حالىقارالىق قاۋىمداستىق داعدارىس قۇرىعىنان ەندى عانا شىعا باستاعانىن سەزىنىپ، پوستداعدارىستىق كەزەڭنىڭ جوبا-جوسپارلارىن قاراستىرۋعا كوشە باستادى. ەۋرووداق باسشىلارى، حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى، دۇنيەجۇزىلىك بانك جەتەكشىلەرى دە، ەندىگى كەزدە جۇمىس نازارىن داعدارىس سالدارىنا قارسى شارالاردان، داعدارىستان كەيىن قانداي جولمەن جۇرەمىز دەگەن ماسەلەگە اۋدارعان دۇرىس دەپ وتىر. تمد كولەمىندە قازاقستان، رەسەي جانە ۋكراينا ەلدەرى داعدارىس سالدارىمەن كۇرەسۋ ءۇشىن بارلىق رەسۋرس، كۇشتەرىن سالعانى بەلگىلى، ونىڭ ىشىندە تمد-نىڭ وزگە مەملەكەتتەرىنە قاراعاندا داعدارىس سالدارى ۋكرايناعا قاتتى ءتيدى، وسىعان بايلانىستى ۋكراينا حالىقارالىق قارجى ۇيىمدارىنان بۇگىنگى كۇنگە دەيىن قارىز الۋدا. قازىرگى كەزدە داعدارىسپەن كۇرەسۋ ءۇشىن بارلىق رەسۋرستارىن سارپ ەتكەن مەملەكەتتەر ءۇشىن جاڭا ينۆەستيتسيالار تارتۋ، جالپى ينۆەستيتسيا اۋاداي قاجەت بولىپ وتىر. وتكەن اپتادا استانادا 4-ءشى ەۋرازيالىق ەنەرگەتيكالىق فورۋم بولىپ ءوتتى. فورۋمنىڭ باستى جاڭالىقتارىنىڭ ءبىرى «قازمۇنايگاز» ۇلتتىق كومپانياسىمەن «ءازىربايجان مەملەكەتتىك ۇلتتىق مۇناي-گاز كومپانياسى» اراسىندا قازاق مۇنايىن قارا تەڭىزگە شىعارۋ ءۇشىن قوسىمشا مارشرۋت قۇرۋ جوباسى بويىنشا كەلىسىمگە قول قويىلۋى بولدى. KazEnergy قاۋىمداستىعىنىڭ باسشىسى ت.قۇلىباەۆتىڭ پىكىرىنشە، بۇل جوبا ارقىلى قازاقستان ءوزىنىڭ رۋمىنياداعى ەنشىلەس «رومپەترول» كومپانياسىنا قوسىمشا مۇناي ونىمدەرىن تاسىمالداۋ مۇمكىندىگىن كەڭەيتەدى، دەپ وتىر. KazEnergy قاۋىمداستىعى باسشىسىنىڭ جوبالاۋىنشا، قازاقستان قاشاعان مۇنايىن قارا تەڭىزگە تاسىمالداۋ ءۇشىن قازىرگى كەزدە جۇمىس جاساپ جاتىرعان باكۋ-سۋپسا مۇناي تاسىمالداۋ قۇبىرىن پايدالانۋعا مۇددەلى ەكەنىن جەتكىزدى. ال، ەل ىشىندەگى ەنەرگەتيكالىق جوبالارعا كەلەتىن بولساق، ت.قۇلىباەۆ «ماڭعىستاۋمۇنايگاز» كومپانياسى بويىنشا كەلىسىمنىڭ وسى جىلدىڭ اياعىنا دەيىن ءبىتىپ قالۋ مۇمكىندىگى بار ەكەنىن ايتىپ، قازىرگى كەزدە «پاۆلودار مۇناي ونىمدەرىن ءوندىرۋ زاۋىتى» اكتسيالارىنىڭ ساتىپ الىنعاندىعى جانە وسىعان بايلانىستى الداعى جارتى جىلدىقتا مۇناي ونىمدەرىن ساتۋدا ەلىمىزدە ۇلكەن ورىن الاتىن «Helios» كومپانياسىن ساتىپ الۋدى اياقتايمىز دەپ جوبالاۋدا. قازاقستاندا ەنەرگەتيكاعا بايلانىستى تاعى ءبىر ۇلكەن جاڭالىقتىڭ ءبىرى باتىس قازاقستان وبلىسىندا ورنالاسقان قاراشىعاناق گاز كوندەنساتىن يگەرىپ جاتىرعان، ۇلكەن كومپانيالاردىڭ ءبىرى، بريتاندىق BG Group Plc كومپانياسىنىڭ قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ ۇستىنەن حالىقارالىق اربيتراجدىق سوتىنا شاعىم ءتۇسىرۋى. شاعىم تالابىنىڭ ءمانى BG Group Plc كومپانياسى 1 ملرد. اقش دوللارى كولەمىندە ەكسپورتتىق كەدەندىك تولەم تولەپ، شىعىندالۋىنا بايلانىستى، وسى سومانى قازاقستان ۇكىمەتىنەن ءوندىرىپ الۋ ماقساتى بولىپ وتىر. كومپانياداعىلاردىڭ پىكىرىنشە، ولار ەكسپورتتىق كەدەن تولەمىن تولەمەۋگە ءتيىس ەكەن، الايدا قازاقستان ۇكىمەتىندەگىلەر بۇل ماسەلە بويىنشا كومپانياعا قوياتىن سۇراقتار جەتكىلىكتى دەپ وتىر. قاراشىعاناق گاز كوندەنساتى BG Group Plc كومپانياسىنىڭ ورتالىق ازياداعى ەڭ ۇلكەن جوباسى. قاراشىعاناق گاز كوندەنساتىنىڭ گاز قورى شامامەن 1,2 ملرد. توننا مۇناي كوندەنساتىمەن جانە 1,35 ترلن. شارشى مەتر گاز قورىن قۇراپ، الەمدەگى ەڭ ۇلكەن مۇناي-گاز كوندەنساتىنا تولى ورىن ەكەنى بەلگىلى.

