رەداكتسيادان: وسىعان دەيىن Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا بەلگىلى ت.ع.ك.، ياساۋيتانۋشى زىكىريا جانداربەك اعانىڭ تاعى ءبىر ءدىن عالىمى، ياساۋيتانۋشى دوساي كەنجەتاي مىرزانىڭ اتىنا قاراتا جولداعان ءۇشبۋ حاتىن جاريالاعان ەدىك. 

ماقالا: «دوساي مىرزا اق پەن قارانى اجىراتاتىن ءادىل قازى ما؟» دەپ اتالعان. پورتال بەتىندە 9 جەلتوقسان كۇنى جاريالاندى.

سۋرەت: Abai.kz سكرينى.

جۋىردا رەداكتسيامىزدىڭ ەلەكتروندى پوشتاسىنا اتالعان ماقالاعا قاتىستى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسور، ياساۋيتانۋشى، فولكلورتانۋشى، اقىن بولات ساعىنبەكۇلى قورعانبەكوۆ تالداۋ ماقالاسى كەلىپ ءتۇستى. ءبىز پىكىر ەركىندىگى قاعيداسىن ۇستانا وتىرىپ، بولات قورعانبەكوۆتىڭ ماقالاسىن Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى وقىرماندارىنىڭ تالقىسىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

ەسكەرتۋ: Abai.kz ەركىن اقپارات الاڭى. مۇندا وي جارىستىرىپ، پىكىر تالاستىرۋعا قازاقستاننىڭ ءاربىر ازاماتى قۇقىلى. ماقالا اۆتورىنىڭ پىكىرى رەداكتسيا ۇستانىمىن بىلدىرمەيدى جانە ماقالادا اتى اتالعان جەكەلەگەن تۇلعالار جاۋاپ بەرەمىن دەسە، پورتال بەتىندە جاريالايتىن بولامىز!

«ەكى كۇيۋ ءبىر جانعا ادىلەت پە؟»

قاسىندا وتىرعان ادامعا دۇربىمەن قارايتىن، داۋرەن داريابەك جۇرگىزەتىن «Sadaq Media» يۋتۋب ارناسىنا تەولوگ، ءدىنتانۋشى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى دوساي كەنجەتاي سۇحبات بەرىپتى. ونىڭ بولمىسى مەن تۇلعاسىن بۇرىننان ءبىر ادامداي بىلگەندىكتەن، قايران قالماساق تا، «مۇنىسى نەسى» دەدىك. سۇحبات وتە كولەمدى، 1 ساعات 42 مينۋتقا سوزىلعان. اششى ىشەكتەي شۇبالعان بۇل اڭگىمەنىڭ كوپ بولىگى – دوسايدىڭ بۇرىننان ايتىپ كەلە جاتقان نارسەلەرى. جاڭالىعى – يسماتۋللا ماقسىمعا قاتىستى ايتقاندارى عانا. دەمەك ۇزىن سونار اڭگىمەنىڭ باستى كوزدەگەنى دە وسى. ناقتىراق ايتساق، جالا مەن عايباتتان شيرەك عاسىردان استام كوز اشپاي كەلە جاتقان يسماتۋللا ماقسىمنىڭ قارا پيارىن تاعى دا جاڭعىرتۋ جانە قويۋلاتۋ.

دوساي كوپشىلىككە ابدەن تانىمال، بەلگىلى عالىم. ونى تانىمالدىلىققا جەتكىزگەن قوعامدا ۋشىعىپ تۇرعان ءدىن ماسەلەسى عانا ەمەس، ونىڭ ىشىندە، يسماتۋللا ماقسىمعا جانە «زىكىرشىلەر» اتانعان ونىڭ شاكىرتتەرى مەن قولداۋشىلارىنا قاتىستى قوعامدىق داۋ مەن «سوپىلار ءىسى» دەپ اتالعان سوت ۇدەرىسى دە بولدى. وسى ىستە ول كوپشىلىك نازارىندا بولىپ، داقپىرتى مەن دابىراسى ارتىپ، ادامي جانە پەندەلىك سيپاتتارى جان-جاقتى اشىلدى. سودان بەرى ونىڭ يسماتۋللا ماقسىم مەن «زىكىرشىلەرگە» قاتىستى كوزقاراسى سان قۇبىلدى. جۋرناليست امانگەلدى جۇماش جاقىندا جازعان پوستىندا ونىڭ بۇرىن «بىراق وندا ەلگە دەگەن، بيلىككە دەگەن رەنىش جوق» دەگەن ءسوزى مەن وسى جولى ايتقان «جەتى جىلدىق تۇرمە بار، زورلىق-زوبالاڭ بار، سوعان دەگەن وكپە بار، ناز بار، بيلىككە» دەگەندەرىن ەكى سويلەيتىنىنە مىسال ەتكەن ەكەن. بۇدان باسقا دا وسىنداي قايشىلىقتارى جەتەدى. يسماتۋللا ماقسىمنىڭ ءماھديدىڭ نوكەرىمىن دەگەن جاريالاۋىنا دەيىن ول الەۋمەتتىك جەلىلەردە ماقسىم مەن شاكىرتتەرىن شىنايى باعالاپ ءجۇردى. ءبىر كەزدە «ياساۋيا تاريقاتىنىڭ وشاعىن مازداتىپ وتىرعان» جالعىز جان رەتىندە دە كورسەتكەن ەدى. ارينە، الەۋمەتتىك جەلى اقپاراتتارىنىڭ بارلىعى دەرلىك ۇزاق ۋاقىت ساقتالا بەرمەيدى، بىراق ساقتالىپ قالعاندارىنىڭ وزىنەن دوسايدىڭ بۇعان قاتىستى قىرىق قۇبىلعانى تايعا تاڭبا باسقانداي بەدەرلەنىپ قالعان. كەشە دە: «تىڭداسا، تىڭدادى، ەستىسە ەستىدى. ەشقايسىنا وكپەم جوق. سۆەتقالي اعام دا ءوزىمنىڭ اعام، سايات ول مەنىڭ دوسىم»، – دەدى. وسىنداي سوزدەرىنە قازىر مۇلدە سەنبەيتىن بولدىق. ول يسماتۋللا ماقسىمعا دا، سۆەتقاليعا دا، ساياتقا دا ەشقاشان دوس بولعان ەمەس. ونىڭ «دوستىعىنىڭ» ارتىندا سالماعى، وتەۋى بار. ونىڭ دوسپىن دەپ تۇرىپ، ءبىر مەزەتتە دۇشپاننان بەتەر قاسكويگە اينالىپ شىعا كەلەتىنىن ءار جەردە جانە از كورگەن جوقپىز. بۇنىسىن جۇرتتىڭ دا بايقايتىنىن ەسەپكە العان بولۋ كەرەك، ءوزىنىڭ ۇستانىمدىق تايعاقتىعىن يمام ماھدي يدەياسىنا قاتىستى بولعان وزگەرىستەي ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسىپتى. مۇنىسى وتىرىك! ويتكەنى يسماتۋللا ماقسىم سوناۋ 2004 جىلدىڭ وزىندە-اق ءوزىن «ءماھديدىڭ نوكەرىمىن» دەپ جاريالاعان بولاتىن. ونى دوساي جاقسى بىلەدى. سول كەزدە «ويانباعان» جاۋلىق قاتىناس قازىر نەگە اياق استىنان تۋىندادى؟ بۇعان مەنىڭ ءبىرشاما ءوز جاۋابىم بار.

