بيىلعى جىلى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ شىعارماشىلىق ۇيىم رەتىندە پارمەندى قىزمەت اتقارىپ كەلە جاتقانىنا – 90 جىل. باستاۋىندا ءىلياس جانسۇگىروۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ، عابيدەن مۇستافين سياقتى الىپتار شوعىرى تۇرعان شىعارماشىلىق ۇيىم قازاق قوعامىمەن قاناتتاسىپ بىرگە جاساپ كەلەدى. حح عاسىردىڭ جۇگىن ارقالاپ، ححI عاسىرداعى وركەنيەتتىڭ كوشىنە كەرۋەن قوسقان جازۋشىلار وداعىنىڭ بۇگىنگى تىنىس تىرشىلىگى مەن بەت الىسى قانداي؟ وداقتىڭ باسقارما توراعاسى مەرەكە قۇلكەنوۆ مىرزامەن وسى جانە وزگە دە ساۋالدار توڭىرەگىندە سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.

– مەرەكە اعا، بۇگىنگى سۇحباتىمىزدىڭ باستى تاقىرىبى ءوزىڭىز باسقارىپ وتىرعان جازۋشىلار وداعىنىڭ 90 جىلدىعى مەن ۇيىمنىڭ كەشەگىسى، بۇگىنى جانە ەرتەڭى تۋرالى بولماق. الدىمەن ايتارىم: مەرەيتوي قۇتتى بولسىن!

– ءيا، راحمەت! بۇل جالعىز قاتارىندا مىڭنان استام مۇشەسى بار وداقتىڭ، قالامگەرلەر قاۋىمىنىڭ عانا مەرەيتويى ەمەس، بۇل – بارشا وقىرمان قاۋىمنىڭ تويى!

بۇل – كەشەگى تاريحىمىزعا سابىرلى دا ساليقالى باعا بەرىپ، ۇلت ادەبيەتىنىڭ بۇگىنىن باعامداپ، بولاشاعىن باعدارلاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ايتۋلى داتا.

– 90 جىل – عاسىرعا بەت العان تولاعاي جىل. بۇگىنگى جازۋشىلار وداعىنىڭ پرولەتاريات جازۋشىلار ۇيىمىنان باستاۋ الىپ، كاپيتاليستىك قوعامنىڭ قاتاڭ ەكونوميكالىق تالاپتارى مەن پىكىر الۋاندىعىن، ءسوز جانە شىعارماشىلىق بوستاندىعىن تۇتاس قامتىعان XXI عاسىر وركەنيەتىنە ساي قىزمەت اتقارىپ جاتقان شىعارماشىلىق ورتاعا اينالۋى – بىرنەشە كىتاپتىڭ مازمۇىنىنا ارقاۋ بولارى انىق. سوندا دا وسى جازۋشىلار وداعى باستان وتكەرگەن كەزەڭدەرگە قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟

– كەز كەلگەن قوعامدا رۋحاني سالانىڭ الار ورنى بار. قىسقاشا ايتقاندا، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، قوعامدىق-ساياسي فورماتسيا قانداي – ەل تۇرمىسى سونداي. الايدا، ادەبيەت مەن مادەنيەتتىڭ ورنى بولەك. شىعارماشىلىق قاۋىم قاشاندا ءوز زامانىنان ءبىر قادام بولسا دا الدا جۇرەدى. سونىسىمەن بۇل سالا ەرەكشە قۇندى ءارى ماڭىزدى. ياعني، وزىق ادەبيەت – قوعام مەن مەملەكەت دامۋىنىڭ رۋحاني كەپىلى.

شىعارماشىلىق ۇيىمىمىزدىڭ تاريحى كەشەگى سوۆەت وداعىنىڭ، سودان كەيىن تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تاريحىمەن جالعاسادى. ءوز حالقىمەن بىرگە قالامگەرلەر دە ستاليندىك توتاليتارلىق جۇيەنىڭ زاردابىن شەكتى، ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. زيالى قاۋىمنىڭ كەز كەلگەن ۇلتتىڭ دامۋىنداعى پروگرەسسيۆتى ءرولىن سەزىنىپ، بولشەۆيكتىك جۇيە، ەڭ الدىمەن، ۇلتتىڭ ايبوز ۇلدارىنا شۇيلىكتى.

سوتسياليستىك يندۋستريالاندىرۋ كەزىندە دە جازۋشىلار ءوز زامانىنىڭ جارشىسى بولا ءبىلدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قالامگەرلەر قالامىمەن بىرگە قارۋ ۇستاپ، مايدانگەرگە اينالدى.

ستاليندىك كەزەڭنەن كەيىنگى جىلىمىق جاعدايىندا اقىن-جازۋشىلار سول تالاپتار شەڭبەرىندە ءبىرشاما شىعارماشىلىق ەركىندىككە قول جەتكىزدى.

