ترامپ امەريكاداعى پرەزيدەنت سايلاۋىندا جەڭىسكە جەتكەننەن كەيىن، ونىڭ ورتا ازياعا قانداي ساياسات ۇستاناتىنى قىتايدىڭ ايماقتى زەرتتەۋ ورتالىقتارىنىڭ تالقى تاقىرىبىنا اينالعان. تومەندە لانچجوۋ ۋنيۆەرسيتەتى شىۇ عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى جانە لانچجوۋ ۋنيۆەرسيتەتى ورتالىق ازيا ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى تسزەن سيانگۋنگتىڭ جەرگىلىكتى باسىلىمعا بەرگەن سۇحباتىن اۋدارىپ بەرىپ وتىرمىز.

ءتىلشى: ترامپ ءبىرىنشى پرەزيدەنتتىك مەرزىمىندە ورتالىق ازياعا قاتىستى قانداي ساياسات جۇرگىزدى؟

تسزەن سيانگونگ: ترامپ پرەزيدەنت كەزىندە ورتالىق ازياعا كوپ كوڭىل بولمەدى. شىن مانىندە، اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى پومپەو ورتالىق ازيا ەلدەرىنە 2020 جىلدىڭ اقپان ايىندا عانا باردى.

ول كەزدە كەلەسى پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا ساناۋلى ايلار قالعان ەدى، ترامپتىڭ قىزمەتىنەن كەتۋىنە دە ۋاقىت تاياعان. باسقاشا ايتقاندا، ترامپ پرەزيدەنت رەتىندەگى ءبىرىنشى مەرزىمىندە ورتالىق ازيا ماسەلەسىنە ايتارلىقتاي كوڭىل بولمەدى، ونىڭ باستى نازارى اۋعانستاننان اسكەرلەرىن شىعارۋ بولدى.

ءتىلشى: 2020 جىلدىڭ اقپانىندا ترامپ اكىمشىلىگى ورتالىق ازيا ستراتەگياسىن جاريالادى.

تسزەن سيانگونگ: مەنىڭ جەكە تالداۋىم بويىنشا، بۇل شىن مانىندە ءبىر قىرىن كورسەتەدى. وباما اكىمشىلىگى جاساي الماعان نارسەنى ترامپ اكىمشىلىگى جاسادى. بۇل ۇسىنىستىڭ حرونولوگياسى دا وتە قىزىقتى، پومپەو تابانى ورتالىق ازياعا تيمەي جاتىپ، اق ءۇي ورتالىق ازيا ستراتەگياسىن جاريالادى.

ءتىلشى: وباما اكىمشىلىگى باستاعان «س5+1» ديالوگ مەحانيزمى ترامپ بيلىككە كەلگەننەن كەيىن ۋاقىتشا توقتاتىلدى، كەيىن بايدەن اكىمشىلىگى كەزىندە قالپىنا كەلتىرىلدى. 2023 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ باس اسسامبلەياسى كەزىندە امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ پرەزيدەنتى وسى ۇلگىدەگى كەزدەسۋگە العاش رەت قاتىسىپ، بۇل مودەلدى پرەزيدەنتتىك كەزدەسۋ دەڭگەيىنە كوتەردى. نەلىكتەن مۇنداي وزگەرىس ءجۇز بەردى؟

تسزەن سيانحۋن: رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى قاقتىعىستاردان كەيىن الەم ورتالىق ازيانىڭ رەسەي ءۇشىن ماڭىزدىلىعىنا نازار اۋداردى. ورتالىق ازيا ەلدەرى رەسەيگە باتىس سانكتسيالارىنان قۇتىلۋعا كومەكتەسۋدە ۇلكەن ءرول اتقارا الادى. سوندىقتان اقش بۇل مۇمكىندىكتى ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋ ءۇشىن پايدالانعىسى كەلدى. ارينە، تەرەڭىرەك ماقسات – رەسەيدى تەجەۋ، جانە ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ رەسەيگە سانكتسيالاردان جالتاراتىن توتە جولعا اينالۋىنا جول بەرمەۋ.

«س5+1»-گە كەلەتىن بولساق، تاعى ءبىر وتە ماڭىزدى جايت، بارلىعى «س5+1» ديالوگىن وتكىزىپ ءجۇر. مۇنى رەسەي، قىتاي، ءۇندىستان جاساپ جاتىر. قۇراما شتاتتار ارتتا قالعىسى كەلمەيدى.

دەگەنمەن، كەم دەگەندە، امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ مەملەكەت باسشىلارى دەڭگەيىندەگى «س5+1» ديالوگى ورتالىق ازيانىڭ بەس ەلىنىڭ كوشباسشىلارى بۇۇ نا بارۋى كەزىندە وتكەنىن قاپەرگە الۋ كەرەك.