قازاقستان استانادا 4-ءشى ەۋرازيالىق ەنەرگەتيكالىق فورۋمدى وتكىزۋ ارقىلى، وتاندىق ەنەرگەتيكا، مۇناي-گاز، اتومدىق ەنەرگەتيكا سالالارىنىڭ وسى كۇنگە دەيىن جەتكەن جەتىستىكتەرىن كورسەتىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار وسى شارانى ۇيىمداستىرۋ ارقىلى جاڭا ينۆەستيتسيا تارتۋعا مۇددەلى ەكەنىن بىلدىرسە كەرەك. سولتۇستىكتەگى كورشىمىز رەسەيدە دە وسى كۇندەرى ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى ۇلكەن تانىستىرىلىمدار بولىپ ءوتتى. رەسەي ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى ۆلاديمير پۋتين قىركۇيەك ايىنىڭ 25-ءى كۇنى يامالو-نەنتسك اۆتونوميالىق وكرۋگىنە ساپار جاساپ، شەتەلدىك ينۆەستورلاردى (ENI, E.on, ConocoPhillips, Total, Shell جانە ت.ب. الەمدىك دەڭگەيدەگى مۇناي-گاز كومپانيالارى) وكرۋگتىڭ ەنەرگەتيكالىق مۇمكىندىكتەرىمەن جاقىنىراق تانىستىرىپ، وسى جەردەگى گاز ءوندىرۋ ورىندارىن يگەرۋ بويىنشا كەڭەس وتكىزدى. قازىرگى كەزدەگى اشىق مالىمەتتەرگە جۇگىنەتىن بولساق، رەسەيدىڭ يامالو-نەنتسك اۆتونوميالىق وكرۋگىندەگى 11 گاز ءوندىرۋ جانە 15 گازكوندەنسات ءوندىرۋ ورىندارىنداعى  گاز قورى شامامەن 16 ترلن. شارشى مەترگە جۋىق، ال بولاشاقتا تاعىدا گاز ءوندىرۋ ورىندارى اشىلىپ جاتىرسا، وندا ونىڭ جالپى كولەمى  22 ترلن. شارشى مەترگە جەتۋى مۇمكىن. بۇل وكرۋگتەگى كوندەنسات قورى 230 ملن. توننا بولسا،  مۇناي قورى 292 ملن. تونناعا جەتىپ وتىر. رەسەي وسى اتالعان مۇناي گاز قورلارىنىڭ وزىمەن عانا الەمدەگى گاز كوندەنساتى قورى بويىنشا جەتەكشى ورىندى الىپ وتىر. رەسەي ۇكىمەتىندەگىلەردىڭ بولجامى بويىنشا، ەگەر دە، يامالو-نەنەتسكتەگى قورلاردى يگەرۋ جۇزەگە اسىرىلاتىن بولسا، وندا رەسەي الەمدەگى شىعىرىلعان گاز كولەمىنىڭ 25%-ىن الادى دەپ بولجاۋدا. رەسەي ۇكىمەتى بۇنداي مۇناي-گاز كوندەنساتى قورىن وزدەرى دە، رەسەيلىك الىپ مونوپوليست «گازپروم» دا، جالعىز يگەرە المايتىنىن ەسكەرىپ، شەتەلدىك كومپانيالاردى ارىپتەستىككە شاقىرۋدا، بۇل جەردە، وسى جەردەگى مۇناي، گاز، كوندەنساتتى يگەرۋ ءۇشىن شەتەلدىك ENI, ConocoPhillips, Total, Shell, E.on, Mitsui جانە Mitsubishi كومپانيالارىنا مينوريتارلىق اكتسيونەر بولۋعا، سونىمەن قاتار ەگەر دە، يامالو-نەنەتسكتەگى قۋات كوزدەرىن يگەرۋگە ات سالىساتىن بولسا، ولار ءۇشىن ۇلكەن سالىقتىق جەڭىلدىكتەر بەرۋ، ءتىپتى ولار ءۇشىن رەسەي ۇكىمەتى تاراپىنان، ەركىن ەكونوميكالىق ايماق قۇرۋ دا قاراستىرىلۋدا. باستىسى بۇل جەردە  رەسەيلىكتەر ءۇشىن ينۆەستورلار تارتۋ بولىپ وتىر.