قازىر ءبارىمىز ەزۋ تارتا ەسكە الاتىن توقىراۋ زامانىندا دا قازاق قالامگەرلەرى ۋاقىت شىندىعىن جازا ءبىلدى. سول كەزدە ساتيرا جانرىنىڭ ەرەكشە دامۋىنىڭ ءوزى نە تۇرادى.

قازىر بارشامىز جاپا-تارماعاي جابىلا جامانداپ جاتقان ەسكى قازاقستان تۇسىندا دا قازاق جازۋشىلارى قالامىن قولىنان تاستاعان جوق. ءيا، مويىنداۋ كەرەك، ول تۇستا دا بيلىككە جاعىمپازدانعان قالامگەرلەر بولدى، بىراق جازۋشىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى حالقىمەن بىرگە ءومىر ءسۇردى، حالىقتىڭ ءمۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاپ، قوعامعا وي سالار سۇبەلى شىعارمالار جازدى. سول ىستەردىڭ باسى-قاسىندا بىرەگەي ۇيىم رەتىندە جازۋشىلار وداعى تۇردى.

– مەرەكە اعا، كەز كەلگەن ۇيىم باسشىسىمەن ەرەكشەلەنەدى. وزىڭىزگە دەيىن جازۋشىلار وداعىن باسقارعان تۇلعالاردىڭ ارقايسىسى نەسىمەن، قانداي جەتىستىگىمەن ەرەكشەلەندى دەپ ويلايسىز؟

– ءيا، ءار باسشىنىڭ كەزىندە ۋاقىت پەن قوعام، وقىرمان قويعان تالاپتار ارقيلى بولدى. وداقتىڭ ءاربىر باسشىسىنىڭ ۇيىم تاريحىندا الار وزىندىك ورنى بار. وداق باسشىلىعىنىڭ تورىنە وزعان ءار توراعا ۇيىمدى باسقارعان تۇستاعى ساياسي جاعدايمەن، باسشىلىق ەتۋ ستيلىمەن، ادامي قاسيەتىمەن ەرەكشەلەندى.

ءىلياس جانسۇگىروۆ وداقتىڭ نەگىزىن قالادى، ونىڭ قالىپتاسۋىنا وراسان زور ەڭبەك ءسىڭىردى. ماكسيم گوركي سەكىلدى تۇلعالارمەن دوستىعىنىڭ ارقاسىندا كسرو قۇرامىندا بولعان قازاق ەلىنىڭ ادەبيەتىن سول كەزدەگى ورتاق الاڭ – سوۆەت وداعى ادەبيەتىنىڭ الاڭىنا شىعارۋعا اتسالىستى. ءسابيت مۇقانوۆ تا وسى ءۇردىستى جالعاپ، اباي، ماحامبەت، جامبىل سەكىلدى ۇلىلارىمىزدى بۇكىلوداقتىق وقىرمانعا تانىتۋعا جاعداي جاسادى. ۇكىمەت باسشىلىعىندا بولعان ءادي ءشارىپوۆ ۇيىمنىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسىن نىعايتۋعا كۇش سالدى. جازۋشىلار ىشىندە جالعىز عانا سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعىن العان عابيت مۇسىرەپوۆ ىقپالدى تۇلعا رەتىندە وداقتىڭ بەدەلىن ارتتىرا ءتۇستى.  ءبىر عانا مىسال، ءبىز وتىرعان تاريحي عيماراتتى 1954 جىلى عابەڭ جوعارعى جاقپەن تارتىسىپ ءجۇرىپ، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنا الىپ بەرگەن. مۇنداي ساتتەردى ۇمىتۋعا بولا ما؟ ال جۇبان مولداعاليەۆ كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى رەتىندەگى اتاق-ابرويىن ۇيىمنىڭ جاعدايىن جاقسارتۋعا، سوۆەتتىك كەڭىستىكتە قازاق ادەبيەتىن ناسيحاتتاۋعا ارنادى. ءانۋار ءالىمجانوۆ، ولجاس سۇلەيمەنوۆ قازاق ادەبيەتىن الەمدىك دەڭگەيدە ناسيحاتتاۋعا اتسالىستى. قالداربەك نايمانباەۆ شەتەلدەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ ءوز وتانىنا، ءتول وقىرمانىنا ورالۋىنىڭ باستاۋىندا تۇردى. نۇرلان ورازالين ۇيىمدى ەڭ قيىن ۋاقىتتا – سوتسياليستىك، جوسپارلى ەكونوميكادان نارىققا كوشۋ كەزەڭىندە باسقاردى. سول تۇستا مەملەكەتتىك يدەولوگيا باسىندا وتىرعان كەيبىر باسشىلار قوعامدىق بىرلەستىكتەرگە: «ءوز كۇندەرىڭدى وزدەرىڭ كورىڭدەر»، – دەپ، ول ۇيىمداردى سىرتقا تەپتى. 22 جىل جازۋشىلار وداعىن باسقارعان نۇرلان ورازالين ۇيىمدى امان الىپ قالۋعا، عيماراتىن ساقتاپ قالۋعا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ پاندەميانىڭ قاتال تىيىمدارى مەن شەكتەۋلەرىنە تاپ بولا تۇرا، وداق جۇمىسىن جانداندىرا ءبىلدى.  ول دا ءانۋار ءالىمجانوۆتار سياقتى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ بەدەلىن حالىقارلىق ۇيىمداردىڭ قىزمەتىمەن ۇشتاستىرۋعا ۇمتىلدى.

