عىلىمسىز ادام ايۋان،
نە قىلساڭ دا عىلىم ءبىل.
عىلىمعا دا كەرەك جان،
اقىلسىز بولسا عىلىم تۇل.

                                      (شاكارىم)

جامبىل ارتىقباەۆتىڭ «وتكەندى بۇرمالاۋ – بولاشاققا قيانات!» جانە ءومىر تۇياقبايدىڭ «قازاقستاندا تاريحي بۇرمالاۋلار مەن ميفتەرگە توسقاۋىل قويۋدىڭ جولدارى» اتتى ماقالالارىنىڭ ىزىمەن...

عىلىمنىڭ ادام ومىرىندەگى ماڭىزدىلىعى بارىمىزگە جاقسى بىلگىلى، دەسە دە عالىمبىز دەپ جۇرگەن ادامداردىڭ وزدەرى سول عىلىمنىڭ نەگىزگى ماقساتى نە ەكەنىن شىن تۇيسىنەدى ما ەكەن؟ عىلىمنىڭ باستى ماقساتى – اقيقات ءبىلىم الۋ، ونى جۇيەلەۋ جانە ادامزات يگىلىگىنە پايدالانۋ.

عىلىم مەن عالىمعا قاتىستى انىقتامانى ابايدان اسىپ ايتقان ادام كەمدە كەم شىعار: «اداسپاي تۋرا ىزدەگەن حاكىمدەر بولماسا، دۇنيە ويران بولار ەدى. ... ءاربىر عالىم - حاكىم ەمەس، ءاربىر حاكىم – عالىم».  ابايدىڭ سوزىنە ساي، عالىم اتاعىن الىپ عىلىم جاساپ جۇرگەن ادامداردىڭ كوپشىلىگى ادامزات يگىلىگىنە ەمەس، ءوز جەكە قارا باسى ءۇشىن جۇرگەن جاندار ەكەنى انىق. سەبەبى ولار اقيقات ءبىلىمدى ماقسات ەتپەيدى. عىلىمعا اقىل كوزىمەن ەمەس، پايدا تابۋ پەندەشىلىك كوزىمەن قارايدى.

«- بۇدان بىلاي جالپى گۋمانيتارلىق عىلىمدار اۋماعىن جايلاعان، اكادەميالىق ءبىلىمى جوق پسەۆدو-عالىمداردىڭ، اۋەسقوي تاريحشىلاردىڭ جازبالارىنا زاڭمەن شەكتەۋ قويۋ قاجەت. بۇل ماسەلە پارلامەنت قابىرعاسىندا كوتەرىلىپ، قابىلدانعان شەشىم قۇزىرلى مينيسترلىكتىڭ باقىلاۋىنا بەرىلۋى كەرەك دەپ بىلەمىز.

-پسەۆدو-تاريحشىلار مەن اۋەسقويلاردىڭ بۇعان دەيىنگى «جاساعان» ەڭبەكتەرىن، جالپى تاريحي كىتاپتاردى تەكسەرەتىن، كاسىبي مامانداردان قۇرالعان ارنايى ساراپتاما كەڭەسى قۇرىلۋى ءتيىس. ءاربىر ەڭبەك وسى كەڭەستىڭ قاتاڭ تەكسەرۋىنەن وتكەننەن كەيىن عانا باسپاعا جىبەرىلگەنى دۇرىس.

- اتالعان ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن كاسىبي تاريحشى عالىمدار كۇش بىرىكتىرۋى جانە ءتيىستى ورگاندار، مەكەمەلەر تاراپىنان ناقتى شەشىم قابىلداتۋعا كۇش سالۋىمىز قاجەت دەپ بىلەمىن» دەپ جازادى جامبىل ارتىقباەۆ. وتە دۇرىس، ورىندى تالاپ. الايدا «كاسىبي تاريحشى عالىمدار» دەپ ايتىپ  وتىرعان عالىمداردىڭ اقيقات تاريحتى بىلەتىندەرىنە قانداي كەپىلدىك بار؟ قازىرگى تاريحشىلار اراسىنداعى «شىڭعىس حان قازاق پا، الدە قازاق ەمەس پا؟» دەگەن سياقتى قاراپايىم سۇراقتاردىڭ جاۋابىن تاپپاي، ۇلكەن داۋعا اينالدىرىپ جۇرگەندەرىنە قاراپ قارنىڭ اشادى. جەتپىس جىلدىق وتارشىلىق كەزەڭدى بىلاي قويعاندا، وتىز جىلدان اسقان تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە قازاقتىڭ ءتۇپ تاريحىن جازا الماي، توز-توزىن شىعارعان تاريحشىلاردان نە كۇتۋگە بولادى؟