دوسايدىڭ «دوستىعى» باسىنان-اق ۋاقىتشا بولعان. ءاردايىم يسماتۋللا ماقسىم مەن شاكىرتتەرى قيىندىقتا قالعان كەزدە ونىڭ «دوستىعى» ارتادى دا، ولاردىڭ بەدەلى ەل الدىندا كوتەرىلە باستاعان ساتتەن كەيىن بىرتىندەپ جاۋعا اينالا باستايدى. بۇل قۇبىلىس ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت قايتالانعان، مەن ونىڭ كۋاسىمىن. اڭگىمە بولىپ وتىرعان يسماتۋللا ماقسىمنىڭ جاريالاۋىنان كەيىن مەنىڭ وزىمە: «انا شالدارىڭ نە دەپ ءجۇر؟ قايداعى ماھدي؟ ياساۋيلىكتە ماھدي يدەياسى جوق» دەگەن بولاتىن. مەن قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ءتول شاكىرتى سۇلەيمەن باقىرعانيدىڭ «اقىرزامان» شىعارماسىندا ءماھديدىڭ جىرلاناتىنىن ايتقان كەزدە، وعان قارسى ءلام دەگەن جوق. ول سوعان دەيىن باقىرعانيدە ماھدي ۇعىمنىڭ بار ەكەنىن يا ءوزى بىلمەگەن، يا مەنى بىلمەيدى دەپ ويلاعان. قايسىسى بولسا دا، شىنايىلىق ەمەس. ودان سوڭ دا بۇل تاقىرىپ بىرنەشە رەت كوتەرىلدى. ەڭ اقىرىندا، مەن سۇلەيمەن باقىرعانيدان باستاپ كۇنى كەشە، كەڭەس داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن سارىمولدا (بالماعامبەت بالقىبايۇلى) اقىننىڭ شىعارمالارىنا دەيىن بۇل يدەيانىڭ دۇركىن-دۇركىن جاڭعىرىپ وتىرعاندىعى جونىندە الەۋمەتتىك جەلىدە پوست جاريالادىم. بارىنەن حاباردار بولىپ جۇرەتىن دوسايدىڭ ونى وقىماسا دا، ەستىمەۋى مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن دە، وسى اڭگىمەلەردەن كەيىن بۇرىنعىداي ياساۋي جولىندا ماھدي يدەياسى جوق دەگەندى شەگەلەپ ايتپايتىن بولدى. ەندى ول قۇراندا جوق دەگەنگە كوشىپتى. قۇران ماتىنىندە ماھدي جونىندەگى حابار ايقىن كورىنبەسە دە، ول حاديستەردە ناقتى ايتىلعان. وسىنى بىلە تۇرا، قۇراندا جوق دەۋ – قۇران مەن ءحاديستى ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى قويۋمەن بارا بار. ارينە، بۇل جەردەگى اڭگىمە ساحيح حاديستەر تۋرالى. دەمەك، پايعامبارىمىز س.ع.س. قۇرانداعى تۇسپال ماتىندەردەن ماھدي يدەياسىن ءدال تاۋىپ، ونى حاديس تۇرىندە جەتكىزگەن. بۇل جەردە ءبىز «تاۋىپ» دەگەندى كوپشىلىككە ۇعىنىقتى بولۋ ءۇشىن عانا ايتىپ وتىرمىز، ايتپەسە، حاديستەر دە ايات سياقتى اللادان كەلگەن حابار بولىپ ەسەپتەلەدى. «اللادان باسقا ماھدي جوق» دەگەنىن پايعامبارىمىزعا قارسىلىق دەمەي، نە دەيمىز؟ ءماھديدى كۇتكەن ادامداردىڭ ۋاقىتى «تۇرمەمەن، سوسىن اياعى جانازامەن بىتسە»، سۇلەيمەن باقىرعانيدان باستاپ، سارىمولداعا دەيىنگى تۇلعالاردىڭ تاعدىرى نەگە ولاي بولمادى؟ «ماھدي دەگەن ءسوز ساياسي يسلام تاقىرىبىنا كىرەتىن» بولسا، سول عۇلامالار دا ساياسيلانعان يسلامنىڭ وكىلدەرى بولدى ما؟ «ءوزىڭدى وزگەرتەسىڭ – دۇنيەنى وزگەرتەسىڭ» دەگەن قۇراننان شىعاتىن ءماندى ماھديگە قارسى قويساڭ، ونىڭ ارعى جاعىندا پايعامبارعا دا قارسى قويعانىڭ. «سىرتتان كەلىپ، مەنى وزگەرتەتىن بولسا، زناچيت مەن ادام ەمەسپىن» دەگەن ءسوز وزىڭنەن باسقانىڭ ءبارىن مويىنداماۋ ەمەي نەمەنە؟ بۇيتسەك، «ەدينيتسا بولماسا، نە قىلادى وڭشەڭ ءنول» دەگەن ابايدى دا ەپيستەمولوگيالىق قاتەلىككە ۇرىنعان دەۋىمىز كەرەك بولادى.

بۇل يدەيا ياساۋيلىكتە جوق دەگەنىن دە ءدال وسىعان ۇقساس تۇردە تەرىستەۋگە بولادى. ءياساۋيدىڭ ءتول شاكىرتى عانا ەمەس، ورىنباسارى دا بولعان سۇلەيمەن باقىرعانيدان بۇل يدەيانىڭ ورىن الۋى ونىڭ ۇستازىندا دا بولعاندىعىن كۇمانسىز ايعاقتايدى. قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ بىزگە جەتپەگەن ەڭبەكتەرى كوپ ەكەنىن بىلەمىز. سول ەڭبەكتەردىڭ بىرىندە بۇل يدەيانىڭ ايتىلعانى ءسوزسىز.

دوساي «قۇراندا جوق» دەگەننەن باسقا، وسى كەزگە دەيىنگى جالعان ماھديلەردىڭ كوپ شىققاندىعىن، ولاردىڭ ءومىرىنىڭ سوڭى بايانسىزدىقپەن، تراگەديامەن اياقتالعاندارىن دالەل ەتەدى. بۇل «دالەلدىڭ» دە استارىنا تەرەڭ ۇڭىلسەك، نەگىزسىز ەكەنى وڭاي انىقتالادى. ونى دوساي بىلە المايتىن دارەجەدەگى ادام ەمەس. لوگيكاسى تاستاي، ءبىلىمى دە جەتەدى. ەگەر يسلامدا ماھدي يدەياسى جوق بولسا جانە جالپى مۇسىلمانداردىڭ ودان حابارسىز قالىپ، وعان دەگەن بەرىك سەنىمى بولماسا، جالعان ماھديلەر دە شىقپاعان بولار ەدى. جالعان ماھديلەردىڭ بارلىعى – سول مۇسىلمانداردىڭ سەنىمىن پايدالانىپ تۋعان تەرىس قۇبىلىستار. جالعان ماھديلەردىڭ ءتىپتى، شىن ماھديدىڭ داۋىرىندە دە كوپتەپ شىعاتىندىعى حاديستەردە ايتىلعان. دەمەك، بۇل فاكتىلەردىڭ بارلىعى دوسايدىڭ، الدە دوسايعا ىقپال ەتىپ وتىرعان وزگەلەردىڭ ايتىلمىش كوزقاراسىن اقيقات رەتىندە تانىتا المايدى.