– ءسىزدىڭ وداق توراعاسى بولىپ سايلانعانىڭىزعا ءبىر جارىم جىلدان استى. ءسىز جۇمىسقا كىرىسكەندە، وداقتا جۇمىس ىستەيتىن ءبىر ازاماتتىڭ ءبىر ءسوزى ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. ول: «وداق تىرىلە باستادى، وعان ادامدار كەلە باستادى. وداقتا جۇمىس ىستەيتىندەر بۇرىنعىداي تال تۇستە بيليارد وينامايتىن بولدى»، – دەگەن ەدى. ءوزىنىڭ 90 جىلدىعىن ۇيىم قانداي جەتىستىكتەرمەن قارسى الىپ وتىر؟

– ەڭ الدىمەن ايتارىم، كۇندەلىكتى قىزمەتىمىزدە ءبىز، ەڭ الدىمەن، پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆتىڭ قولداۋىن سەزىنىپ كەلەمىز. بايقاساڭىز، جاڭا قازاقستاندا رۋحاني ءومىر، ادەبيەت پەن مادەنيەت ماسەلەلەرى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جاڭاشا ءمان-مازمۇنعا يە بولىپ وتىر. پرەزيدەنتىمىزدىڭ تىكەلەي باستاماسىمەن كىتاپ كۋلتى ورنىعا باستادى. ونىڭ ءوزى ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ دامۋىنا وزگەشە سەرپىلىس بەرىپ وتىر.

ءوزىنىڭ ءبىر سوزىندە قاسىم-جومارت كەمەلۇلى: «جازۋشىلار وداعى ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ باسىن قوسىپ وتىرعان قارا شاڭىراق ەكەنىن» اتاپ ءوتىپ ەدى. ءوز قىزمەتىمىزدە ءبىز پرەزيدەنتىمىزدىڭ وسى جوعارى باعاسىن باسشىلىققا الىپ وتىرامىز.

ءبىر جارىم جىل ىشىندە جۇمىسىمىزدى تۇبەگەيلى قايتا قۇردىق دەسەم بولادى. ءتارتىپ بار جەردە – ناتيجە بار. وبلىستاعى وكىلدىكتەرگە دەگەن تالاپ كۇشەيدى. ماقسات ءبىر: اپپاراتتاعى ءاربىر قىزمەتكەردىڭ، وبلىستاعى وكىلدەردىڭ جۇمىس تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ.

جاستارمەن جۇمىستى جۇيەلى جولعا قويۋ ماقساتىندا «قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلىگىنە ۇمىتكەر» جوباسىن قولعا الدىق. بۇل جوبا قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ جارعىسىنا سايكەس 12-20 جاس ارالىعىنداعى تالانتتى بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان. اتالعان جوبا اياسىندا 6 وبلىستان 15 ۇمىتكەر قابىلدانىپ، 2025 جىلدىڭ باسىندا ولاردىڭ جەكە كىتاپتارى جارىق كورەدى.

بىرقاتار باستامالار قازاقستان جازۋشىلار وداعى مەن مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى اراسىنداعى ستراتەگيالىق ارىپتەستىك نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلدى.

ايتا كەتۋ كەرەك، قازىرگى تاڭدا قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىن باسقارىپ وتىرعان ايدا عالىمقىزىنىڭ ادەبيەتىمىزدى كوركەيتۋگە دەگەن ىقپالدى يگى ىستەرىنە ءبىز، جازۋشىلار، اسا ريزامىز.

ناقتى جوبالارعا كەلسەك، «جاڭا قازاقستاننىڭ ادەبي-تانىمدىق پانوراماسى» جوباسى جاس قالامگەرلەردى قولداۋعا، قازاقستاننىڭ ادەبيەت سالاسىندا جاڭالىقتار مەن وزگەرىستەردى تانىتۋعا باعىتتالدى.

«جازۋشىلاردىڭ ادەبي شەبەرلىك مەكتەبىن» ۇيىمداستىردىق. ول جاس قالامگەرلەردىڭ شەبەرلىگىن ارتتىرۋعا ارنالعان. جازۋشىلار مەن اقىنداردىڭ تاجىريبەلەرىن ءبولىسۋى شىعارماشىلىق جولىن ەندى باستاپ جاتقان تالانتتارعا كوپ تاعلىم بەردى.