قازاق تاريحىنىڭ كەي كەزەڭدەرىنە كوز جۇگىرتسەك، «بي جوقتا قۇل جۇرەدى جوراعا، يت جوقتا شوشقا ۇرەدى قورادا» دەگەن حالىق ناقىلىنىڭ ءمانى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. ۇلتتىڭ رۋحاني جانە ساياسي تاريحىندا ادىلدىك پەن دانالىقتىڭ ورنىن كوپ جاعدايدا بۇرمالاۋ مەن بەيقامدىق باسىپ كەتكەندەي اسەر قالدىرادى. كاسىبي تاريحشى بولماعاننىڭ وزىندە، قازاقتىڭ وتكەنى مەن دۇنيەتانىمىنا تەرەڭ ۇڭىلگەن سايىن سان الۋان قاراما-قايشىلىقتار مەن ادىلەتسىزدىك كورىنىستەرىنىڭ مولدىعىنا كۋا بولاسىڭ. بۇل – تاريحتى تەك وقيعا رەتىندە ەمەس، قوعامدىق سانا مەن ۇلتتىق بولمىستىڭ ايناسى رەتىندە زەردەلەۋدىڭ قاجەتتىلىگىن كورسەتەدى.  قازاققا قانشاما قاستاندىق جاسالسا دا تاعدىردىڭ تالكەگىنە قارسى تۇرا الدى، مىڭ ءولىپ، مىڭ ءتىرىلدى. سەبەبى قازاق ۇلتىنىڭ رۋحانياتى تامىرى تەرەڭگە كەتكەن بايتەرەك ءتارىزدى. قانشاما بۇتاقتارى بۇتالسا دا، تامىرىنان ءنار الىپ، دىڭگەگىنەن جاڭا بۇتاقتار ءوسىپ شىعىپ، ءومىرىن ارى قاراي جالعاستىرا بەردى.

تاريح عىلىمىنىڭ ماقساتى – ادامزاتتىڭ وتكەنىن عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەپ، ونىڭ ساباقتارىن قازىرگى جانە بولاشاق دامۋعا قولدانۋ. قازاقتىڭ تاريحى – قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني تامىرى. تامىرى كۇيرەگەن بايتەرەكتىڭ بولاشاعى جوق، ول ەرتە مە كەش پە جالپ ەتىپ، قاتتىراق سوققان جەلدىڭ ىعىنا قاراي قۇلايدى. قازىرگى قازاق ۇلتىنىڭ باسىنا تۋىپ تۇرعان مىڭ-سان قاتەردىن ەڭ قاۋىپتىسى وسى – ءوزىنىڭ ءتول، تۇپنۇسقا تاريحىنان، رۋحاني تامىرىنان اجىراپ قالعانى.

رەسمي تۇرعىدا قازاقتىڭ تاريحى جوق ەمەس، قازىنانىڭ قانشاما قاراجاتى جۇمسالىپ جازىلىپ تا جاتىر. بىراق ول تاريحتى قازاقتىڭ ءتول تاريحى دەپ ايتۋعا قورسىناسىڭ، ءارى ۇيالاسىڭ. سەبەبى تاريحتى جازۋ ءۇشىن تاريحشىلاردىڭ نەگىزگى سۇيەنەتىن دەرەكتەرى قولجازبالار مەن ارحەولوگيالىق قازبالار. قازاقتىڭ ءتول تاريحىن جازۋعا ول دەرەكتەردىڭ دالەلدەرى جەتكىلىكسىز.

