«حالقىمىزدىڭ دۇنيەتانىمىنا ساي ءداستۇرلى يسلامدى دارىپتەۋ - اسا ماڭىزدى. ونىڭ عىلىمي-تەوريالىق نەگىزىن دامىتۋ قاجەت. وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ رۋحاني تاربيەسىن نازاردان تىس قالدىرۋعا بولمايدى. شىن مانىندە بۇل - وتە ماڭىزدى ماسەلە. ونى بەتىمەن جىبەرسەك، ۇلتتىق سالت-سانامىزدان ايىرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن. اكىمدەرگە قۇزىرلى ورگاندارمەن بىرلەسىپ، ءدىن سالاسىنداعى جۇمىستى جانداندىرۋدى تاپسىرامىن».

قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ.

بىردە شىمكەنتتەگى وزبەكالى جانىبەكوۆ اتىنداعى وڭتۇستىك قازاقستان پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتىنىڭ قارسى بەتىندەگى «گارانت» ايالداماسىندا اۆتوبۋس كۇتىپ تۇرعانىمدا اقىن دوسىم قانات كانالۇلى ساپاربايدى  جولىقتىرىپ قالدىم. اماندىق-ساۋلىق سۇراسقاننان  كەيىن ول ماعان جاڭادان جارىق كورگەن «مارال يشان» دەپ اتالعان  عۇمىرنامالىق داستانىن ۇسىندى. وقىپ شىعىپ، پىكىر ءبىلدىرۋىمدى سۇراندى.

اڭىز بەن اقيقات ارالاس قازاقى ءابسانالاردا «مارال يشان ساناتىنداعى يشانداردىڭ دارەجەسى كوكتەگى ايعا تەڭەستىرىلەدى»، - دەلىنگەن. مارال يشان قۇرمانۇلى (1780 – 1841) - ومىردە بولعان ادام. قوستاناي ءوڭىرىنىڭ تۋماسى. سوندا  مارال يشان ەسىمىمەن اتالاتىن مەشىت بار. كەزىندە اق پاتشا يتارشىلارىنىڭ قۋدالاۋىمەن ارقادان سىر بويىنا اۋعان. كەسەنەسى قىزىلوردادا سىر بويىندا جاتىر. سىر وڭىرىندە مارال يشان اتىندا مەدرەسە مەن ونىڭ تۇڭعىش ۇلى – قال-مۇحاممەد (قالقاي) يشاننىڭ ەسىمىمەن اتالاتىن مەشىت ەل يگىلىگىنە پايدالانۋعا بەرىلگەن. ءسوز ورايى كەلگەندە قال-مۇحاممەد يشان - شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ اتىن قويعان الاشتىڭ ازاماتتارىنىڭ ءبىرى ەكەنىن دە تىلگە تيەك ەتە كەتەيىك.

اكەسى قۇرمان كەنجەبايۇلى - ابىلاي حاننىڭ باتىرلارىنىڭ ءبىرى بولعان. سونىمەن قاتار ول جالپاق جۇرتتىڭ دەرتىنە شيپا دارىتقان ەمشى تۇعىن. سودان دا بولار، مارال يشان  قۇرمانۇلى ءدىن قايراتكەرى عانا ەمەس، قازاقتىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن ۇيىمداستىرعان ۇلت قايراتكەرى دە بولعان. ول تەك ءدىني ءبىلىم بەرىپ قانا قويماي، شيپاگەر رەتىندە تالاي سىرقات جانداردى  دەرتىنەن ايىقتىرعان. حالىق ونى - ءدىن عۇلاماسى، اۋليە دەپ تانىعان.

توعىز جاسىندا اكەسىنەن ايىرىلىپ، اناسىمەن بىرگە اقمەشىت (قازىرگى قىزىلوردا) ماڭىنا قونىستانعان. قۇلانباي يشاننىڭ ۇيىندە تۇرىپ، قىزمەتىندە بولعان. بۇحاراعا بارىپ، جالاڭاياق يشاننان جەتى جىل ءدىني ءبىلىم العان. كەيىننەن قىزىلجارعا (قازىرگى پەتروپاۆلوۆسك) ورالىپ، بىرنەشە مەشىت سالدىرعان. مەدرەسەدە بالا وقىتقان. جەرگىلىكتى جۇرتتى دا بىلىمگە، مادەنيەتكە باۋلىعان.

سۋرەتتەر: اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى.

تاريحي تۇلعا - مارال يشاننىڭ قونىس تەپكەن جەرلەرىندە مەشىت پەن مەدرەسە سالىپ، ەلدى ەگىنشىلىككە، عىلىم-بىلىمگە باستاعان باستامالارى باياندى ەتىلگەن. ول تەك ۋاعىزشى عانا ەمەس، ءسوز ۇستاعان شەشەن، ءجون بىلەر عۇلاما، قول باستاعان كوسەم، جاۋعا شاپقان باتىر رەتىندە كوزگە تۇسكەن. ايتقانى ايداي كەلەتىن كورىپكەل، دۇعاسى قابىل بولاتىن تاقۋا، قارا قىلدى قاق جاراتىن ءادىل بي  رەتىندە دە تاريح ساحناسىنان نۇر شاشقان ىزگى دە يگى مۇراتتى جان.

رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاق دالاسىن وتارلاۋ ساياساتى ۇدەگەن تۇستا ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن ۇيىمداستىرعان. مارال يشان پاتشا وكىمەتىنەن قازاقتاردى زورلاپ شوقىندىرۋ، حالىقتىڭ قۇنارلى جەرىن كۇشپەن تارتىپ الۋدى توقتاتۋدى سۇراعان. سول سياقتى حيۋا حاندىعى بيلەۋشىلەرىنىڭ دە قازاقتارعا كورسەتكەن قىسىمىنا قارسى شىققان. ونىڭ ەرلىككە تولى عۇمىر جولى وسىنداي بولاتىن.

مارال يشان جايلى كەزىندە قالامگەر سادەن نۇرتايۇلى «يسلام جانە مارال بابا» دەپ اتالعان كىتاپ جازعان. اقىن، دراماتۋرگ، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى نەسىپبەك ايتۇلى ءوزىنىڭ «ۇلبيكە اقىن» اتتى پەساسىندا مارال يشان جونىندە توقتالىپ وتكەن. تانىمال تۇلعانىڭ ءومىرى مەن قايراتكەرلىگىن سوندا ءبىراز زەرتتەپ كورگەن.

2023 جىلى 1000 دانا تارالىممەن جارىق كورگەن اقىن قانات ساپاربايدىڭ «مارال يشان» داستانى «القيسسا، ءسوز باسى»، «مارال يشاننىڭ اكەسى قۇرمان - ابىلاي حاننىڭ ەمشىسى ءارى جاساعىنداعى باتىرى. اناسى فاتيمامەن وتاۋ قۇرۋى جانە مارالدىڭ بالالىق شاعى»، «مارال ۇلدىڭ جام تاۋىندا مەدرەسەدە ءىلىم الۋى»، «جام تاۋى. جارىستار لەگى جالعاستى»، «مارال يشاندى قىرىق تومار سەكسەۋىل وتقا سالىپ سىناعاندا»، «مارال يشاندى  سىناۋعا ارقادان ارنايى كەلگەن جۋاندار»، «ارادا جىل وتكەننەن سوڭ»، «مارال يشاننىڭ عيبراتتى عۇمىرى»، «مارال يشاننىڭ القا وتىرىسىندا قارماققا ايتقانى»، «مارال يشاننىڭ دەنەسى قويىلعان جەردەن بۇلاق پايدا بولىپ، انىنان قايىڭ، ەمەندەر بوي كوتەردى»، «بابانىڭ 225 جىلدىق مەرەيتويى» دەپ اتالاتىن بولىمدەردەن تۇرادى.

مارال يشاننىڭ كەرەمەتتەرى وتە كوپ. اتاپ ايتقاندا، مارال بالانىڭ دەنەسىنەن نۇر شاشىلعان. جالاڭاياق يشاننىڭ حالفەلەر اراسىنداعى سىناعى نەمەسە مارال يشان ەسىكتىڭ جاقتاۋىنا جاسىرىلعان قاسيەتتى قۇران كىتابىن تاۋىپ الادى. جام تاۋىنا كەلگەن عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەننەن جالاڭاياق يشان مارال حالفەنى الىپ قالادى. جالاڭاياق يشان مارال يشانعا ساعىنعان اناسىن شەڭبەر سىزىپ كورسەتەدى. جام تاۋىنا كەلگەن قاراقشىلارعا مارال حالفە توسقاۋىل بەرەدى. مارال وقىعان دەمىمەن بايدىڭ كەلىنى اياققا تۇرادى. مارال  حالفە ۇستازى - جالاڭاياق يشانعا باس ءيىپ، قۇرمەت كورسەتەدى. بۇعان ءدان ريزا بولعان جالاڭاياق يشان شاكىرتى - مارالعا تۇلپار مىنگىزىپ، باتاسىن بەرىپ، شىعارىپ سالادى. ۇلكەن ءىلىم يەسى اتانعان مارال جىگىتتى قايىنجۇرتى - جاپپاس ەلى توي جاساپ، كۇتىپ الادى. اتاعى جايىلعان مارال يشاندى كوشىرمەك بولعان باي جارالانادى. 1822 جىلى ورىس پاتشاسىنىڭ وكىمەتى «ءسىبىر قىرعىزدارىنىڭ (قازاقتار دەپ ۇعىڭىزدار) جارعىسى نەگىزىندە قازاقتاردى ەرىكسىز شوقىندىرا باستاعاندا مارال يشان «عازاۋات» سوعىسىن جۇرگىزەدى. مارال يشان ءوزىنىڭ تۇلپارىن ۇرلاعان جىگىتتى بالا ەتىپ اسىراپ الادى. سىر سۋىن پىراق اتىمەن جەلىپ وتكەن مارال يشاندى تانىعان قايىقشى قيمىلسىز قالادى. جارىمبەت يشاننىڭ القالى وتىرىستا مارال يشانعا ايتقانى دا انىق كەلەدى. مارال يشان ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتتەرىندە ءداۋىت پايعامبارمەن تىلدەسەدى. مارال يشاندى جەرلەپ كەلگەننەن كەيىن حالىقتىڭ كوز جاسى توقتاماعان ەكەن.