ارينە، قانداي دا ءبىر جاڭادان قۋات كوزدەرى اشىلىپ جاتىرسا جاقسى، باستىسى ول قۋات كوزدەرىن يگەرۋدە تەك ينۆەستورلاردىڭ، ونىڭ ىشىندە شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ مۇددەسى عانا ەسكەرىلمەي، سونىمەن قاتار ەڭ باستىسى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ دا مۇددەسى ەسكەرىلۋى ءتيىس. وسىعان دەيىن ايتىپ كەتكەندەي، قازاقستان دا، رەسەي سەكىلدى ەكونوميكانىڭ نەگىزگى كىرىس كوزدەرىن شيكىزات ەكسپورتىن تاسىمالداۋ، شىعارۋ ارقىلى قالىپتاستىرىپ كەلەدى، ەل ەكونوميكاسىنىڭ، مەملەكەتتىڭ ءىجو-ءنىڭ وسۋىنە نەمەسە تومەندەۋىنە مۇناي، گاز باعاسىنىنىڭ الەمدىك نارىقتا ءتۇسۋى نەمەسە ءوسۋى تىكەلەي اسەر ەتىپ وتىر. داعدارىسقا دەيىن مۇناي باررەلىنىڭ الەمدىك نارىقتاعى قۇنى 100 اقش دوللارىن قۇراعان بولسا، قازىر ونىڭ باعاسى ەكى ەسەدەي ءتۇسىپ كەتتى. ەكى جىلدان بەرى جالعاسىپ كەلە جاتىرعان داعدارىس وسىعان دەيىنگى ەكونوميكالىق ساياساتتى قالىپتاستىرۋداعى كوپتەگەن كەمشىلىكتەردى اشىپ بەردى. ەكى جىلدىق ۋاقىت ەكونوميكا كىرىسىنىڭ باسىم بولىگىن قالىپتاستىرىپ كەلگەن شيكىزات ەكسپورتىنان باياۋ دا بولسا باس تارتىپ، باسقا سالالارعا، اگروكەشەن، جاڭا تەحنولوگيالار، يننوۆاتسيا، ترانسپورتتىق كەشەندى دامىتۋعا، ترانزيتتىك مۇمكىندىكتەرىمىزدى ارتتىرۋعا باعىتتالعان ساياساتتى، وسى سالالارعا ينۆەستيتسيا تارتۋ بويىنشا جۇمىستاردى جۇرگىزۋ ءۇشىن سارالايتىن ءبىرشاما ۋاقىت مەرزىمى بولدى. الايدا، شيكىزاتپەن بايلانىستى ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرىپ، نازاردى ءبىر سەكتوردان باسقا دا سەكتورلارعا اۋدارۋ وڭاي ماسەلە ەمەس ەكەنى تاعى دا بەلگىلى. دەگەنمەن دە، بۇل ماسەلەنى سوزا بەرۋ، ەكونوميكادا بولعان قاتەلىكتەردىڭ بولاشاقتا بۇدان دا ۇلكەن دەڭگەيدەگى قاتەلىكتەرمەن قايتالانۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىنى انىق.