جاس جازۋشىلاردىڭ كىتاپتارىن اشىق تۇردە تالقىلاۋ، ولارعا قولداۋ كورسەتۋ ءۇردىسى قالىپتاسىپ كەلەدى. ول قىزۋ پىكىرتالاستار جاڭا شىعارمالاردى ناسيحاتتاۋدىڭ ءتيىمدى جولى بولىپ وتىر. بۇل تاجىريبەنى ءبىز جالعاستىرا بەرمەكپىز. بولاشاقتا قازاقستاننىڭ ءوزىنىڭ ادەبيەت ينستيتۋتى بولسا دەپ ارماندايمىز. بۇل ويىمىزدى ۇكىمەت قولدايدى دەپ ويلايمىز.

دەمەۋشىلەردى تارتىپ، قوماقتى گرانتتار بەرىپ، جاس اۆتورلارعا كىتاپ جازدىرۋ تاجىريبەسى دە ءوز جەمىسىن بەرە باستادى: قوعامداعى وزەكتى تاقىرىپتارعا ارنالعان شىعارمالار وقىرماننىڭ ءىلتيپاتىنا يە بولۋدا.

«تمد ەلدەرىنىڭ ارحيۆتەرىندەگى قازاقستاندىق جازۋشىلاردىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارى» اتتى جوبانىڭ تاريحي، تانىمدىق ماڭىزى زور بولدى. جوبا اياسىندا قازاقستاندىق جازۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرى زەرتتەلىپ، الەمدىك ادەبيەتكە ۇلەس بوپ قوسىلعان تاريحي جانە ادەبي ەڭبەكتەرى قايتا جاڭعىردى.

شىندىعىن ايتساق، بۇگىنگى ادەبي پروتسەستىڭ ءبىر كەمشىن تۇسى سول: بىزدە كاسىبي، ساپالى دا جۇيەلى ادەبي سىن جوقتىڭ قاسى. قازاقستاندا جىلىنا 4-5 مىڭ جاڭا كىتاپ شىعادى ەكەن. كىتاپتىڭ كوپ بولعانى جامان ەمەس. الايدا سول كىتاپتاردىڭ ساپاسىنا كىم باعا بەرىپ جاتىر؟ سول سەبەپتى ءبىز جازۋشىلار وداعىنداعى جانرلىق سەكتسيالاردىڭ، سونىڭ ىشىندە ادەبي سىن سەكتسياسىنىڭ جۇمىسىن جانداندىرۋدى قولعا الدىق. سىن تۇزەلمەي كىتاپتارداعى ءمىن تۇزەلمەيدى. وسى جۇمىسىمىزدىڭ جەمىسىن بارا-بارا كورە جاتارمىز.

ادەبيەت تەك قانا استانا مەن الماتىدا جاسالمايدى. كەڭ بايتاق ەلىمىزدىڭ وقىرمانى وزدەرى ءسۇيىپ وقيتىن قالامگەرلەرمەن جۇزدەسكىسى كەلەتىنى راس. وعان قوسا، ءار ايماقتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى تاعى بار، ولاردى نەگىزىنەن استانا مەن الماتىدا شوعىرلانعان اقىن-جازۋشىلار بىلە بەرمەيدى. سول سەبەپتى جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ كوشپەلى پلەنۋمدارىن وبلىستاردا وتكىزۋدى قولعا الدىق. بۇل باستاما ءوز ناتيجەسىن بەرىپ تە جاتىر. كۇنى كەشە عانا جازۋشىلار وداعى تۇركىستان وبلىسى اكىمدىگىمەن بىرلەسىپ، قاسيەتتى تۇركىستان قالاسىندا «ادىلەتتى قازاقستان: عاسىرلار عۇلامالارى جانە تۇركىستان» دەگەن تاقىرىپتا كوشپەلى پلەنۋم وتكىزدى.

جازۋشىلار وداعى ءوزىنىڭ حالىقارالىق بايلانىستارىن دا كۇشەيتە ءتۇستى. شەت ەلدەردەگى ارىپتەستەرىمىزبەن شىعارماشىلىق قارىم-قاتىناس جۇيەلى جولعا قويىلىپ كەلەدى. ەڭ باستى ماقسات – ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ ەڭ وزىق ۇلگىلەرىن باسقا ەلدەرگە تانىتۋ. وسى تۇرعىدا الەمدىك كىتاپ كورمەلەرىنە قازاقستاننىڭ ادەبي كىتاپتارىن دا كوپتەپ قاتىستىرۋدى قولعا الۋ كەرەك.

«زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بوپ شال» دەمەكشى، قازىرگى تسيفرلىق زاماننىڭ تالاپتارىنا دا لايىقتى جاۋاپ بەرۋگە تىرىسۋدامىز. جازۋشىلار وداعى الەۋمەتتىك جەلىلەردە كۇن سايىن اقپارات تاراتىپ وتىر. جاقىندا جازۋشىلار وداعىنىڭ «قالامگەر» اتتى يۋتۋب ارناسىن اشتىق. بۇل ارنانىڭ باستى كونتەنتى  – قازاق ادەبيەتىنىڭ بۇگىنگى احۋالى، جازۋشىلار وداعىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگى، اقىن-جازۋشىلاردىڭ جاڭا شىعارمالارىن تانىستىرۋ، جازۋشىلار وداعىنىڭ باسىلىمدارىن ناسيحاتتاۋ، ومىردەن وتكەن كورنەكتى قالامگەرلەر تۋرالى ەستەلىكتەر ءارحيۆىن جيناۋ بولماق.

تسيفرلىق مۇمكىندىكتەردى كىتاپتاردىڭ ەلەكتروندىق نۇسقالارىن شىعارۋعا، اۆتور مەن وقىرمان اراسىندا تىكەلەي بايلانىس ورناتۋدا كەڭىنەن پايدالانباقپىز.

– اعا، مەرەيتويلىق اڭگىمە بولسا دا، اشىعىن ايتايىق، قوعامدا، سونىڭ ىشىندە جاستاردىڭ ىشىندە جازۋشىلار وداعى عانا ەمەس، باسقا دا شىعارماشىلىق ۇيىمدارعا قاتىستى ءبىر نيگيليستىك پىكىر بار. ونىڭ ءمانىسى مىنادا: بۇل ۇيىمدار كەزىندەگى سوۆەتتىك جۇيە تۇسىندا قۇرىلىپ، شىعارماشىلىق قاۋىمدى ءبىر ۋىستا ۇستاپ، باسقارۋ ءۇشىن كەرەك بولدى. سول سەبەپتى مۇنداي ۇيىمدارعا قاتىستى ولار قيعاشتاۋ پىكىرلەر ايتادى...

– بىزدە ءبىر جامان ادەت بار: جاڭانى قولعا الامىز دەپ، وتكەندى تۇگەلدەي تارك ەتە سالامىز. بىراق، ساياسات قانا ەمەس، فيزيكا زاڭدارى بويىنشا، جوقتان بار پايدا بولمايدى. بۇگىنگى قوعام كەشەگى قوعامنىڭ جاقسىلىعىن دا، جاماندىعىن دا مۇرا رەتىندە قابىلدادى، سونىڭ جاقسىسىنان ۇيرەنۋى، جامانىنان جيرەنۋى كەرەك.

ءيا، سوۆەتتىك كەزەڭدە شىعارماشىلىق وداقتار قاتاڭ ءتارتىپ پەن تىيىمداردىڭ جانە تسەنزۋرانىڭ جاعدايىندا ءومىر ءسۇردى. ناقتى ايتساق، كوممۋنيستىك پارتيا ءوز دەگەنىن ىستەتتى. بىراق سول كەزدىڭ وزىندە قازاق قالامگەرلەرى ءوز زامانىنىڭ شىندىعىن ايتا الدى.

بۇگىنگى جاعداي بولسا، مۇلدەم بولەك: كونستيتۋتسيا مەن زاڭدارعا ساي قوعامدىق ۇيىمداردىڭ جۇمىس ىستەۋ مۇمكىندىگى كەڭ. سول سەبەپتى 90 جىلدىق تاريحى بار، تالاي ۇرپاقتىڭ ماڭداي تەرىمەن جيناپ-تەرگەن تاجىريبەسىن بويىنا سىڭىرگەن، ۇيىمدىق الەۋەتى زور جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن قالامگەرلەر قاۋىمىنىڭ ەڭبەك، الەۋمەتتىك، شىعارماشىلىق قۇقىقتارىن قورعاۋعا نەگە پايدالانباسقا؟

«بۇرىن سولاي بولعان ەكەن» دەپ قولدا بار قازىنامىز بەن قۇندىلىقتاردان باس تارتا سالامىز با؟ «بيتكە وكپەلەپ، تونىمىزدى وتقا جاقپايىق»، اعايىن.

