسە ىرعاق فازاسىنىڭ قۇبىلۋى ىرعاقتىڭ فيزيولوگيالىق جيىنتىعىن وزگەرتۋى مۇمكىن، بۇل زات الماسۋدىڭ بۇزىلۋىنا جانە اۋرۋعا، ياعني حرونوپاتولوگياعا اكەلەدى.

بيولوگيالىق ىرعاقتاردىڭ پايدا بولۋ جاعدايلارىن، تابيعاتىن، تۇراقتىلىعى مەن ماڭىزىن، سونداي-اق سىرتقى بيوريتمدەر مەن ادام دەنساۋلىعىنىڭ ءوزارا بايلانىسىن حرونوبيولوگيا عىلىمى زەرتتەيدى. حرونوبيولوگيا (كونە گرەكشە حرونوس – ۋاقىت) – بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ارالىعىندا بيولوگيالىق جۇيەلەردە بولاتىن ىرعاقتى وزگەرىستەردى زەرتتەيتىن بيولوگيا سالاسى. بيوىرعاقتار تىرشىلىكتىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى، ءتىرى جانە ءتىرى ەمەس تابيعاتتىڭ بىرلىگىن قامتاماسىز ەتەدى جانە اعزالاردىڭ بەيىمدەلۋىنە نەگىز بولادى جانە ارقايسىمىزدىڭ ءومىر سۇرۋىمىزگە مۇمكىندىك تۋدىرادى.

عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەلەرىن دۇرىس قولدانۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ۋاقىتتى ەسەپتەۋ شارتتارىن ءبىلۋ قاجەت، ولار: جەرگىلىكتى ۋاقىت (LT), بەلدەۋلىك نەمەسە قىسقى ۋاقىت (ST), جازعى ۋاقىت (DST), تۇراقتى جازعى نەمەسە دەكرەتتىك ۋاقىت (PDST) جانە گرينۆيچ ۋاقىتى (GMT, UTC). «ەسكى ۋاقىت بەلدەۋىن قايتارۋ» پەتيتسياسىنا قول قويۋشىلاردىڭ تالابى ءىس جۇزىندە وسى ماقالانىڭ باسىندا جازىلعان تۇراقتى دەكتەرتتىك جازعى ۋاقىتىن (PDST) قولدانۋعا شاقىرۋ بولىپ تابىلادى.

قورىتىندىلاي كەلە عىلىمي ادەبيەتتەردە عالىمدار DST مەن ST اراسىندا ۋاقىت الماستىرۋعا (جازعى ۋاقىت پەن قىسقى ۋاقىتقا كوشۋگە) جانە PDST تولىق كوشۋگە تۇپكىلىكتى قارسى. PDST كۇندىزگى جارىقتى «ءتيىمدى» پايدالانۋ ماقساتىندا جازعى ۋاقىتتى شامامەن 8 ايعا دەيىن سوزۋ ارقىلى جوعارىدا كەلتىرىلگەن بارلىق اسەرلەردەن اسىپ كەتەدى (قولدانىپ وتىرعان ەلگە بايلانىستى), ال بيولوگيالىق ساعات ادەتتە جازعى ۇزاق جارىق كۇندەرگە قاراعاندا قىستىگۇنى كەشتەۋ بولادى (كۇندىزگى ۋاقىتتىڭ قىسقارۋىنا بايلانىستى).

ال ۋاقىتپەن ويناۋ، ونى دۇرىس ەسەپ جۇرگىزبەۋ ەڭ باستى قۇندىلىق ادام، ونىڭ دەنساۋلىعى مەن ومىرىنە كەرى اسەر ەتۋى مۇمكىن. ءار ەلدىڭ ءارتۇرلى، ءتىپتى قاتە اتاۋلاردى قولدانۋىنا بايلانىستى نەشە ءتۇرلى جاڭساق تۇسىنىكتەر ورىن الۋدا. مىسالى، دەكرەتتىك ۋاقىتتى «جەرگىلىكتى» ۋاقىت دەپ اتاي وتىرىپ، حالىقتى جاڭىلىستىرىپ جاتادى. سوندىقتان الدىمەن تەرميندەردى ءارتۇرلى ءتۇسىنۋ پروبلەماسىن شەشىپ الۋ كەرەك جانە حالىقارالىق پراكتيكادا قولدانىلاتىن تەرميندەرگە سۇيەنۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن.

اپپازوۆ نۇربول ورىنباسارۇلى

حيميا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زەرتتەۋشى-پروفەسسورى

Abai.kz