سەبەبى، بىرىنشىدەن، قۇندىلىعى الەمنىڭ جەتى كەرەمەتىنەن دە اسىپ تۇسەتىن «التىن ادام» سياقتى جادىگەرلەر شىعىپ جاتىر قازاق توپىراعىنان. بەيمالىم بولىپ جاتقان جەر استىنداعى ارحەولوگيالىق قۇندى جادىگەرلەردىڭ شەگى جوق جانە ونى زاماننىڭ اقىرىنا دەيىن قازىپ بىتىرە المايسىڭ. بار جادىگەرلەردىڭ ءوزىن عىلىمي اينالىمعا اينالدىرا الماي وتىرعانى جانعا باتادى. كەزىندە ەۆرازيا ماتەريگىنىڭ جارتىسىنان استام جەرىنە  بابالارىمىزدىڭ ات تۇياعى ءتيىپ، وركەنيەت پەن عىلىم-ءبىلىمدى تاراتقانى بەلگىلى تاريحتان. سوندىقتان ارحەولوگيالىق قازبالاردىڭ ءتۇپ  تاريحىمىزدى قالىپتاستىرۋعا بەرەرى كوپ بولعانىمەن، تولىققاندى سۇلباسىن قالىپتاستىرۋعا جەتكىلىكسىز.

ەكىنشىدەن، تاريحي قولجازبالاردىڭ باسىم كوپشىلىگى - وزگە ۇلت تاريحشىلارىنىڭ جازعان ەڭبەكتەرى. ولاردىڭ قاشان دا ءتۇپ تاريحىمىزدىڭ ىشكى رۋحاني حال-احۋالى مەن سەبەپ-سالدارىن تولىق تۇسىندىرۋگە دارمەنى جەتپەيدى، تەك سىرتقى سيپاتىن سۋرەتتەۋمەن شەكتەلەدى. ەڭ قيىنى ولاردىڭ نيەتتەرىنە قاراي ءوز مۇددەلەرى ءۇشىن بۇرمالاۋى باسىم بولاتىنى انىق.  ول دەرەكتەردى ءتول تاريحىمىزعا نەگىز قىلىپ الۋدىڭ ءوزى قاۋىپتى.

بۇل تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولى بار ما؟ مانساپ جاساۋدى ماقسات قىلعان  عالىمدار ءۇشىن ونىڭ جولى جوق. بوراندا اداسقان وتار سياقتى جەلدى ىقتاپ كەتە بەرەدى ولار. سەبەبى ولارعا اقيقات ءبىلىم ەمەس، باس اماندىعى مەن اتاق-مانساپ ماڭىزدى. ونداي تاريحشىلاردان قايران جوق قازاققا. اقيقات ءبىلىمدى ماقسات قىلعان، جەكە مۇددەسىنەن ۇلتتىڭ مۇددەسىن ارتىق كورەتىن، الاش ۇرانىن ۇستىن ەتىپ ۇستاعان تۇلعالار عانا  جازا الادى قازاقتىڭ تۇپنۇسقا-ءتول تاريحىن.

ونداي تاريحشىلار بار ما ارامىزدا؟ ارينە بار، اللاعا شۇكىر! از دا بولسا، سوقپاقسىز تىڭنان سۇرلەۋ سالىپ جۇرگەن ساڭلاقتار بار ەكەن ارامىزدا. اتاق پەن مانساپتى مىسە تۇتپاي، ۇلتىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن جانىن پيدا ەتىپ جۇرگەن جانداردىڭ ءبىرى - يااسساۋيتانۋشى، ءارى تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى زىكىريا جانداربەك دەپ بىلەمىز. دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسى ۇكىمەت باسىنداعى ۇلكەن شەنەۋتىكتەردىڭ ۇدەسىنەن شىقپاعاندىقتان قورعاۋعا جىبەرىلمەدى. ۇلت مۇددەسى «ۇلكەن شەنەۋنىك» مۇددەسىنەن تومەن تۇرعان ساياسي جۇيەدە قالايشا ۇلتتىڭ تاريحى ۇستەمدىك قۇرادى؟

ونىڭ جاساعان جاڭاشىل زەرتتەۋ ادىستەرى مەن تاريحتىڭ عىلىمي تەورياسىن قالىپتاستىرۋدىڭ تىڭ تاسىلدەرى ءدۇيىم ءبىر عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا جۇك بولارلىق دۇنيە. تاريحي زەرتتەۋلەرمەن اينالىسپاساق تا ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعىن باعدارلاۋ ءۇشىن وتكەنىمىزگە، تاريحي تامىرىمىزعا ۇڭىلسەك، تاريحشىلارىمىزدىڭ ۇسىنىپ وتىرعان تاريحى جانىمىزعا جات ەكەنى سەزىلىپ تۇرادى. قانشا وقىساڭ دا قيسىنى جوق قۇرعاق دەرەكتەر مەن جالىقتىرىپ جىبەرەتىن ماعلۇماتتار جيناعى سياقتى «قازاقستان تاريحى» وقۋلىقتارى. تاريحي وقۋلىقتار ارقىلى قازاقتىڭ تاريحىن ءتۇسىنۋ قيىننىڭ قيىنى قازاق ءۇشىن.