دوسايدىڭ بويىنداعى تاعى ءبىر قايشىلىق يماننىڭ ازدىعىنان نەمەسە ءتىپتى جوقتىعىنان تۋىندايدى. ءوزى ءپوزيتيۆيزمدى، ماتەرياليزمدى، اتەيزمدى تەرىستەپ، ۇنەمى ولاردىڭ زارداپتارى تۋرالى ايتىپ جۇرگەنىمەن، ءوز تانىمى دا ولاردان الىس كەتپەيدى. ول ونىڭ اۋليەلەر كەرەمەتىن جوققا شىعارۋىنان دا كورىنەدى. ءتىپتى پايعامبار مۇعجيزاسىن دا مويىندامايدى. ميعراج وقيعاسىن تۇپسانالىق ۇدەرىس ەتىپ كورسەتىپ، سىنعا قالعانى دا وسىعان دالەل بولا الماق. بىرنەشە كۇنشىلىك جەردەگى كەرۋەن تارتقان ادامدار كورگەن، قازىرگى عىلىم دا ءىزى بار ەكەنىن انىقتاعان پايعامبارىمىزدىڭ ايدى ەكىگە ءبولۋ وقيعاسىن قالاي تۇپسانامەن بايلانىستىرادى ەكەن دەگەن سۇراق مەنىڭ كوكەيىمدە ۇنەمى تۇرادى. قۇراندا عانا ەمەس، باسقا كيەلى كىتاپتاردا دا بار مۇسا ع.س.ءنىڭ اساسى، يبراھيم ع.س.ءنىڭ وتقا جانباۋى سياقتى كەرەمەتتەردى دە بۇل قيسىنمەن قالاي مويىندايسىڭ. دوساي ءوزىنىڭ قۇدايدىڭ كەرەمەتىنە سەنبەيتىن يمانىن ءدىنتانۋشى رەتىندە جاسىرۋدىڭ ورنىنا ونى يسماتۋللا ماقسىمنىڭ شاكىرتتەرىن قارالاۋ جولىندا قۇرال ەتىپ قولدانادى.

د. كەنجەتايدىڭ ۇستازدى يدەالداندىرۋ ءۇردىسىن يسماتۋللا ماقسىمدى عانا قارالاۋعا قولدانا المايتىنى انىق. ول – بارلىق سوپىلىق جولعا ءتان ءداستۇر. سوندىقتان ونى سوپىلىقتىڭ كەمشىلىگى رەتىندە اتاپ وتۋگە ءماجبۇر. سوندا ءارىسى تۇركىلىك، بەرىسى قازاقتىق بولمىس تۇتاستىعىنىڭ كەپىلى رەتىندە كورسەتۋگە ءوزى تىرىساتىن سوپىلىقتىڭ نە ءمانى قالادى؟ جانە ونى زايىرلىلىق تۇرعىسىنان تەرىستەگەن بولادى. سول كۇيدە زايىرلىلىق ءپرينتسيپىن ۇستانىپ، قاتىپ قالسا دا ءبىر ءسارى، جوق، ولاي ەمەس. «مىنا جاماعاتشىلىق پسيحولوگيانى توقتاتۋ كەرەك (سوندا يحۋان شارتى قايدا قالادى؟ – ب.ق.). ودان كەيىن، سوپىلىقتاعى وسىنداي تەندەنتسيامەن ءجۇرىپ جاتقان چاتتار بار ەمەس پا، مۇنىڭ ءبارىن توقتاتپاساق ءبىر كۇنى بۇل وبا سياقتى عوي» دەگەندەرىن قاي زايىرلىققا جاتقىزۋعا بولادى؟

دوسايدىڭ يسماتۋللا ماقسىمنىڭ قوعامداعى اسەر-ىقپالىنىڭ بارىسىن قالت جىبەرمەي باقىلاپ وتىراتىندىعى، ونىڭ رۋحاني ءىلىمىنىڭ كوپشىلىك الدىندا ءسال بولسا دا بەدەلىنىڭ وسە باستاعانىن دەرەۋ كورىپ، ىزىنشە سول ىقپالدى جويۋ ارەكەتىنە كىرىسىپ كەتەتىنى بۇرىننان دا بەلگىلى بولعان. ءبىر كەزدە ءوزى مويىنداعان يسماتۋللا قاريدىڭ تاقۋالىقتان سۇرىنبەيتىندىگى، ناپسىمەن كۇرەستى ابدەن مەڭگەرىپ، ماقتانعا جول بەرمەيتىنى، شاريعات شارتتارىن قالتقىسىز ورىندايتىنى، پارىزبەن شەكتەلمەيتىندىگى، ەسەپسىز كوپ ءناپىل امالدارىن ورىندايتىنى، ينتەللەكتىلىك وتكىرلىگى، باتيني ءىلىمىنىڭ ۇشقىرلىعى، پاقىرلىعى سياقتى قاسيەتتەرىنىڭ ءبارىن ءبىر ساتتە جۋىپ-شايىپ، «فاناتيزمگە ۇرىنعان» دەي سالۋى ەش اقىلعا سىيمايدى. ماقسىمنىڭ ءوزىن سولاي ايتپاسا دا، ساياتتى ايتقانى ءبارىبىر  سول باعالاۋعا جاتادى. جاس بالا بولسا ءبىر ءسارى، ءبىرى قارتتىق، ءبىرى جىگىت اعاسى جاستاعى، ءومىردىڭ تالاي وتكەلەكتەرىنەن وتكەن، ابدەن قالىپتاسىپ بولعان ادامداردى اياق-استىنان فانات بوپ كەتتى دەۋ قاي اقىلعا سيادى؟

دوسايدىڭ قۇبىلمالىلىعى تەك قانا يسماتۋللا ماقسىمعا عانا ەمەس، وزگە دە ءدىني توپتارعا دەگەن الا-قۇلا قاتىناسىنان كورىنەدى. بۇل جەردە ونىڭ ماھدي يدەياسىنا قارسىلىعى عانا ەمەس، وزگە دە كوپشىلىككە بەيمالىم سەبەپتەرىنىڭ بارى بايقالادى. اتاپ ايتايىن: ماھديدىڭ شىعۋى جايىندا حابارلارىن نەشە جىلدان بەرى ۇزبەي ناسيحاتتاپ كەلە جاتقان قۇربانالى يشاندى ءدال وسى دارەجەدە قاۋىپتى يدەيانىڭ اۆتورى، فاناتيزمگە ۇرىنعان توپتىڭ باسشىسى رەتىندە اتاعان دا، كورسەتكەن دە جوق. كەرىسىنشە، ونى ءوزىنىڭ ءار ءتۇرلى جيىندارى مەن عىلىمي كونفەرەنتسيالارىنىڭ قوناعى ەتۋدەن شارشاعان ەمەس. ساياحاتشىلاردىڭ، وريەنتاليستتەردىڭ، عالىمداردىڭ ەڭبەگىندە ايقىن كورىنىس تاپقان قوجا احمەت ياساۋي زىكىرىنىڭ باستى قاعيدا-شارتتارى مەن ەرەجەلەرىن تولىق ساقتاعان يسماتۋللا ماقسىم مەن ونىڭ شاكىرتتەرىن بىردە-ءبىر عىلىمي جيىنعا شاقىرىپ، تانىستىرماق تۇگىلى، قاجەت كەزىندە بارىنشا تاسادا قالدىرۋعا تىرىسادى. ارينە، ءدال وسى تۇستا «ياساۋي» ۆوكالدى-شىعارماشىلىق  توبىن تۇركياداعى فەستيۆالدارعا قاتىستىرعانىن ايتىپ اقتالۋىنا بولادى. بىراق ول ءوز ەلىمىزدە بولىپ جاتقان شارا ەمەس. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، ول مۇنداي از-كەم جاقسىلىقتارىن مىندەت قىلماۋى كەرەك، ياساۋيتانۋشى رەتىندە ول ءۇشىن مىندەت بولۋى ءتيىس ەدى، بۇدان الدەقايدا ارتىق قىزمەت ەتۋى كەرەك ەدى. قۇربانالى يشاندى عانا ەمەس، باسقا دا دىنگە ازدى-كوپتى قاتىسى بار ادامداردى ياساۋي جولىنا قاتىستى ەتىپ كورسەتۋگە كۇش سالۋمەن كەلە جاتىر. سوندايلاردىڭ ءبىرى – قازاقستان جۇرتشىلىعى مۇلدەم تانىمايتىن يحسانۋللا احراري دەگەن بىرەۋدى اۋعانستاننان الىپ كەلىپ، ياساۋيا شايحى ەتىپ تانىستىرعىسى كەلگەنى دە ءبىراز اڭگىمە بولدى. يحسانۋللا دا ونىڭ ساياسي ماقساتىن ءبىلىپ قويعان بولۋى كەرەك، قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق ارەناسىندا بۇدان كەيىن قايتىپ كورىنبەدى. جەلىدە ونى شەيح رەتىندە «تانىتقان» جازبالار دا جوعالىپ كەتىپتى. يسماتۋللا ماقسىمنىڭ ءىنىسى، عىلىمعا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن احمەت توربايدى عىلىمي كونفەرەنتسياعا شاقىرىپ، اعاسىن جامانداۋعا ماجبۇرلەدى. بۇل – ءوزىمىز كوزىمىزبەن كورگەن جاعداي. ايتپاقشى، احمەت تە سول جيىندا بايانداماسىن باستان-اياق يمام ماھديگە ارنادى. ماھدي دەسە توبە شاشى تىك تۇراتىن دوسايدى بۇل بايانداما نەگە شوشىتپادى؟ اعاسىن جامانداي قويماعان احمەتكە، مودەراتورلىعىن پايدالانىپ، سۇراق قويىپ، قاقپاقىلداپ، ماقسىم تۋرالى ءبىر-ەكى اۋىز كەلەڭسىز اڭگىمە ايتقىزۋعا ىقپال ەتتى. وسى جيىندا «بۇل كىسى كىم؟ عىلىمي اتاعى بار ما؟ عىلىمعا نە قاتىسى بار؟»، – دەپ سۇراق قويعان مەنى سوتقا بەرگىزۋگە دەيىن باردى. مىنە، ونىڭ «دوستىعىنىڭ» سيقى. بۇل دا دوسايدىڭ كوپشىلىككە تۇسىنىكسىز قۇبىلۋلارىنىڭ ايرىقشا ءبىر كورىنىسى بولدى.