بۇگىنگى جازۋشىلار وداعى 90 جىلدىق تاريحى بار ۇيىمنىڭ زاڭدى مۇراگەرى رەتىندە جاڭاشا جاعدايدا، پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ ۇسىنعان، «ءارالۋان پىكىر – ءبىرتۇتاس ۇلت» قاعيداتىنا ساي جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان بىرەگەي ۇيىم. باسقا شىعارماشىلىق ۇيىمداردىڭ دا ورنى بولەك، دەسەك تە، بۇگىنگى تاڭدا قاراپايىم حالىققا ەڭ تانىمال ءارى سان جاعىنان ەڭ ۇلكەن شىعارماشىلىق ۇيىم – جازۋشىلار وداعى. قوعامداعى وسى بىرەگەي مارتەبەمىزدى نىعايتا ءتۇسۋ ءۇشىن ءوز باسىم بار كۇش-جىگەرىمدى جۇمسايمىن. ارىپتەستەرىمدى دە سوعان شاقىرامىن. مىڭنان استام مۇشەسى بار اۋقىمدى قوعامدىق ۇيىم بولعاندىقتان ارامىزدا سىڭارجاق سىن ايتاتىن ارىپتەستەر دە جوق ەمەس.  ولاردىڭ ءبىر قاتەلىگى – ءوزى مۇشە بولىپ وتىرعان وداقتىڭ جۇمىسىنا قالامگەر رەتىندە ءوزىنىڭ دە جاۋاپتى ەكەنىن ەسكەرمەيدى. سوندىقتان بولاشاقتا وداققا مۇشە جازۋشىلاردىڭ ءوز ۇيىمىنا جاناشىرلىقپەن قاراۋىنا جاعداي جاسايمىز.

ارينە، كىتاپ جازۋ – جەكە ادامنىڭ شارۋاسى. بىراق تا كەز كەلگەن ادام، سونىڭ ىشىندە اقىن-جازۋشىلار، قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ، قوعامنان تىس تۇرا المايدى. سول سەبەپتى قوعامدىق ۇيىم رەتىندە جازۋشىلار وداعىنىڭ قوعامعا، قالامگەرلەرگە، قالىڭ ورمان وقىرمانعا بەرەرى ءالى دە كوپ دەپ ويلايمىن.

– زيالى قاۋىمعا قاتىستى قالىپتاسىپ قالعان تاعى ءبىر قاساڭداۋ پىكىر بار ەكەنىن ايتپاسام بولماس. ونىڭ دا ءمانىسى مىنادا: زيالى قاۋىم وكىلدەرى قوعامدا بولىپ جاتقان رەزونانستى وقيعالارعا قاتىستى دەر كەزىندە پىكىر بىلدىرمەيدى. وسى سىنعا نە ايتار ەدىڭىز؟

– بۇل سوزىڭمەن، ءامىرجان، مۇلدەم كەلىسە المايمىن! بۇل – تىم ۇشقارى پىكىر.

جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى بولعان، بولشەۆيكتىك رەجيم تۇسىندا ۇلت مۇددەسىن قورعاعان الاش ارىستارىن قايدا قويامىز؟ «ويان، قازاق!» دەپ جىرلاعان مىرجاقىپ شە؟ قالامگەرلەر كەشەگى كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان قىسىلتاياڭ كەزەڭدە دە، حالىق تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعان قيىن كەزدەردە حالقىمەن بىرگە بولدى.

جازۋشىلارىمىزدىڭ «ءبىرتۇتاس سوۆەت حالقىن قالىپتاستىرامىز» دەگەن تۇرپايى سوۆەتتىك يدەولوگيا تۇسىندا تاريحي تاقىرىپتارعا دەن قويىپ، قازاقتىڭ نامىسىن وياتقان كوركەم شىعارمالار جازۋىنىڭ ءوزى نە تۇرادى؟!

تاريحقا، تىلگە دەگەن يمپەريالىق، كوممۋنيستىك كوزقاراس ۇستەمدىك ەتكەن تۇستا ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «ازيا» سىندى كىتابىنا ماسكەۋدەگى اكادەميكتەردىڭ قارسى شىعىپ، ورە تۇرەگەلگەنى شە؟

1986 جىلعى جەلتوقساندا جۇبان مولداعاليەۆتىڭ: «ورىمدەي جاستارىمىزدىڭ الاڭدا قىرىلعانىن كورگەنشە، سوعىستا ءولىپ قالۋىم كەرەك ەدى!» – دەپ، سول كەزدەگى باسشى كولبيننىڭ كوزىن باقىرايتىپ تۇرىپ سەس كورسەتۋى شە؟

1987 جىلى جاڭاوزەن وقيعاسىندا ۇلتتىق ماسەلە كوتەرىلگەندە جازۋشىلار قازاق جاستارىنىڭ جانىنان تابىلدى. 2011 جىلعى جاڭاوزەن تراگەدياسى تۇسىندا دا ءبىز، قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىر توبى، تاپا-تال تۇستە اتىلىپ جاتقان مۇنايشىلاردى اشىق قولدادىق.