ال ەندى زىكىريا جانداربەكتىڭ ءادىس-تاسىلدەرى ارقىلى تاريحىمىزعا كوز جۇگىرتەر بولساق، الىستان اڭساپ كەلگەن تۋعان اتاڭمەن قاۋىشقانداي، ءتىپتى، ولگەنىڭ ءتىرىلىپ كەلگەندەي بولاسىڭ. ءاربىر تاريحي دەرەك ميىڭنان ءوتىپ جۇرەگىڭە جەتەدى. ساناڭنىڭ ساڭىلاۋى اشىلىپ، اتا-بابالارىمىزدىڭ ءجۇرىپ وتكەن ءاربىر «تار جول تايعاق كەشۋ» وقيعالارى نۇر بولىپ كوكەيىڭە قۇيىلا كەتكەندەي سەزىمگە بولەنەسىڭ. تاريحي وقيعالاردى ىنتا-شىنتاڭمەن وقىپ، ءتول تاريحىڭا دەگەن شەكسىز ماحابباتىڭ ويانادى. ءوزىڭدى قازاق توپىراعىنىڭ ەگەسى ەكەنىڭدى ءتۇيسىنىپ، تابانىڭنىڭ استىنداعى جەر انانىڭ سەنى قولداپ تۇرعان كۇش-قۋاتىنىڭ بويىڭا ءسىڭىپ جاتقانىنا شەيىن سەزىنەسىڭ.

بۇل جاڭاشىل ءادىس-تاسىلدەردىڭ ەرەكشەلىگى نەدە، ءداستۇرلى تاريحي تانىمنان نە ايىرماشىلىعى بار؟ ءداستۇرلى تاريحي تانىم قۇرالدارى مەن زەرتتەۋ ءادىس-تاسىلدەرى ماتەرياليستىك، ەۆروتسەنترلىك عىلىمعا نەگىزدەلگەندىكتەن ونىڭ تانىم شەڭبەرى شەكتەۋلى. ول ءادىس-تاسىلدەر ارقىلى قازاق ۇلتىنىڭ تابيعاتىن تەرەڭ ءتۇسىنۋ مەن ءتۇيسىنۋ مۇمكىنسىز.

قازاقتىڭ دۇنيەتانىمى مەن سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرپى، تۇرمىس-تىرشىلىگى تامىرى تەرەڭ رۋحانيات زاڭدىلىقتارىنان ءنار الاتىن كيەلى دۇنيەلەر. ونى قازاقتىڭ «مالىم - جانىمنىڭ ساداقاسى، جانىم - ارىمنىڭ ساداقاسى»، «ولىمنەن ۇيات كۇشتى»، «قوياندى قامى ولتىرەدى، جىگىتتى نامىس ولتىرەدى» دەگەن سياقتى ماقالداردىڭ رۋحاني ماعىناسىنان تۇسىنۋگە بولادى.

سول سەبەپتى دە قازاق ۇلتىنىڭ وزگە ۇلتتاردان ەرەكشەلەنەتىن وزىندىك مەنتاليتەتى بار. بىرىنشىدەن، قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا ايرىقشا ءرول اتقارعان رۋ-تايپالىق جانە الەۋمەتتىك قۇرىلىم – ۇلت بولمىسىنىڭ وزەگىن قۇرايتىن ەرەكشە قۇبىلىس. ول قازاق دۇنيەتانىمىنىڭ تۇپكى رۋحاني مۇراتىمەن  ولشەنەدى.