ياساۋي ءىلىمى مەن تاجىريبەسىنىڭ تولىققاندى جالعاستىعى ەكەنى انىق كورىنەتىن يسماتۋللا ماقسىم تاعلىمىن ىسىرىپ قويىپ، قىرعىزستانداعى ياساۋي جولىنىڭ ايتەۋىر بولماشى ءبىر تامتىعى قالعان لاحچيلەردى ۇزدىكسىز ناسيحاتتادى. يسماتۋللا ماقسىمدى دا ايتقانمىن، ماقتاعانمىن دەۋى مۇمكىن. بىراق وزگە تاريقاتتاردى ناسيحاتتاۋ مەن قاجەت كەزىندە كوتەرمەلەۋ جونىنەن كەلگەندە، ونىڭ يسماتۋللا ماقسىم مەن شاكىرتتەرىنە قاتىناسىن سالىستىرۋعا دا كەلمەيدى. «زىكىرشىلەردى» ماقتاسا، ول جەردە دە دوسايدىڭ ءسوزسىز باقاي ەسەبى بولاتىنىن جوعارىدا ايتتىم. تاعى دا قايتالايمىن، دوسايدىڭ «زىكىرشىلەردى» ماقتاعان تۇستارى – ولاردىڭ باسىنا بۇلت ۇيىرىلگەن جانە قوعامعا ىقپالى جۇرمەي تۇرعان كەزدەر. شاماسى، دوساي ولار «ەندى وسىمەن ءبىتتى» دەپ ەسەپتەپ، سول تۇستان ۇپاي جيناپ قالعىسى كەلەتىن بولۋى كەرەك. ايتپەسە، «سوپىلار ءىسى» كەزىندە نەگىزگى تاعىلعان ايىپتاردىڭ بارلىعى دەرلىك تۇبىندە دوسايدان شىققانى اڭعارىلادى. «ماھدي يدەياسىن كوتەرگەن»، «يزاجاتسىز ياساۋي سيلسالاسىن جۇرگىزگەن»، «ياساۋي جولىن پايدالانعان»، «شيعالارمەن بايلانىسى بار» دەگەن سياقتى ايىپتاۋلاردىڭ بارلىعىندا دوساي كوزقاراسىنىڭ ىزدەرى سايراپ جاتىر. دوسايدىڭ «دوستىعىنىڭ» دۇشپاننىڭ قاستىعىنان دا ارمەن ەكەنىن وسىلاي باعامدادىق. قۇشاقتاپ تۇرىپ، پىشاق سۇعاتىننىڭ ناعىز ءوزى. مۇنى زىكىريا جانداربەك جاقسى بايقاعان ەكەن: «...بۇل ماھدي دەپ جۇرگەندەر مەن «اللاترا-نى» قولداۋشىلاردى قوعامنان وقشاۋلاۋ كەرەك، (تۇرمەگە جابۋ كەرەك دەگەن ءسوزى عوي)...»، «ونىڭ نەگىزگى ماقساتى وسى جوعارىدا اتتارى اتالعان جانداردى تۇرمەگە وتىرعىزسا، بار ارمان-مۇراتى ورىندالادى»، – دەپتى ول. شىنىندا دا،  «قوعامنان الاستاۋ كەرەك» دەگەن ءسوز، سىپايىلاپ ايتىلعانى بولماسا، «تۇرمەگە قايتا توعىتۋ كەرەك» دەگەننەن ايىرماشىلىعى از. 10 جىلىن ازاپتى تۇرمەدە وتكىزىپ كەلگەن اقساقالعا جانى اشيتىنداي جاي ادامشىلىق، ءتىپتى قازاقشىلىق تا جوق.

دوسايدىڭ قۇبىلعىشتىعى ماقسىمدى جامانداۋىنان عانا ەمەس، ونىڭ ءىسىن وزگەگە وپ-وڭاي تەلي سالاتىنىنان دا بايقالادى. وسى جولى دا التاي قازاقتارىنىڭ ءدىني ءبىلىمى مەن قىزمەتىندەگى بۇرىنعى يمام راتبەكتىڭ قولتاڭباسىن كورگەندىگىن اسقان ءبىر ريزاشىلىقپەن، شالقىتا ايتىپتى. كۇلكىلى. ارينە، راتبەكتىڭ ىقپالى مۇلدە جوق تا ەمەس شىعار. بىراق ودان دا زور ىقپالدىڭ بولعانىن باسقالار بىلمەسە دە، دوساي بىلەدى عوي. «ياساۋي» توبى قازاقستانعا، رەسەيگە جانە مونعولياعا تيەسىلى التاي ايماقتارىن تۇگەل ارالاپ، ءۇش جىل قاتارىنان كونتسەرت بەردى، ياساۋي ءىلىمىن ناسيحاتتادى. ول ءىس ناتيجەسىن بەرىپ، قوساعاشتان، وزگە ايماقتاردان جاستار كەلىپ، شاكارىم مەدرەسەلەرىنەن تاعىلىم الىپ قايتتى. دوسايدىڭ ءوزى ايتقانداي، «قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن رۋحاني تاعدىرى بايلانعان» سوپىلىق جولدىڭ اسەر-ىقپالىنا بۇرىنعى ءمۋفتيدىڭ بىرەر بالانى وقۋعا جىبەرىپ، اراگىدىك ايتقان ۋاعىز-ناسيحاتى ىلەسە الادى ما؟ وسىنى بىلە تۇرا، دوساي «كورمەس تۇيەنى دە كورمەس» بولىپ وتىر. بۇرىن يسماتۋللا ماقسىمدى يسلامي قۇندىلىقتاردىڭ تەڭدەسسىز يەسى رەتىندە اتاپ، بۇل جولى «ءوزىنىڭ ناداندىعىن يسلام دەپ كورسەتىپ جاتقان» دەپ قۇبىلا سالعان دوسايعا تاڭدانىس راكۋرسىن وزگەرتە سالۋ نە تۇرادى دەدىك تە قويدىق.