سوندىقتان ماڭىزدىلىعى جاعىنان ءبىر عانا «س5+1» ديالوگتىق مەحانيزمى تىم كوپ ماسەلەلەردى تۇسىندىرە المايدى.

ءتىلشى: اقش-تىڭ ورتالىق ازياعا قاتىستى ساياساتىنىڭ استارىندا قانداي ويلار جاتىر؟

تسزەن سيانحۋن: شىن مانىندە، 30 جىلدان استام ۋاقىتتا اقش-تىڭ ورتالىق ازيادا ۇستانعان ستراتەگيالىق ماقساتتارى ەشقاشان وزگەرگەن جوق، ولار ۇزاق مەرزىمدى جانە دايەكتى، ونى ءۇش اسپەكتىدە جيناقتاۋعا بولادى.

نەگىزگى ماقسات – ورتالىق ازيا ارقىلى رەسەيدى، قىتايدى جانە يراندى تەجەۋ، ەكىنشىدەن، امەريكا قۇراما شتاتتارى ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ دامۋ جانە گەوساياسي باعىتىن قالىپتاستىرۋ; ورتالىق ازيانى ناتو قۇرامىنا تارتۋ.

بۇل ءۇش ستراتەگيالىق ماقسات وزگەرگەن جوق، ولاردىڭ ءارتۇرلى كەزەڭدەردەگى ەكپىنى وزگەردى. ناقتى ىسكە اسىرۋ پروتسەسى كەزىندە امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ىشكى احۋالىنا نەمەسە حالىقارالىق جاعدايدىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى ورتالىق ازياعا قاتىستى باسىمدىقتارى، ستراتەگيالارى مەن ادىستەرى دە قوسا تۇرلەندى.

ءتىلشى: سوڭعى جىلدارى امەريكا قۇراما شتاتتارى مەن رەسەي اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ ناشارلاۋىنا بايلانىستى بارلىق تاراپتار ورتالىق ازيانىڭ گەوساياساتتاعى ورنىنا ەرەكشە كوڭىل بولۋدە. ءىرى دەرجاۆالار اراسىنداعى ديپلوماتيالىق ويىنداردىڭ الاڭىنا اينالدى. ترامپ سايلانعاننان كەيىن ورتالىق ازياعا قاتىستى ساياساتقا قانداي وزگەرىستەر ەنگىزىلەدى؟

تسزەن سيانحۋن: مەنىڭ جەكە پىكىرىمشە، ترامپتىڭ ورتالىق ازياعا قاتىستى ساياساتى ول سايلانعاننان كەيىن كوپ وزگەرمەيدى جانە سول كۇيىندە قالادى. شىندىعىندا، نازار اۋدارساق، وسى ۋاقىتقا دەيىن ورتالىق ازياعا اقش-تىڭ بىردە-ءبىر مەملەكەت باسشىسى ساپارلاماعانىن، ەڭ جوعارى دەڭگەيى ۆيتسە-پرەزيدەنت ەكەنىن كورەسىز.

ترامپ قىزمەتىنە كىرىسكەننەن كەيىن ءبىز ونىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتتىك مەرزىمىنەن ەندىگى ستراتەگيالىق باعدارى قايداي بولاتىنىن شامالاي الامىز. مەنىڭ ويىمشا، ترامپ اكىمشىلىگىنىڭ ستراتەگيالىق نازارى تاياۋ شىعىسقا، ەۋروپاعا جانە ازيا-تىنىق مۇحيتى ايماعىنا اۋدارىلۋى كەرەك. ونىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتتىك مەرزىمىندە نازارى ورتالىق ازياعا تۇسپەگەن ەدى، ەكىنشى مەرزىمدە ورتالىق ازياعا كوڭىل اۋدارا قويا ما؟

بۇعان قوسا، رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى قاقتىعىس جاعدايىندا ترامپ اكىمشىلىگىنىڭ ۇستانىمى - پۋتينمەن تىكەلەي كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ. بەلگىلى ءبىر دارەجەدە كەلىسسوزدەر ارقىلى اقش-رەسەي قارىم-قاتىناستارى تۇراقتانۋى، قالپىنا كەلۋى مۇمكىن. ەگەر اقش پەن رەسەيدىڭ قارىم-قاتىناسى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە جاقسارسا، رەسەيدى اۋىزدىقتاۋداعى ورتالىق ازيانىڭ ماڭىزدىلىعى جويىلادى.

سوندىقتان، ءوز باسىم ترامپ بيلىككە كەلگەننەن كەيىن اقش ورتالىق ازياعا ازىراق كوڭىل ءبولۋى مۇمكىن دەپ ويلايمىن.