ەكىنشىدەن، قازاقتىڭ تابيعاتى دا، ءدىلى مەن ءدىنى دە – وزگەگە ۇقسامايتىن عاجايىپ الەم. ونىڭ بويىندا بار قاسيەت – ءسىڭىرىپ، وڭدەپ، وزىنىكى ەتىپ الاتىن ەرەكشە رۋحاني قۋات. سول سەبەپتى قازاق ۇلتى ۋاقىتتىڭ قانداي تولقىنى كەلسە دە، ونى ءوز ورنەگىمەن قابىلداپ، ءتول مادەنيەتىنىڭ جاڭا بوياۋىنا اينالدىرا الادى. جاقسىسى بولسا دا، جامانى بولسا دا.

ۇشىنشىدەن، قازاقتىڭ تاريحي جادى عاسىرلار بويى قولجازبا بەتىندە ەمەس، حالىق جادىندا – شەجىرە، جىر-تولعاۋ، داستان مەن اڭىز-ءاپسانالار ارقىلى ساقتالىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتىپ وتىردى. دالانىڭ ءاربىر قازاعى – جۇرەگىندە تاريح، كوكىرەگىندە دانالىق تۇنعان تۇلعا ەدى. ونىڭ ايتقان ءسوزى، شەرتكەن كۇيى، جىرلاعان جىرى – تۇتاس ۇلتتىڭ رۋحاني شەجىرەسىنە اينالدى. بۇل ەرەكشەلىكتى تالاي شەتەلدىك زەرتتەۋشىلەر دە قىزىعا دا، قىزعانا دا اتاپ وتكەن: قازاق دالاسى – جازۋسىز وركەنيەتتىڭ ءتىرى كىتابى، ال ونىڭ حالقى – تاريحتى جانىمەن، جادىمەن، جۇرەگىمەن ساقتاعان حالىق.

تورتىنشىدەن، قازاقتىڭ قان تازالىعى ارقاسىندا دارىعان دارىندىلىق قاسيەتىنىڭ ءوزى ەرەكشە ءبىر فەنومەن. وعان كوپتەگەن دالەلدەر كەلتىرۋگە بولادى. الايدا ءبىزدىڭ ماقساتىمىز قازاقتى ماقتاۋ، ارتىقشىلىقتارىن ايتۋ ەمەس. بۇل ءتىزىمدى ءبىسىنشى، التىنشى دەپ وننان ويلانباي اسىرۋعا بولادى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - «قازاقتىڭ تەڭدەسى جوق كۇشتى رۋحاني الەۋەتى بولا تۇرا، نەگە قازىر ءوز جەرىندە سالىستىرمالى تۇردە قايىرشىلىقتىڭ كۇنىن كەشىپ جاتىر؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋ.

ارينە بۇل سۇراققا اركىمنىڭ ءار ءتۇرلى جاۋاپتارى بار. دەسە دە، ءبىز بۇل پروبلەمنىڭ ۇلكەن ءبىر سەبەبى «كاسىبي تاريحشىلار» جازعان قازاق تاريحىنىڭ قازاقتىڭ شىنايى تابيعاتىمەن ۇيلەسپەيتىندىگىندە دەپ بىلەمىز. سەبەبى ولاردىڭ كوپشىلىگى كەڭەس داۋىرىندە قالىپتاسقان اتەيستىك، مەترياليستىك  مەكتەپتەردىڭ تۇلەكتەرى. سايكەسىنشە، قازاقتىڭ رۋحاني دۇنيەسىنەن مۇلدەم بەيحابار، حاباردار بولسا دا ونى عىلىمي اينالىمعا سالۋدىڭ جولدارىن بىلمەيدى. سەبەبى قولىندا ونداي قۇرال جوق. ونداي قۇرالدى جاساپ جاندارىن قيناعىلارى كەلمەيدى. سوندىقتان دا قازاقتىڭ جانىن، تەرەڭ رۋحاني تابيعاتىن، شىنايى دۇنيەتانىمىن تانىمايدى، ءارى وزگەگە دە تانىتا المايدى.  وسىلايشا قازاق تاريحى قازاقتىڭ جانىنا جات بولىپ وتىر.