سۇحباتتى جۇرگىزۋشى داۋرەن داريابەكپەن ەكەۋىنىڭ ءوزارا كەلىسىمى بار ما دەپ تە ءتۇيدىم. نەگە دەسەڭىز، جۇرگىزۋشى بۇكىل قوعام بىلەتىن يسماتۋللا ماقسىمنىڭ ەڭبەگىن ەلەمەستەن، الەمدە جالعىز دوساي عانا بار سياقتى كوتەرمەلەيدى، دارىپتەيدى. «ءسىز ۇنەمى اششى ايتاسىز عوي، جالپى» دەپ، تەڭدەسسىز باتىل، بەتكە ايتقىش رەتىندە كوككە شارىقتاتادى. ايتپەسە، دوساي كىم، يسماتۋللا ماقسىم كىم؟  ادەمى قىزدى كورگەندە كوزى مەن ناپسىسىنە يە بولا الماي قالاتىن دوسايدى تاڭنان الا قارا كەشكە دەيىن «ەلىم»، «جۇرتىم» دەپ كوزىنىڭ جاسىن توگىپ، قۇدايدان حالقىنا باقىت تىلەپ وتىرعان، قانشاما اداسقان جاندى وڭ جولعا بۇرىپ، باقىتقا بولەۋ ءۇشىن ون جىل ازاپتى ءومىر كەشكەن يسماتۋللا ماقسىمنان جوعارى قويماق تۇگىلى قاتارىنا قويۋعا بولا ما؟! قازاعى، ەلى ءۇشىن جانىن بەرۋگە دايىن كىسىنى جامانداپ وتىرعان ادامدى وسىنشاما كوككە كوتەرۋ ەسى دۇرىس ادامنىڭ ءىسى مە؟ دوساي دا ونىڭ دارىپتەۋىن ودان ءارى ورشىتەدى. «ەكى جۇدىرىعىم ءتۇيىپ اتىپ تۇردىم» دەپ، مينيسترگە قارسى جاساعان ەموتسياسىن ماقتانىشتى ەكپىنمەن اڭگىمەلەپ كەتەدى. وسى ورايدا، مەنىڭ ايتقىم كەلەتىنى: «سەن، دوساي، تۇركىستاندا وقىعان كەزىڭدە، قاسىڭدا جۇرگەن ستۋدەنت جاستارعا تىنىشتىق بەرمەي، كەلىپ ۇرىپ-سوعىپ، توناپ كەتەتىن قالانىڭ بۇزىقتارىنا قارسى وسىلاي جۇدىرىعىڭدى ءتۇيىپ شىقساڭ جاراسار ەدى. جۇدىرىقتى ءتۇيۋ ماسەلەسى سونداي كەزدە عانا كەرەك. كەرىسىنشە، سەن ولاردىڭ الدىندا مۇلدەم باسقا كۇيگە تۇسەتىنىڭدى ءوزىم كورگەنمىن. ال سول جاستاردىڭ ءبىرازىن يسماتۋللا ماقسىم ءوزى كورمەي-اق، شاكىرتتەرى ارقىلى-اق دۇرىس جولعا باۋلىپ، ەلگە قىزمەت ەتۋگە تاربيەلەدى».

دەگەنمەن، دوسايدىڭ بەتكە ايتقىشتىعىن، قاجەت جەرىندە كەسىپ سويلەيتىندىگىن، تۇبىرىمەن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. بىراق ول ءوزىنىڭ ينتەللەكتۋالدىق تۇرعىدا شاماسى كەلەتىن، وسى ماسەلەدە تۇرالاتا الاتىن ادامداردىڭ الدىنداعى مىنەزى عانا. ال دوسايدىڭ تۇركيانىڭ بۇرىن مادەنيەت ءمينيسترى، كەيىن حقتۋ-ءدىڭ ۇستىنەن قارايتىن وكىلەتتى كەڭەستىڭ توراعاسى بولعان نامىك كەمال زەيبەكتىڭ الدىندا قۇراق ۇشىپ، قۇرداي جورعالاپ جۇرگەنىن ءوزىم كورگەنمىن. كەمال زەيبەكتىڭ دە شالىس كەتىپ، قاتە سويلەگەن كەزدەرى از بولعان جوق. ونى ءوزىمىز كورگەنبىز. بىراق ول جەردە جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، ۇشىپ تۇرعان، بەتىنە باسقان دوسايدى كورگەن جوقپىز. «مەن ەشكىمگە جاعىمپازدانا المايمىن» دەگەنىن بىزدەن باسقا ادامعا ايتسا بولادى. كەرىسىنشە، كولەڭكەدەي ەرىپ، ءار جاعىنان ءبىر شىعىپ جۇگىرىپ ءجۇردى. سول نامىك كەمال زەيبەكتىڭ وكىلەتتى كەڭەستى باسقارعان كەزىندە تۇركىستاندى، ناقتىراق ايتقاندا، قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىن ءار ءتۇرلى ءدىني اعىم وكىلدەرى جايلاعانى ءمالىم. بۇل جونىندە سونداي ءبىر توپتىڭ ىشىندە بولىپ، كەيىننەن ولاردىڭ ءتۇرلى جاعىمسىز ىستەرىنەن شوشىعان جۋرناليست-ستۋدەنتتەر شاراپات پەن اينۇر ەكەۋى 2005 جىلى رەسپۋبليكالىق «جاس قازاق» گازەتىندە بىرنەشە ماقالا جازعاننان كەيىن، زەيبەكتەن باستاپ، ونىڭ كومانداسىنىڭ باسىم بولىگى قازاقستاننان الاستالدى. دەپورتاتسيالاندى دەپ ايتپاي-اق قويايىن. ولاي دەسەم، رەسمي قۇجات كورسەتۋىمە تۋرا كەلەر. وعان قاتىستى ارتىق اڭگىمەنىڭ كەرەگى جوق. بىزدە كوپ نارسە جابۋلى قازان كۇيىندە قالادى عوي. ايتپەسە بۇل جاعداي رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە دۇربەلەڭ تۋعىزۋى ءتيىس بولاتىن. وسىعان بايلانىستى، رەكتور دەمالىستا جۇرگەن پرورەكتورلاردىڭ ءبارىن شۇعىل تۇردە جيناپ، ۋنيۆەرسيتەتتە جابىق جينالىس وتكىزگەن. سول ەكى ستۋدەنتتىڭ ءىسىن تالقىلاپ، قىسىمعا الماق ويلارى دا بولعان. الايدا، گازەت رەداكتسياسىنىڭ الدىن الا دايىنداعان ساقتىق شارالارى مەن قورعاۋىنىڭ ارقاسىندا ولاردىڭ وقۋلارىنا دا، وزدەرىنە دە زيان تيمەي، امان قالدى. ەگەر بۇل وقيعانىڭ ساياسي استارى، مەملەكەتتىك قاۋىپتى سيپاتى بولماسا، مۇنداي دەڭگەيدە قوزعالىس تۋماس ەدى. سول كەزدە تۇركيالىق وقىتۋشىلاردىڭ جاسىرىن جيىندار وتكىزىپ، ءبىر-ءبىرىن «پيلوت بولگەسى (دەسانت)» دەپ اتاپ، قانداي دا ءبىر استىرتىن ساياسي مىندەتتەر ءبولىسىپ جۇرگەنىن كەزىندە زىكىريا جانداربەك تە ايتقان بولاتىن. دوساي ساياسات ىزدەسە، اۋەلى ءوز قاسىنان، وسىنداي جاعدايلاردان ىزدەۋى كەرەك ەدى. كەمال زەيبەكتىڭ باسقارۋى كەزىندە كوبەيگەن ءتۇرلى ءدىني ىقپالداعىلاردىڭ قانداس ستۋدەنتتەرىمىزگە دە تەرىس اسەرى كوپ بولدى. ءوزىم كەزدەسكەن وتە بەلسەندى ەكى توپتىڭ توقسان پايىزعا جۋىعى سونداي ءدىني ىقپالدىڭ شىلاۋىنا شىرمالىپ، مەن ولارمەن ەكى اپتا بويىندا ۇزدىكسىز سۇحبات وتكىزگەنىم بار.