70 جىلدىق توتاليتارلىق ۇستەمدىك تۇسىندا ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ ساقتالىپ قالۋىندا بارشا جازۋشى قاۋىمنىڭ ەڭبەگى بار دەپ سانايمىن. سوتسياليستىك رەاليزمنىڭ قاساڭ دا قۇبىجىق تالاپتارىنا قاراماستان ءومىر شىندىعىن سۋرەتتەگەن كوركەم شىعارمالار بولماعاندا، قازىرگى ۇلتتىق سانا قاي دەڭگەيدە بولاتىنىن ءبىر قۇداي بىلەدى!

وسى تۇستا ءبىر ماڭىزدى نارسە ايتقىم كەلەدى: حالىقشىل، قوعامشىل بولىپ، ەلدە بولىپ جاتقان ادىلەتسىزدىك پەن باسقا دا قوعام دەرتتەرىن سىناۋ مىندەتتى تۇردە بيلىككە قارسى بولۋ دەگەن ءسوز ەمەس! ەگەر دە بيلىك حالىق قامىن ويلاپ، ورىندى شەشىم قابىلداپ جاتسا، ونى نەگە قولداماسقا؟ بيلىكتى قولداۋدىڭ ءبارىن جاعىمپازدانۋ نە مىنەزسىزدىك دەپ تانۋ – تۇرپايىلىق!

ءوز قىزمەتىندە جازۋشىلار وداعى ءدال وسى قاعيداتتى باسشىلىققا الىپ وتىرادى.

– جازۋشىلارعا قاتىستى جىل سايىن «جاڭعىرىپ» تۇراتىن تاعى ءبىر «ءداستۇرلى» پىكىر بار. مەملەكەت تاراپىنان، جازۋشىلار وداعىنان سىيلىقتار مەن اتاقتار بەرىلگەندە مىندەتتى تۇردە شۋ شىعادى، سىيلىققا قولى جەتپەي قالعاندار الەۋمەتتىك جەلىلەردە ەرەكشە بەلسەندىلىك تانىتىپ، وكىمەت پەن جازۋشىلار وداعىن كۇستانالاپ جاتادى. وسى جاعىمسىز دا جيىركەنشتى ءداستۇردى  قالاي توقتاتۋعا بولادى؟

– ءامىرجان، اتاق-دارەجەنى كىم جەك كورەدى دەيسىڭ؟ ونداي قاسيەت، ادەت جالعىز جازۋشىلارعا عانا ەمەس، ادامنىڭ كوپشىلىگىنە ءتان پەندەشىلىك ەمەس پە؟ الايدا اتاقتىڭ دا اتاعى بار.

ارينە، حالقىڭا سىڭىرگەن ادال ەڭبەگىڭ، شىعارماشىلىقتاعى جەتىستىگىڭ باعالانىپ جاتسا، ونىڭ نەسى ايىپ؟

ال جىل سايىن بەرىلەتىن اتاق پەن ماراپاتتىڭ سوڭى ايقاي-شۋعا ۇلاسۋىنا ءوز باسىم فيلوسوفيالىق تۇرعىدان قارايمىن. نوبەل سىيلىعىنىڭ بەرىلۋى دە كەيدە سىنعا ۇشىراپ جاتادى ەمەس پە؟ بۇل بەدەلدى سىيلىقتىڭ دا ساياسيلانىپ كەتەتىنى كەيدە جاسىرىن ەمەس قوي؟ مەملەكەت، جازۋشىلار وداعى تاراپىنان بەرىلەتىن سىيلىقتاردىڭ تاعدىرىن ءبىر ادام ەمەس، كوپتەگەن مامانداردان تۇراتىن ۇجىمدىق كوميسسيالار شەشەدى. ادىلەتتى شەشىمنىڭ ءبىر كەپىلى – سول!

اسىرەسە، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىن بەرۋدىڭ ءتارتىبىن ءالى دە جەتىلدىرۋ كەرەك. بىزدە بارلىق مادەنيەت سالاسىنىڭ وداقتارى بار. ولاي بولسا، مەملەكەتتىك سىيلىققا ءار سالادان تۇسكەن اقىن-جازۋشىلاردىڭ، ونەر ادامدارى – اكتەرلەردىڭ، انشىلەردىڭ، ساۋلەتشىلەردىڭ سىيلىققا تۇسەتىن ەڭبەكتەرىن ءتيىستى شىعارماشىلىق وداقتار عانا ۇسىنۋى ءتيىس. ايتپەسە، كەز كەلگەن ۇيىم ۇسىنا الادى دەگەن تۇجىرىم ەسكىردى.

ال سىيلىقتار مەن اتاقتار بەرىلگەن سوڭ كەيبىر رەنىشتەردىڭ شۋىنا كەلسەك، اۆتورلاردىڭ جەكە قاسيەتتەرى ەمەس، شىعارمالار، ولاردىڭ كوركەمدىك دەڭگەيى تالقىلانسىن! وكىنىشكە وراي، بىزدە كەي جاعدايدا سىنشىلار ادامداردىڭ جەكە باسىنا ءتيىسىپ، ءوز پەندەشىلىگىن تانىتىپ قالىپ، ابىرويسىزدىققا ۇشىراپ جاتادى. وعاشتاۋ بولسا دا ايتايىن، ءبىر ەسەپتەن بۇل  دا دۇرىس شىعار: وقىرمان كىمنىڭ كىم ەكەنىن ءبىلىپ جاتادى...