قازىرگى الەم سوعىس وتىنا ورانىپ وتىرعان مىنا الماعايىپ زاماندا استى دا، ءۇستى دە قازبا بايلىققا تولى قازاقتىڭ جەرىنە كوز الارتىپ وتىرعاندار از ەمەس. مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنان باستاپ، ەكى بۇيىرىمىزدەگى شەگىر كوز بەن جەگىر كوزدەردى بىلاي قويعاندا، ءوز اعامىزدىڭ تاريحشىلارى وڭتۇستىگىمىزدەگى قالالاردى «كەزىندە ءبىز سالعانبىز» دەپ ءبىزدىڭ وسال تاريحىمىزدى ءوز پايدالارىنا بۇرىپ وتىر. ولارعا ونداي ويدى كىم سالىپ وتىر؟ وعان كىنالى ءوزىمىز. سەبەبى «كوشپەندىلەر تۇجىرىمداسامىن» ۇستاناتىن زەرتتەۋشىلەر قازاق دالاسىنداعى قالالاردى قازاقتىڭ قالالارى ەمەس دەپ بىلەدى.

كەزىندە ارابتار يسلام عالىمدارىنىڭ تەگىنە تالداۋ جاساپتى. سوندا ون عالىمنىڭ توعىزى تۇرىك بالىپ شىققانىنا كەيىپ، ونىنشىسى اراب دەگەندە «ءالھامدۋليللا!» دەپ شۇكىرشىلىك ەتكەن ەكەن. مۇنداي عىلىمي الەۋەت تەك قانا كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن بولسا، بابالارىمىزدان قالاي شىعادى. ءبىر عانا مىسال، ءال-ءفارابيدى بۇكىل الەم مويىندايدى. ونى الەم «ەكىنشى ءۇستاز» دەپ تانيدى. ول ەكىنشى ۇستاز بولسا، وندا ءبىرىنشى ۇستاز كىم؟ بىرەۋلەر اريستوتەل دەسە، ەندى بىرەۋلەر پلاتون دەيدى. رەسمي عىلىمدا ول اشىق سۇراق، ال «ەكىنشى ۇستازعا» ەشكىمنىڭ تالاسى جوق.  شىن مانىسىندە رۋحاني تۇرعىدان العاندا «ءبىرىنشى ۇستاز» دەپ پايعامبارلاردى تانيتىن بولساق، ءال-فارابي الەمدەگى ەكىنشى ۇستاز بولۋعا لايىقتى. ال ەندى قاراپايىم ادامداردىڭ اراسىنان شىققان ۇستاز رەتىندە قاراساق، ءال-فارابي  - مۇلتىكسىز ءبىرىنشى!  بۇل ويدى ءال-ءفارابيدى ءتىرىلتىپ قازاققا قايتارعان اقجان ءال-ماشاني اتامىز ايتادى.

يسلام وركەنيەتىنىڭ الەمدە رۋحاني ءوسىپ-ونۋىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان  يااساۋي بابامىزدىڭ ادامزات  تاريحىنداعى ءرولى پايعامبارلاردان كەم ەمەس. قاراپايىم ادامدار اراسىنان شىعىپ، كەمەلدىكتىڭ شىڭىنا شىققان رۋحاني تۇلعانىڭ دا قازاق دالاسىنان شىعۋى تەگىن ەمەس. وسىنداي عۇلامالاردىڭ عۇلامالارى، ۇستازداردىڭ ۇستازدارى شىققان قازاق توپىراعىنداعى وركەنيەت ورەسىنىڭ قانداي بولعانىن ەلەستەتىپ كورشى كوز الدىڭا. قازىرگى قازاق تاريحى ونى شىنايى سۋرەتتەپ، ءتۇسىندىرىپ بەرە المايدى. سەبەبى ونىڭ رۋحاني الەۋەتىن ولشەيتىن قۇرالدارى بىلاي تۇرسىن، وزدەرىندە ول تۋرالى تۇيسىك-تۇسىنىك جوق.

مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلىنىڭ ابايتانۋ مەن قازاق ۇلتىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن ولشەۋسىز ەڭبەك ەتىپ كەتتى. عىلىمي اينالىمعا تۇسپەسە دە، كەيىنگى قازاقتىڭ جاس عالىمدارى كادەسىنە جاراتادى دەگەن سەنىممەن قازاق دالاسىنان تابىلعان ورتا عاسىرلىق قولجازبالاردى  ءتورت جۇزگە جۋىق توم ەتىپ جۇيەلەپ كەتكەن ەڭبەكتەرى قول تيمەگەن كۇيىندە تۇر. كونە تاراز قالالارىنان دا سونداي قولجازبالار قورى تابىلعان. الايدا ونى جۇيەلەۋگە عىمىرى جەتپەي قالدى. ايتىلعان قولجازبالار اراسىندا رۋحاني قۇندىلىعى يسلام مەملەكەتتەرىندە ۇزدىك سانالاتىن ەڭبەكتەردەن الدەقايدا اسىپ تۇسەتىن نۇسقالار جەتەرلىك. قولىمىزدا وسىنداي گاۋھار-جاۋھارلار بولا تۇرا ەلىمىزگە سىرتتان كىرىپ جاتقان سالافيتتىك، ت.ب. جات دىندەر ەكسپانسياسى مەن تاريحتىڭ كەلمەس قويناۋىنا كەتكەن جاساندى تاڭىرشىلدىككە تويتارىس بەرە الماي وتىرعانىمىزدىڭ ءبىر ۇشى وسى تارىحشىلارىمىزدىڭ وسالدىعىندا دا دەپ بىلەمىز.

وسى سياقتى ۇزىن سونار شەگى جوق قازاقتىڭ سورىنا اينالىپ وتىرعان پروبلەمالاردىڭ بارلىعى دا قازاق حالقىنىڭ تابيعاتىنا جات تاريحتى، ەۆروتسەنتريستىك، ماتەرياليستىك تۇرعىدان ءتۇسىنۋ مەتودولوگياسىنىڭ نەگىزىندە جاتىر دەپ بىلەمىز. بۇل سوردان ارىلۋدىڭ ءبىر عانا جولى بار. ول زىكىريا جانداربەكتىڭ قازاق تاريحىن زەرتتەۋدىڭ جاڭاشىل، تىڭ ءادىس-تاسىلدەرىن پايدالانىپ، قازاققا ءوزىنىڭ ءتول تاريحىن قايتارۋ. بارلىق جوعارعى وقۋ ورىندارى مەن عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىندا وسى ءادىس-تاسىلدەردى قولدانىسقا ەنگىزۋ، قازاق تاريحىنىڭ جاندانۋىنىڭ، ۇلت سناسىنىڭ ويانۋىنىڭ كەپىلى بولادى دەپ بىلەمىز.

قازىرگى تاريح عىلىمىنداعى بۇل پروبلەما - بارلىق گۋمانيتارلىق عىلىمداردا ورىن الىپ وتىرعان قازاق ۇلتىنىڭ ۇلكەن قاسىرەتى. قازاق ءتىلىنىڭ ءوز تاۋەلسىز مەملەكەتىندە قادىرسىز بولۋى، قازاق ادەبيەتىنىڭ سانانى وياتاتىن تۋىندىلار تۋدىرا الماۋى، ءبىلىم سالاسىنداعى تاربيەنىڭ تۇرالاپ تۇرۋى، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ قۇنسىزدانۋى، ءار ءتۇرلى ءدىني اعىمداردىڭ ەتەك الۋى، حالىقتىڭ ازعىندىققا ۇشىراۋى، ت. ب. ۇلتقا قاتىستى پروبلەمالاردىڭ بارلىعى دا وسى ماسەلەگە بايلانىستى ەكەنى انىق.  سوندىقتان دا ۇلتقا شىن جاناشىر عالىم بولسا، ارقايسىسى ءوز سالاسىنداعى قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني تامىرىنان ءنار الاتىن، ۇلت ساناسىن وياتاتىن عىلىم جاساۋدى قولعا السىن!

كەرەكتى كەرەك بىلمەگەن،
كەرەكتەن قاشىپ كۇيرەگەن.
ەرىكسىز كەرەك سۇيرەگەن،
ءبىزدىڭ قازاق ەمەس پا؟

كەرەكسىزدى كەرەك دەپ،
ساناسىز ويسىز دەدەكتەپ،
كەرەككە وسى كەزەك دەپ،
اداسقان ازاپ ەمەس پا؟

كەرەكتى بىلگەن كەمەلدەر،
مال ءۇشىن ۋايىم جەمەڭدەر،
قازاقتى قولدان دەمەڭدەر،
مىندەتىڭ وسى ەمەس پا؟

(شاكارىم)

ەرۇلان جيەنباەۆ

Abai.kz