كەمال زەيبەك وكىلەتتى كەڭەستى باسقارىپ جۇرگەن كەزدە كوپ ۋاقىتىن تۇركىستاندا وتكىزدى. قوجا احمەت ياساۋي جونىندە كىتاپتار جازدى. كەڭەستىك اتەيزمنىڭ قۇرساۋىنان شىققان قازاق جۇرتى ءياساۋيدىڭ اتىن بىلگەنىمەن، ونىڭ ىلىمىنەن، مادەنيەتىنەن ماقۇرىم قالعان ەدى. وسىنداي كۇيدەگى تۇركىستان جۇرتى ك. زەيبەكتى  ياساۋيتانۋشى ەسەبىندە قابىلدادى. الايدا، ونى «ياساۋيتانۋشى» دەپ ايتا قالساڭ، تۇرىك عالىمدارىنىڭ مىرس ەتىپ، كەكەسىنمەن كۇلەتىنىن بايقاپ جۇردىك. سويتسەك، بۇل جۇمىستار تۇركىستان قالاسى تۇرعىندارىن تۇرىكتەندىرۋ باعىتىندا جۇرگىزىلگەن ەكەن. حقتۋ-دا جۇرگەنىمدە باسقا فاكۋلتەتتىڭ عىلىم-بىلىمگە قۇشتارلىعى بار ءبىر ستۋدەنتى ماعان كوپ ۇيىرسەكتەدى. سۇرايتىن سۇراعى كوپ بولاتىن. ىزدەنىسىن بايقاعان بولسا كەرەك، زەيبەك تە ونىمەن ءجيى سۇحباتتاسىپ جۇرگەن. ءبىر كۇنى مەنەن ول: «زەيبەك قانداي ادام؟» – دەپ سۇرادى. مەن ول كەزدە تۇرىك اعايىندارىنىڭ ءبارىن پەرىشتەدەي كورەتىنمىن. «تۇركى بىرلىگىن ويلاعان قامقور ادام عوي»، – دەپ جاۋاپ بەردىم.  ول سۇراۋلى جۇزبەن ماعان ءبىراز تاڭدانىسپەن قاراپ تۇردى. سونىما قازىرگە دەيىن وكىنەمىن. سول بوزبالا زەيبەكتىڭ «قامقورلىعىمەن» تۇركياعا بارىپ ءبىراز وقىپ كەلدى. باسقا نە شارۋامەن اينالىسقانىن بىلمەيمىن. سول جىگىتتى ون جىلداي اراعا سالىپ استانادا جولىقتىردىم. ادام تانىماستاي وزگەرگەن. تاكاپپار. ەڭ باستىسى، قازاقتى مەنسىنبەيدى. ءوزى شاعىن زاۋىت اشىپ العان ەكەن. «قازاقتار ءالى كۇنگە دەيىن ۇكىمەت اسىرايدى دەگەن تۇسىنىكتەن ايىرىلا الماي ءجۇر»، – دەپ قويادى. مەن ونىڭ باياعى ۇلتىن سۇيەتىن تازا جۇرەگىنەن تۇك قالماعانىن بايقادىم. ودان باسقا دا زەيبەكتىڭ سوڭىنان ىلەسىپ تۇركيادا ءبىراز بولىپ كەلگەن جىگىتتەردىڭ مىنەز-قۇلقى، ءجۇرىس-تۇرىسى، قىزىعۋشىلىعى، كيىم كيىسى تۇرىكتەرگە بارىنشا ۇقساپ، ءتىپتى، سويلەۋ مانەرى دە تۇرىك اراسىندا وسكەن قازاقتار سياقتى قازاقشانى اكتسەنتپەن سويلەپ كەلەتىنىن تالاي كوردىم. قايتا ولاردىڭ قاسىندا دوساي، «كالامدى» «كەلام»، «مالاماتيانى» «مەلاماتيا» دەپ، سول سياقتى كوپتەگەن تەرميندەردى تۇرىكشەلەگەنى بولماسا، قازاقى قالپىن كوپ جوعالتا قويماعان.

زەيبەكتىڭ اۋزىندا ياساۋي جۇرگەنىمەن، ءىسى ياساۋي جولىنان الىس بولدى. ءتۇرلى ءدىني اعىمداعى تۇركى الەمىنەن كەلگەن ستۋدەنتتەر كوبەيدى. وزگە ءدىني باعىتتاعى پانسيوناتتار قاپتاپ كەتتى. ونىڭ سوڭىنىڭ نە بولعانىن جوعارىدا ايتتىم. دوسايدىڭ دا ياساۋيشىلىگى ودان الىس ەمەس. ونىڭ قۇبىلعىشتىعىنىڭ تاعى ءبىر سىرىن مەن وسى تۇستان ىزدەيمىن. قوجا احمەت ياساۋيدىڭ «كاپىر بولسا بەرمە، بەرمە ازار» دەگەن سياقتى كونتسەپتۋالدىق كوزقاراستارىن جەلەۋ ەتىپ، ياساۋي جولىن جالپاق شەشەيلىككە دەيىن ۇرىندىرىپ جۇرگەنى وسىعان قاتىستى. ول ماسەلەگە كەلگەندە، ۋاحابي ما، سالافي ما قانداي اعىم بولسىن، «شارۋاڭ بولماي وزىڭمەن اينالىسۋ كەرەك» دەگەن يدەيانى تالاي ايتتى. ول ۇنەمى راديكالدى اعىمدارمەن كۇرەسىپ جۇرگەن ءتۇر جاساعانىمەن، ولاردىڭ ءبىزدىڭ قوعامدا جۇرە بەرۋىن ىشتەي قۇپتايتىن دا سياقتى. وسى سۇحباتىندا دا: «بۇلار دا يسلام دەپ جاتىر عوي. بۇلار سەنىڭ تاريحيلىعىڭدى مويىنداپ جاتىر. قۇندىلىعىڭدى قابىلداپ جاتىر. ساناسىنا سەزىلىپ جاتىر» دەپ ءبىر كوڭىرسىتىپ قويىپتى. «حريستياندىقتى، كريشنا، بىردەڭە-شىردەڭە قابىلداپ جاتسا» دەي كەلىپ، ونىڭ قاسىندا بۇل جاقسىراق قوي دەگەن ەمەۋرىن تاستاپتى.