– 90 جىلدىقتان كەيىن عاسىرلىق مەرەيتوي دا الىس ەمەس. الداعى جوسپارلارىڭىز تۋرالى ايتا كەتسەڭىز.

– الداعى جۇمىس جوسپارلارىمىزدىڭ نەگىزگى باعىتى – جازۋشىلار وداعى مۇشەلەرىنە الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، شىعارماشىلىق جاعداي جاساۋ، ۇيىمنىڭ مەملەكەتتىك ورگاندارمەن بايلانىسىن نىعايتا ءتۇسۋ. ەڭ باستىسى – پرەزيدەنتتەن باستاپ ۇكىمەت، ايماق باسشىلارى تاراپىنان قولداۋ بار. مەملەكەتپەن ستراتەگيالىق ارىپتەستىك ورناتىپ جاتىرمىز. مۇنىڭ ءوزى قوعامدا قالامگەرلەردىڭ مارتەبەسىن ارتتىرۋعا ءتيىستى قۇقىقتىق جاعداي جاساۋىمىزعا مۇمكىندىك بەرەدى. نارىق جاعدايىندا ول وڭاي شارۋا ەمەس، كوپ نارسە مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ۇستانىمىنا بايلانىستى. ول جاعىن اشىق ايتۋىمىز كەرەك.

قوعامدىق ءۇيىم رەتىندە وداق ادەبي پروتسەستى جانداندىرۋ مەن وزىنە تيەسىلى باسىلىمداردىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق جاعدايىن جاقسارتۋدا مەملەكەت قولداۋىمەن بىرگە، دەمەۋشىلەردى تارتۋدى جالعاستىرادى. ءبىر قۋانتارلىعى سول – قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق بۋرجۋازيادا كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق ازاماتتار بار ەكەن. كەزدەسىپ جۇرگەندە ءبىر بايقاعانىم، ولار دا كوركەم ادەبيەت وقي باستاعان سەكىلدى...

وتاندىق بيزنەستى دەمەۋشىلىككە ىنتالاندىرۋ ماقساتىندا «اتىمتاي جومارت» ماراپاتىن تاعايىندادىق. سالتاناتتى ءىس-شارالار اياسىندا رۋحاني سالاعا قولداۋ كورسەتكەن كاسىپكەرلەردىڭ العاشقى لەگىنە وسى ماراپاتتى تاپسىراتىن بولامىز.

ءسوز سوڭىندا ايتارىم، الەم مەن اينالا سان قۇبىلۋدا. ەڭ باستىسى – بولمىس پەن سانا وزگەرۋدە. ادەبيەت ادامزات ءومىرىنىڭ ءبىر سالاسى دەسەك، ول دا وزگەرىسسىز قالماسا كەرەك.

ۇلت باردا ونىڭ رۋحاني ايناسى – ادەبيەت تە بولا بەرمەك. وقىرمان باردا كىتاپ، ال كىتاپ بار كەزدە ونى جازاتىن قالامگەرلەر دە بولادى!

مەن تاعىلىمدى تاريحى، باياندى بۇگىنى بار قازاق ادەبيەتىنىڭ بولاشاعىنا زور ۇمىتپەن قارايمىن. جاڭا زامان جاڭا تالانتتاردى دۇنيەگە اكەلىپ جاتىر. ەڭ باستىسى – ادەبيەتكە دەگەن قازىرگى وقىرماننىڭ ءىلتيپاتى بولەك. كوركەم ادەبيەتتەن سۋسىنداعان، تالعامى قالىپتاسقان، ءبىلىمدى، كىتاپقۇمار وقىرمان قاۋىمى قالىپتاسىپ كەلەدى.

ءوز باسىم ادەبيەت – كەز كەلگەن مامان قولعا الىپ تىندىرىپ تاستايتىن كوپ كاسىپتىڭ ءبىرى ەمەس، ادەبيەت – قولىنا قالام ۇستاعان ءاربىر تالانت  يەسىنە ۋاقىت پەن زامان جۇكتەگەن ميسسيا دەپ تۇسىنەمىن. سول ۇلى ميسسيانى بارشا قالامگەرلەر قاۋىمى لايىقتى اتقارادى دەپ سەنەمىن!

سۇحباتتاسقان – ءامىرجان قوسان

«قازاق ادەبيەتى» اپتالىعى

№ 49-50 13 جەلتوقسان 2024 جىل

Abai.kz