(26 جەلتوقسان تۋعان كۇنى)

تۇركىستانداعى تۇركى حالىقتارى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كوسەمى، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، ساياساتكەر جانە ديپلومات تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ تۋعانىنا 130 جىل تولدى.

رەسەي پاتشىلىعىنىڭ سولاقاي ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە ەزگى مەن قىسىمعا ۇشىراعان ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ قۇقىعىن قورعاپ، سول جەردى مەكەندەگەن تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبىر تۋ استىندا جيناپ ءبىرتۇتاس تۇركى رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ يدەياسىن تۇرار رىسقۇلوۆ العا تارتقانىن تاريح جاقسى بىلەدى.

ت.رىسقۇلوۆتىڭ العاش رەت ساياساتقا ارالاسقانىن 1916 جىلى تۇركىستان حالىقتارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ قاتىسۋشىسى رەتىندە تۇتقىنعا الىنعانىن، كەيىننەن 1917 جىلى مەركەدە «بۇحارا» قازاق جاستارىنىڭ رەۆوليۋتسيالىق وداعى ۇيىمداستىرعانىنان بايقاۋعا بولادى. 1918 جىلى تۇرار رىسقۇلوۆ ءوزىنىڭ پىكىرلەس جولداستارىمەن بىرگە «تۇرىك سوتسياليستيك رەسپۋبليكاسىن» قۇرۋ بويىنشا جوسپار ازىرلەدى.

1919 جىلى «تۇركىستان» كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ مۇسىلمان بيۋروسىنىڭ توراعاسى، 1920 جىلى باكۋ قالاسىندا شىعىس حالىقتارى سەزىنىڭ دەلەگاتى، 1921 جىلى ءازىربايجان رەسپۋبليكاسىنداعى رسفسر ۇلتتار ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىنىڭ وكىلى، كەيىننەن رسفسر حالىق كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى، 1922-1924 جىلدارى تۇركىستان اسسر حالىق كوميسسارلارىنىڭ توراعاسى سەكىلدى ءتۇرلى جوعارعى لاۋازىمداردا قىزمەت اتقاردى. سونىمەن قاتار، تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ديپلوماتتىق تاجىربيەسىن ارتتىرۋدا، 1924 جىلى موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى كومينتەرننىڭ ۋاكىلەتتى وكىلى رەتىندە جۇمىس جاساعانى نەگىز بولدى. رسفسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى (1926-1937) تۇرار رىسقۇلوۆ تۇركىستان، رەسەي جانە موڭعوليا مەملەكەتتەرىنىڭ ەكونوميكاسىن دامىتۋدا ۇلكەن ۇلەس قوستى. بەلگىلى قايراتكەردىڭ باستاماسىمەن قازاقستاندا تۇركىستان-ءسىبىر تەمىر جولى سالىندى، قۋاتتى يندۋستريالىق ورتالىقتار، ونىڭ ىشىندە شىعىس جانە وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ ءتۇستى مەتاللۋرگياسى، قاراعاندى كومىر ءوندىرۋ مەن مەتاللۋرگيا كەشەندەرى، باتىس قازاقستاننىڭ مۇناي-گاز ونەركاسىبى قۇرىلدى. قازاقستان مەن تۇركىستان وڭىرىندە رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار ءىرى ۇلتتىق قورىقتار پايدا بولدى. سونداي-اق، موڭعوليا استاناسى ۇلان-باتىر قالاسىنىڭ اتاۋىن دا ۇسىنعان ت.رىسقۇلوۆ بولاتىن.

سونىمەن قاتار، تۇراردىڭ وقۋ-ءبىلىم سالاسىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى دە وراسان زور. ت.رىسقۇلوۆ 1920 جىلى تاشكەنتتە قىرعىز-قازاق ينستيتۋتى، 1924 جىلى ماسكەۋدە شىعىس حالىقتارىنىڭ ۋنيۆەرسيتەتى، 1928 جىلى الماتىدا قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 1929 جىلى مالدارىگەرلىك ينستيتۋتى، 1930 جىلى اۋىل-شارۋاشىلىق ينستيتۋتىنىڭ بوي كوتەرۋىنە مۇرىندىق بولدى.