داۋرەن داريابەكتىڭ دوسايدى ەلدە جوق، باتىل، بەتكە ايتقىش، تەڭدەسىز عۇلاما كورىپ، دۇرىسىن ايتقاندا، كورسەتىپ وتىرعانى دا تۇركياعا بارىپ تىرەلەدى مە دەگەن وي دا ەرىكسىز تۋادى. سۇحباتتىڭ سوڭىندا تۇرىكشە بۇلبۇلداي سايراعانىنا قاراپ، تۇركيادا وقىعانداردىڭ ءبىر-ءبىرىن عانا مويىندايتىندارى نەسى ەكەن دەگەن سۇراقتى تۋدىرسا، ول وسى سۇحباتتى كورگەندىكتەن عانا تۋىپ وتىرعان جوق. بۇعان دەيىن سان رەت كورگەن جاعدايلاردان پايدا بولعان.

ءبىر قىزىعى، دوسايدىڭ ءسوزى مەن ءىسى سياقتى جازباشا جانە اۋىزشا ماتىندەرىنىڭ اراسىندا دا ايىرماشىلىق كوپ. حاتتالىپ قالاتىن، ساقتالىپ قالاتىن بولعاندىقتان، جازبا ماتىنگە ول بارىنشا ساق. ال اۋىزشا سويلەۋدە ءوزىنىڭ نەمەسە وزىنە ىقپال ەتۋشى بوگدە ءبىر بەيمالىم بىرەۋلەردىڭ قالاۋىنا ساي ءسوزىن قۇبىلتا بەرەدى. ول جولدا وڭتايلى قارۋى دا بار. ول – ءوزى ايتقانداي، «عىلىمي شابلوندا سويلەۋ». ول ەكىنىڭ ءبىرى بويلاي بەرمەيتىن عىلىمي ورالىمدارمەن قاراپايىم كوپشىلىكتىڭ ساناسىن سارسىتىپ، ويىن ون ساققا ءبولىپ، سودان كەيىن ءوزىنىڭ قالاۋىنا قاراي قۇبىلا سويلەي بەرەدى. بۇنى يسماتۋللا ماقسىمعا دا قاتىستى ايتتىق. ايتپەسە، يسماتۋللا ماقسىم تۇرمەدە بولعان كەزدە، ۇلتتىق، ادامي قۇندىلىقتاردىڭ ماقسىم مەن ونىڭ شاكىرتتەرىمەن بىرگە جوعالعاندىعىن، سالافيزم جانە وزگە دە رۋحاني دەرتتەردىڭ ءورشىپ كەتكەندىگىن ادەمى ايتقان بولاتىن. بۇنى نەگە ايتتى دەسەك، تاعى دا دوسايدىڭ ءوز پايىمىنا بارىپ تىرەلەدى. ول سول ساتتە تۇرمەنىڭ ابدەن قيىندىعىن كورىپ، زارەزاپ بولعان يسماتۋللا ماقسىم مەن شاكىرتتەرى بۇرىنعى ىسىنە بەتتەي قويمادى دەپ ەسەپتەگەن بولار. ەندى بۇلار حالىققا ىقپال ەتۋدەن كەتتى، ارەنادان الاستاتىلدى دەپ ساناعان شىعار، ايتەۋىر وسىنداي ىزگى ويلارىن اياماي وربىتكەن ەدى.

الايدا، ناتيجە دوساي كۇتكەندەي بولعان جوق. حيكمەتشىلەر الەمدى شارلاپ، حيكمەت ايتىپ كەتتى. يسماتۋللا ماقسىمنىڭ، ءتورت قابىرعانىڭ ىشىندە وتىرىپ-اق بەدەلى كۇرت ارتتى. كەرەك بولسا، ونى الپاۋىت مەملەكەت رەسەي شاقىرىپ، بۇكىلالەمدىك دىندەر جيىنىندا سويلەتتى. ول جەردە ماھدي يدەياسىن اشىق ايتتى. وسىنىڭ بارلىعى دوساي كۇتپەگەن جاعدايلار. سوندىقتان دا ول ەجەلگى قىزعانىشى دەسەك از بولار، الدە يدەيالاستارىنىڭ ىڭعايىنا وراي، جاڭا رولگە قايتا كىردى. دوسايدىڭ ۇنەمى كوپشىلىكتى ىقتىرىپ، ايتقانىن وتكىزۋدەگى تاعى ءبىر ءتاسىلى – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىمەن بايلانىستا ەكەندىگى جانە ولارعا ءوزىنىڭ دەگەنىن جۇرگىزە الاتىندىعى جايىنداعى ەمەۋرىندەر. بۇل جولى دا ول سول ءتاسىلىن قولداندى. اتالمىش كوميتەت وزدەرىنىڭ اتتارىن دوسايدىڭ بۇلاي جەكە ماقساتىنا قالاعان كەزدە پايدالانا بەرۋىنە توسقاۋىل قويۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن.

پسيحولوگيادا «سۋبليمينالدى جارناما» نەمەسە «25-ءشى كادر» دەگەن اتاۋ بار. ول – ادام ساناسىنىڭ بەيسانالى قاباتىنا ىقپال ەتىپ، جالعان اقپاراتتى ورنىقتىرۋدىڭ ويدان شىعارىلعان ادىستەمەسى. كينوموتوگرافيادان الىنعان بۇل اتاۋدىڭ ءمانى مىنادا: ادامنىڭ كورۋ قابىلەتى ءبىر ساتتە 24 كادردى عانا ايقىنداي الادى. ودان تىسقارى كادر بىردەن ادام پسيحيكاسىنىڭ بەيسانالىلىعىنا اسەر ەتەدى. ال بەيسانالىلىقتىڭ سانا ارقىلى وڭدەۋدەن وتپەگەن تۇرلەرى ادامنىڭ ءوز پىكىرىنە اينالىپ قالا بەرەدى. ونى سانا ساراپتاۋىنان وتكىزەتىن ويشىل ادامدار از بولعاندىقتان، ونداي ءتاسىلدىڭ قالىڭ كوپشىلىككە اسەرى وتە كۇشتى بولادى. سوندىقتان دا ساعاتتاپ دالەل ايتقان نارسەدەن ەلەۋسىز عانا بەرىلە سالعان فاكتىنىڭ ىقپالى ارتىق ءتۇسىپ جاتادى. دوساي مۇنى دا جاقسى مەڭگەرگەن. كوپ پىكىرلەرىن دالەلمەن، قيسىنمەن ايتىپ كەلە جاتىپ، ارا-اراسىنا ءوزىنىڭ ساياساتىنا ساي، شىندىقتان الىس، دالەلسىز ويلارىن تىعىپ تا جىبەرەدى. ماسەلەن، ونىڭ: «بۇرىنعى ءبىزدىڭ دوستارىمىز بىزگە سوعىسپەن كەلەدى»; «بۇرىنعى ەسكى دوستارىمىز تەك قانا بالتامەن ءوز ءجۇزىن كورسەتۋى مۇمكىن»; «كوپتەگەن پارتيالار وتىرىك پارتيا»; «ناتيجەدە ءپۋتيندى ماھدي دەپ تۇر» دەگەندەرىنىڭ ءبارى ءدال وسى 25-ءشى كادر تاسىلىمەن كوپشىلىككە ءسىڭىرىپ جىبەرگىسى كەلەتىن اقپاراتتارى. بارلىق ادام ارەكەتىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى رەتىندە جىنىستىق قۇمارلىقتى ياعني ءناپساني كۇشتى كورسەتەتىن ز. فرەيدتى ءوزىنىڭ ۇستازى ساناعان ك.گ. يۋنگتىڭ ارحيتيپتەرىن دە ياساۋي ىلىمىمەن وسىلايشا وپ-وڭاي بايلانىستىرا سالىپتى. بۇل دا ءوزىنىڭ «تۇپسانالىق» كونتسەپتسيالارىن بەكىتۋ ءۇشىن كەرەك بولعان شىعار.