بۇل كىتاپ جايلى قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ توراعاسى، باس مۋفتي ناۋرىزباي قاجى تاعانۇلى: «اقىن قانات ساپاربايدىڭ بۇل ەڭبەگىندە مارال يشاننىڭ باسىنان وتكەرگەن وقيعالارى ولەڭ تىلىمەن ءساتتتى ورىلگەن ەكەن. ءوز باسىم بۇل داستاندى مارال يشاننىڭ تاريحي تۇلعاسىن اشقان ەڭبەك، وعان قويىلعان ەسكەرتكىش رەتىندە  باعالادىم»، - دەگەن جۇرەكجاردى تىلەگىن جەتكىزگەن.

اقىن، دراماتۋرگ، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى نەسىپبەك ايتۇلى: «قاناتتىڭ توگىلىپ تۇرعان اقىندىق قابىلەتى قاتتى ۇنادى. ونىڭ اقىندىعىندا ءمىن جوق»، - دەپ ايرىقشا تاڭدانىس بىلدىرگەن.

تۇركى دۇنيەسى اقىندارى ءمۇشايرالارىنىڭ لاۋرەاتى داۋلەتبەك بايتۇرسىنۇلى: «داستاننىڭ ءاربىر جولى تەك قانا «ج» ارپىمەن باستالىپ،  الليتەراتسيا نەگىزىندە مىڭ جولدان اسا جازىلۋى - ادەبي شىعارمالاردا سيرەك كەزەسەتىن جايت. داستاننان جىراۋلىق پەن اقىن جامبىل جاباەۆتىڭ سارىنىن كورگەندەي بولامىز. اقىن قانات ساپاربايدىڭ «مارال يشان» داستانى - قازاق اقىندارىنىڭ شىعارماشىلىق جولىنداعى الاماندا جەتكەن جەتىستىگى»، - دەپ ونىڭ ابىرويىن اسقاقتاتىپ، بەدەلىن بيىكتەتكەن.

«مارال نۇر» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەررىكتەستىگىنىڭ توراعاسى، پەرزەنتىنە مارال ەسىمىن بەرگەن قاجى مۇرات توقپانۇلى: «دانا حالقىمىزدىڭ: «ءولى ريزا بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەن ءسوزىنىڭ استارىندا ۇلكەن ءمان-ماعىنا بار. ەل يگىلىگى ءۇشىن ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان بابالارىمىزدىڭ رۋحى ەل مەن جەردى قورعاپ، سۇڭعىلالى جاستارىمىزعا جەلكەن بولىپ، ونەگەلى ىستەرى جاڭعىرا بەرگەي!» - دەپ باتاسىن بەرگەن. ءسوز ورايى كەلگەندە، مارال يشان اۋليەنىڭ ىقىلاسى تۇسكەن قاجى مۇرات توقپانۇلى - قاجىلىققا بارۋدا، مەشىت پەن مەدرەسە سالۋدا، قاريلەر دايارلاۋدا، ديقانشىلىقتا، جەردى اباتتاندىرۋدا، تەمىر جول سالاسىن دامىتۋدا، قايىرىمدىلىق ماسەلەسىندە ادامگەرشىلىكتەن اينىماي، الاماندار بايگەسىن بەرمەس دۇلدۇلگە اينالعان جومارت جۇرەكتى جان ەكەنىن ەرەكشە ىلتيپاتپەن تىلگە تيەك ەتكىمىز كەلەدى.

ءبىز دە ءاربىر ءىسى ونەگە مەن عيبراتقا تولى، اللاعا جاقىن بولعان مارال يشان بابامىزدىڭ ولمەس تە ءورشىل رۋحى ەگەمەن ەلىمىز بەن ۇلان-عايىر جەرىمىزدەگى بارشا حالقىمىزدى قولداپ، قورعاپ، جەلەپ، جەبەپ ءجۇرسىن دەپ تىلەيمىز. ال قانات اقىنعا جازار كوبەيسىن دەيمىز.

ءابدىساتتار ءالىپ،

جۋرناليست، اقىن، اۋدارماشى، قازاقستان جۋرناليستەر جانە حالىقارالىق جازۋشىلار وداقتارىنىڭ مۇشەسى، رەسپۋبليكالىق «شىمكەنتىم، شىرايلىم!» ادەبي-كوركەم الماناعىنىڭ باس ديرەكتورى - باس رەداكتورى.

شىمكەنت قالاسى

Abai.kz