تەك قازاق حالقىمەن شەكتەلمەي، جالپى تۇركى الەمىنىڭ داۋلەتتىلىگى مەن باقۋاتتىلىعى جولىندا ايانباي تەر توككەن ۇلى تۇلعا ستاليندىك جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن كەزەڭىندە «حالىق جاۋى» دەپ ايىپتالىپ، 1938 جىلى 10 اقپاندا اتۋ جازاسىنا كەسىلدى.

بارىمىزگە ايقىن، تۇركيا رەسپۋبليكاسىنداعى ۇلتجاندىلار مەن تاريح عالىمدارى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ەڭبەك جولدارىن اسا قۇرمەتپەن ەسكە الادى. سەبەبى، تۇرار رىسقۇلوۆ تاتار ارىپتەسى، ساياسي قايراتكەر، تاتار رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرۋشىلارىنىڭ ءبىرى ميرسايد سۇلتانعاليەۆ سەكىلدى بۇكىل تۇركى حالىقتارىنىڭ تۇران سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىن قۇرۋعا ۇمتىلعان. سونداي-اق، تۇركيانىڭ رەسپۋبليكاسىن قۇرۋشى مۇستافا كەمال اتاتۇرىكتى ت.رىسقۇلوۆ «ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنىڭ جەتەكشىسى» دەپ ۇلكەن قۇرمەتپەن ايتىپ وتىرعان.

بيىل كيەلى تۇركىستان قالاسىندا قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى قابىرعاسىندا تۇركى حالىقتارىنىڭ جاناشىرى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ تۋعانىنا 130 جىل تولۋىنا وراي، «تۇرار رىسقۇلوۆ جانە تۇركىستان يدەياسى» حالىقارالىق كونفەرەنتسيانىڭ پلەنارلىق وتىرىسى ءوتتى. بۇل ۇلكەن شاراعا قازاقستاندىق، شەتەلدىك زيالى قاۋىم وكىلدەرى مەن عالىمدار قاتىسقان بولاتىن. شارانىڭ ۇيىمداستىرىلۋىنا بايلانىستى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ قۇتتىقتاۋ حاتىن جولدادى. اتالعان پلەنارلىق وتىرىستا قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى كەڭەسشىسى ارسلان كويچيەۆ، موڭعوليانىڭ قازاقستانداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى بايارحۋ دورج، تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇركىستانداعى باس كونسۋلى پاك يلكەر، دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعى تورالقا توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، مەملەكەت قايراتكەرى، ەلشى زاۋىتبەك تۇرىسبەكوۆ جانە ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى جانار تەمىربەكوۆا ءوز كەزەگىندە ءسوز الدى. سپيكەرلەر تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتى، ونىڭ تۇتاس تۇركىستان يدەياسىنىڭ ماڭىزى مەن وسى جولداعى ەرەن ەڭبەگى، ونىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەستەگى ەرىك-جىگەرى تۋرالى ءسوز قوزعادى. ءىس-شاراعا تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ۇرپاعى ادەل روبەرتقىزى رىسقۇلوۆا دا ارنايى كەلىپ، كونفەرەنتسيانى ۇيىمداستىرۋشىلارعا شەكسىز العىسىن ءبىلدىردى. جازۋشى شەرحان مۇرتازانىڭ “قىزىل جەبە” رومانى الاش قايراتكەرى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ومىرىنە ارنالعان.

تۇركىستاننىڭ بىرلىگى جولىندا ايانباي كۇرەسكەن تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ەسىمى مەن ەڭبەگى ەل جادىندا ماڭگى ساقتالماق. سول تۇرار ارمانداعان ازات تۇركى ەلىنىڭ بىرلىگى بۇزىلماي، «تۇركى تىلدەس، تۇگەل بول» دەگەن تۇراردىڭ ۇرانى ءاربىر تۇركى ازاماتىنىڭ جۇرەگىندە ماڭگى سوقپاق!

ەرجان ءۋايىس

قازاقستان ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى. «تۇركسوي» حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ باس كەڭەسشىسى. دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ تۇركياداعى وكىلى

ىستانبۇل

Abai.kz