دوساي قانشا مادەنيەتتى، ءىلىم-ءبىلىمدى، عىلىمدى بولسا دا ءوزىنىڭ استامشىلدىعى مەن تاكاپپارلىعىن جاسىرا الماي قالىپ جاتادى. ۇقك بولسىن، مينيستر بولسىن، رەكتور بولسىن، ول ءۇشىن باقا-شايان دەڭگەيىندە تۇراتىنداي اڭگىمەلەيدى. ءدىن ىستەرى كوميتەتى سياقتى قۇزىرلى ورگاندار مەن تەولوگ، ءدىنتانۋشىلاردى، مينيسترلەردى قازاقستانداعى ءدىن پروبلەمالارىمەن ۇيلەستىرە الاتىن «ءبىر-اق اداممىن» دەپ اشىقتان-اشىق ايتادى. مەن بۇل پىكىرىن كۇلكىمەن عانا قابىلدايمىن. ماسەلەن، دوساي ءوزى ايتىپ جۇرگەندەي، ءدىنتانۋشى فيقھ، كالام، اقيدا سياقتى ىلىمدەردەن تەرەڭ ءبىلۋ كەرەك دەگەن تالاپقا ءوزى ساي ەمەس. ءارى-بەرىسىن بىلاي قويعاندا، ءوزى زەرتتەپ جۇرگەن ياساۋي حيكمەتتەرىنىڭ جارىق كورگەن نۇسقالارىنىڭ دا ءماتىنىن تولىق بىلمەيدى. ونى بىرنەشە رەت بايقاعانمىن. ماسەلەن، مەن ءدىنتانۋشى اسقار ءسابديننىڭ قاسىندا دوسايدىڭ ءدىن پروبلەمالارىن ءبىلۋى وتە ماردىمسىز دەپ ەسەپتەيمىن.

قورىتا ايتقاندا، دوسايدىڭ قۇبىلعىشتىعىنىڭ ءدىني، رۋحاني ماسەلەلەرگە دەگەن كوزقاراسىنىڭ سىناپتاي سىرعىپ تۇراتىندىعىنىڭ سەبەپتەرىن تەكسەرۋ كەرەك. مۇنداي ادام ءبىزدىڭ قوعامىمىز ءۇشىن اسا قاۋىپتى. وسى قالپىندا ول ءدىني جاماعاتتاردىڭ اراسىندا عانا ەمەس، كەرەك بولسا، مەملەكەتارالىق جانجالدارعا سەبەپ بولىپ كەتۋى دە ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان دا، ونى تۇبەگەيلى زەرتتەپ، تۇركيامەن جانە باسقا دا ەلدەرمەن بايلانىسىن تەكسەرۋ كەرەك. تۇركيا دەگەندە، اڭگىمەمدى بۇل جەردە مەملەكەت دەڭگەيىندە ايتىپ وتىرعان جوقپىن. تۇركياداعى ءتۇرلى ءدىني، كونفەسسيالىق جانە ساياسي توپتار جونىندە ءسوز قوزعاپ وتىرمىن.

«قۇبىلۋ» دەگەندە بىردەن ميف ەسكە تۇسەدى. ويتكەنى، ءميفتىڭ «ەتيولوگيالىق» دەگەن جانرلىق ءتۇرى قۇبىلۋعا نەگىزدەلەدى. وندا بەلگىلى ءبىر جاراتىلىس، تابيعي جانە مادەني ەرەكشەلىكتەر مەن الەۋمەتتىك نىساندار ءبىر تۇردەن ەكىنشى تۇرگە اۋىسىپ، قۇبىلىپ وتىرادى. ميفتانۋشى س. قاسقاباسوۆ ميفتىك قۇبىلۋلاردىڭ ادامنىڭ وتە شارشاعاندىقتان ۇيىقتاپ كەتۋىنەن، كىنالى بولۋىنان، زور قاۋىپتەن قۇتىلۋ قاجەتتىلىگىنەن دەگەن سياقتى ءۇش ءتۇرلى سەبەبىن كورسەتەدى. دوسايدىڭ قۇبىلۋى دا بۇدان ءبىر كەم ەمەس. بىراق ونىڭ قۇبىلۋلارىنىڭ سەبەپتەرى بەيمالىم. ونى قاراپايىم ادام انىقتاي المايدى. انىقتاسا قۇزىرلى ورىندار، وندا دا، توپ بولىپ، ۇزاق زەرتتەۋلەردىڭ، تەكسەرۋلەردىڭ ناتيجەسىندە عانا انىقتاۋى مۇمكىن.

ال يسماتۋللا ماقسىمعا كەلسەك، ەندى ول كىسىنى مازالاۋدى، ءجونسىز قارالاۋدى توقتاتۋ كەرەك. ول كىسىنىڭ ەلگە تيگىزگەن پايداسى قانداي نەمەسە زيانى بولدى ما دەگەن ماسەلەلەردى تۇبەگەيلى زەرتتەپ بىلمەستەن، ەندى بۇرىنعىشا قارا كۇيەنى جاعا بەرۋدىڭ مەرزىمى ءبىتتى دەپ بىلەمىن. مەنىڭ يسماتۋللا ماقسىمعا قاتىستى وسى كەزگە دەيىن تۇيگەن ءبىر ويىم: ول كىسىنى جاماندايتىنداردىڭ بارلىعى قارالاۋدى ۇنەمى بىرەۋلەردىڭ تاپسىرىسىمەن جاسايدى. ال يسماتۋللا ماقسىمدى زەرتتەۋ دەگەن ماسەلە مۇلدە قولعا الىنعان ەمەس. ياساۋي ءىلىمى مەن يسماتۋللا ماقسىمنىڭ اراسىنداعى بايلانىس تۋرالى دا زەردەلەنگەن جۇمىس جوق. «عىلىمي شابلوندا سويلەيتىن» دوسايدىڭ بۇل ماسەلەلەردى نەگە كوتەرمەيتىنى دە جۇمباق. عىلىمي تانىمدى باستى ورىنعا قوياتىن ادامنىڭ زەرتتەلمەگەن ماسەلەنى كەسىپ-ءپىشىپ ءسوز ەتۋى دە ارتىق. ونىڭ اقپارات قۇرالدارىندا ەلدى اقىماق كورىپ، قاراما-قارسى ەكى پولياردا قالاعانىنشا سويلەي بەرۋىن شەكتەگەن دۇرىس. اباي اتامىز: «ەكى كۇيمەك ءبىر جانعا ادىلەت پە؟» دەپ، قۇداي ءۇشىن، ەلى ءۇشىن ون جىل جازىقسىز كۇيگەن ماقسىم سياقتى جاننىڭ ەكىنشى كۇيۋىن قۇدايدىڭ ءوزى قالامايتىنىن بىلدىرسە، دوساي قايتا-قايتا ازاپقا سالۋعا قۇشتار. سوندا سۇلەيمەن باقىرعانيعا، باسقا كوپتەگەن سوپىلىق جولدىڭ وكىلدەرىنە، ابايعا، جالپى قازاق حالقىنا كوزقاراسى قايشى كەلە بەرەتىن دوساي كىم دەگەن سۇراقتى دا كۇن تارتىبىنە قوياتىن كەز كەلدى. ءتيىستى ورىندار وسى سۇراقتىڭ جاۋابىن تۇبىجىكتەپ ىزدەسىن.

ب.س. قورعانبەكوۆ,

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ياساۋيتانۋشى، فولكلورتانۋشى

Abai.kz