قازاقستاندا وسىدان ەكى جىل بۇرىن ايماقتارداعى ىسكەرلىك حال-احۋالدى كوتەرۋ ءۇشىن، وبلىستارداعى بيزنەستى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىپ، جەرگىلىكتى جەرلەردەگى مەملەكەتتىڭ مۇلىگىن ءتيىمدى پايدالانا وتىرىپ، ايماقتاردىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا زور ۇلەسىن قوسادى دەپ جەتى الەۋمەتتىك-كاسىپكەرلىك كورپوراتسيالار قۇرىلعان بولاتىن.  وتكەن اپتادا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەسەپ كوميتەتى اتالعان الەۋمەتتىك-كاسىپكەرلىك كورپوراتسيالارىنىڭ جەرگىلىكتى جەرلەردەگى مەملەكەت مۇلكىن دۇرىس پايدالانباي، سول ارقىلى 2007-2008-ءشى جىلدارى مەملەكەت قازىناسىنا 6,3 ملرد. تەڭگە شىعىن كەلتىرگەنى ءمالىم بولدى. ەسەپ كوميتەتىندەگىلەر ماسەلەنىڭ ءمانى، كەزىندە ۇكىمەتتىڭ اكك نە ەكەنىن دۇرىس باعالاماي، ولار قانداي قىزمەتپەن اينالىسا الادى دەگەن سۇراقتارعا انىق جاۋاپ بەرمەي تۇرىپ، قۇرا سالعانىن ايتۋدا. ەسەپ كوميتەتىندەگىلەردىڭ پايىمداۋىنشا، اكك ينستيتۋتتارىنىڭ باستى كەمشىلىكتەرىنىڭ ءبىرى، بۇل ماسەلە بويىنشا زاڭدى-نورماتيۆتىك نورمالاردىڭ، سونىمەن قاتار ولاردىڭ دامۋى بويىنشا ورتاق مەملەكەتتىك ستراتەگيانىڭ بولماۋىندا، اكك-لاردىڭ وسى كەزگە دەيىن اتاپ ايتاتىنداي پەرسپەكتيۆتى ينۆەستيتسيالىق-يننوۆاتسيالىق جوبالاردى جۇزەگە اسىرا الماۋىندا، دەپ وتىر. ال، اكك-دىڭ نەگىزگى پايداسى ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردەگى دەپوزيتتەرگە سالعان قارجىدان ءتۇسىپ وتىرعان قايتارىمدى قارجى ەكەن. جەتى كورپوراتسيانىڭ تورتەۋىنىڭ 2007-2008-ءشى جىلدارداعى قارجى-شارۋاشىلىق جۇمىستارىنداعى جىبەرگەن جالپى شىعىنى 1,1 ملرد. تەڭگەنى قۇراپتى. ەسەپ كوميتەتى ءوز تاراپىنان ورىن العان قاتەلىكتەردى تۇزەتۋ ءۇشىن اكك-لاردىڭ ۇكىمەت تاراپىنان قاراۋشىسى بولىپ تابىلاتىن قر يندۋستريا جانە ساۋدا مينيسترلىگىنە الەۋمەتتىك-كاسىپكەرلىك كورپوراتسيالارىنىڭ ورتاق دامۋ ستراتەگياسىمەن زاڭدى-نورماتيۆتىك بازاسىن دۇرىستاپ قالىپتاستىرۋ جانە ورتا كەزەڭگە باعىتتالعان جۇمىس جوسپارىن انىقتاۋدى جۇيەلەۋ تۋرالى كەڭەسىن بەرىپ وتىر. جالپى العاندا، ىشكى، وتاندىق ينۆەستور بولادى دەگەن ۇمىتپەن قۇرىلعان الەۋمەتتىك-كاسىپكەرلىك كورپوراتسيالارىنىڭ قازىرگى كەزدەگى حال جاعدايىن قر ەسەپ كوميتەتى انىقتاپ بەردى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، وتاندىق ينۆەستورلاردىڭ ءالى دە اياققا تۇرا الماۋى جانە ولارعا ارتقان ۇمىتپەن سەنىمنىڭ ءوز دەڭگەيىندە اقتالماۋى ورىن الىپ وتىر.

قالاي بولعاندا دا، پوستداعدارىستىق كەزەڭدە ەكونوميكانىق قاي سەكتورىنا بولماسىن كولەمدى، اۋقىمدى ينۆەستيتسيا قاجەت بولاتىنى بەلىگىلى. قازاقستانداعى اگروكەشەن، ترانسپورت، يننوۆاتسيا جانە ت.ب. ءبىز ءۇشىن ستراتەگيالىق ماڭىزى بار سالالارعا كولەمدى ينۆەستيتسيا قۇيۋعا شەتەلدىك ينۆەستورلار ازىرگە اسىعار ەمەس. ولار ءۇشىن ەلىمىزدەگى پرەورگاتيۆتى باسىم سەكتور، مۇناي-گاز، جالپى شيكىزات ەكسپورتى سالالارى بولىپ وتىر جانە جاقىن بولاشاقتا بۇل كورسەتكىش تۇبەگەيلى وزگەرمەيتىن سەكىلدى، ونىڭ ۇستىنە داعدارىستان كەيىنگى كەزەڭدە ينۆەستيتسيا ءۇشىن مەملەكەتتەر اراسىندا باسەكەلەستىك كۇشەيەتىنىن ەسكەرسەك، قازاق ەلى «شيكىزات قارعىسىنان» قاشان قۇتىلادى دەگەن ماڭىزدى سۇراق كۇن تارتىبىنەن ازىرگە تۇسە قويمايتىن سەكىلدى.

«اباي-اقپارات»