امەريكا قۇراما شتاتتارى اۋعانستاننان اسكەرىن شىعارۋدى اياقتاعاندىقتان، بۇل ترامپتىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتتىك مەرزىمىنەن ايتارلىقتاي ەرەكشەلەنەدى. ءبىرىنشى مەرزىمىندە اقش اۋعانستاننان اسكەرىن شىعارۋدى ءالى اياقتاعان جوق ەدى، سوندىقتان ترامپ ورتالىق ازياعا نازار اۋدارۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇگىندە اۋعانستاننان اقش اسكەرلەرى شىعىپ كەتتى. رەسەي-ۋكراينا قارىم-قاتىناسى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قالپىنا كەلۋى مۇمكىن، سول سەبەپتى امەريكا قۇراما شتاتتارى ورتالىق ازياعا ازىراق كوڭىل ءبولۋى مۇمكىن.

ءتىلشى: رەسەي-ۋكراينا قاقتىعىسى ترامپتىڭ باسىمدىعى بولماسا، ترامپ اكىمشىلىگى ءوزىنىڭ نەگىزگى ەنەرگياسىن قايدا باعىتتايدى؟ نەمەسە ونىڭ حالىقارالىق ستراتەگياسى قانداي؟

تسزەن سيانگونگ: جاھاندىق تۇرعىدان العاندا، ترامپتىڭ باسىمدىق ايماعى تاياۋ شىعىس بولۋى كەرەك.

رەسەي-ۋكراينا قاقتىعىسى جانە ورتالىق ازيا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە، كەم دەگەندە، قىسقا مەرزىمدى پەرسپەكتيۆادا اقش-تىڭ نازارىن ازىراق تارتادى. امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ جاھاندىق ستراتەگيالىق جوسپارى تاياۋ شىعىستا، سوندىقتان ترامپ اكىمشىلىگىنىڭ ءبىرىنشى باسىمدىعى رەسەي-ۋكراينا قاقتىعىسىن مۇمكىندىگىنشە تەزىرەك شەشۋ بولىپ تابىلادى. سودان كەيىن باستى نازار تاياۋ شىعىستاعى يزرايلگە كومەكتەسىپ تاياۋ شىعىستى تىنىشتاندىرۋ. ورتالىق ازياعا كەلەتىن بولساق، ول وعان ۇلكەن ءمان بەرسە دە، قىسقا مەرزىمدى پەرسپەكتيۆادا ول امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ءبىرىنشى كەزەكتەگى كۇن تارتىبىندە بولمايدى.

ءتىلشى: تاعى دا بولجام جاساپ كورسەك، ترامپتىڭ قايتا ورالۋى ورتالىق ازياعا قالاي اسەر ەتەدى؟

تسزەن سيانحۋن: ورتالىق ازيا  اسەرىن كەسىپ ايتۋ وڭاي ەمەس.

ەگەر رەسەي مەن ۋكراينا كەلىسىمگە كەلسە، رەسەي ورتالىق ازيانى ينتەگراتسيالاۋ ءۇشىن ۋاقىت پەن كۇش-قۋاتىن قايتا سالادى نەمەسە تىم بولماعاندا ايماقتاعى ىقپالىن قالپىنا كەلتىرەدى. رەسەي-ۋكراينا قاقتىعىسى كەزىندەگى ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ارتاراپتاندىرىلعان سىرتقى ساياساتى وزگەرىپ، رەسەيدىڭ وكتەمدىگى قايتا ورنايدى.

دەمەك، ورتالىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن ترامپتىڭ قايتا سايلانۋى بۇل قۋانارلىق جاعداي ەمەس.

ءتىلشى: ەكونوميكالىق تۇرعىدا ترامپتىڭ قايتا سايلانۋىمەن اقش كومپانيالارىنىڭ ورتالىق ازياعا ينۆەستيتسيا سالۋىندا قانداي وزگەرىستەر بولۋى مۇمكىن؟

تسزەن سيانگونگ: ەشقانداي وزگەرىس بولمايدى. نەگىزىندە، امەريكالىقتار ورتالىق ازيانى ەشقاشان ينۆەستيتسيا ءۇشىن ىستىق نۇكتە رەتىندە قاراستىرعان ەمەس. باستىسى – قاشىقتىق ماسەلەسى. 1990 جىلدارى امەريكا قۇراما شتاتتارى ورتالىق ازياداعى مۇناي رەسۋرستارىنا اۋەس بولدى، بىراق كەيىنىرەك امەريكا قۇراما شتاتتارىندا مۇناي تاپشىلىعى مۇلدەم جوق ەكەنىن ءتۇسىندى. سوندىقتان مەن امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ورتالىق ازيادا كوپ كوممەرتسيالىق مۇددەلەرى جوق جانە ول امەريكاندىق ينۆەستيتسيا ءۇشىن قولايلى ورىن ەمەس دەپ سانايمىن.

Abai.kz