ەرلان قارين:  شەشىمدى جان‑جاقتى تالقىلاۋ كەرەك، قابىلداعاندا – قورىقپاۋ كەرەك!

قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك كەڭەسشىسى ەرلان تىنىمبايۇلى قارين «جىبەك جولى» تەلەارناسىندا سۇحبات بەردى. ءبىر ساعاتقا سوزىلعان سۇحباتتا ول ەلىمىزدەگى بىرقاتار وزەكتى ماسەلەلەر تۋرالى ويلارىن اشىق جەتكىزدى. وندا وتكەن ۇلتتىق قۇرىلتاي بەلگىلەگەن باعىتتا قابىلدانعان زاڭدار جيىنتىعى، مەملەكەتتىك ناگرادالار تۋرالى، وناماستيكا ماسەلەلەرى، كەنەسارى ەسكەرتكىشى مەن قازاقستان تاريحى جانە جوسپارلانعان «التىن وردا» كوركەمدىك‑دەرەكتى ءفيلمى جونىندە ناقتى ءارى ءدال ماعلۇماتتار بەرىلدى. 

ۇلتتىق قۇرىلتاي – مەملەكەتتىك دامۋعا باعىت بەرۋشى حالىقتىق كەڭەسكە اينالدى

سوڭعى وتكەن ۇلتتىق قۇرىلتايدا ەلىمىزدەگى وتكىر ءارى شيەلەنىستى ماسەلەلردى شەشۋ ماقساتندا 9 زاڭ جوباسى ۇسىنىلعان بولاتىن. بۇگىندە ول زاڭداردىڭ ءبارى دەرلىك ماجىلىستە تالقىلانىپ، قابىلداندى. اتاپ ايتقاندا، ايەل مەن بالا قۇقىن قورعايتىن زاڭ، مەملەكەتتىك ناگرادالار تۋرالى، لۋدومانياعا جانە ۆانداليزمگە قارسى، ايماقتىق سيمۆوليكانى رەتتەۋ، ەسىرتكىگە قارسى كۇرەس زاڭدارى قابىلداندى. سونىڭ ىشىندە، ەسىرتكىگە قارسى زاڭنىڭ كەيبىر تۇستارى قوعامدا ۇلكەن رەزونانس تۋدىرىپ، وتكىر تالقىلانعانى بەلگىلى. اتاپ ايتساق، وندا «ەسىرتكى وندىرۋشىلەر» مەن «ەسىرتكى تاراتۋشىلار» اتتى تارماقتار بار. «وندىرۋشلەرگە قاتىستى ءومىر بويىنا جازاعا كەسىلۋ بار. ول اسا ءبىر داۋ تۋعىزعان جوق. مۇندا، ەسىرتكى باروندارىنىڭ نەبىر قۋلىق‑سۇمدىق جولدارمەن جاس وسپىرىمدەردى ەسىرتكى تاراتۋعا تارتۋى، ناتيجەسىندە ورىمدەي جاستاردىڭ 7‑10 جىلعا سوتتالىپ كەتەتىنى قۇقىق قورعاۋشىلردىڭ سىنىنا ۇشىرادى. ولار وسى باپتى جاس تاعدىردىڭ تامىرىنا بالتا شبۋ، ولارعا تۇزەلۋگە مۇمكىندىكتەر برۋ، گۋمانيزمنىڭ بولۋى كەرەك دەگەن پىكىردى العا تارتتى. ولاردىكى دە دۇرىس. سوندىقتان بۇل زاڭ وسى ماسەلەگە قاتىستى بارلىق مەكەمەلەر مەن ورگانداردى جەكە‑جەكە شاقىرىپ، قاتتى تالقىلادىق. ماسەلەن، قۇقىق قورعاۋشىلاردىڭ پىكىرلەرىنە قۇقىق قورعاۋشى ورگاندار قارسى. ولاردىڭ دا سەبەبى مىقتى، ماسەلەن، ولار «بۇل سالادا جەڭىل جازا بەرەر بولساق، وندا ول ەسىرتكى تاراتۋدى توقتاتا المايدى» دەگەن ۇستانىمىنان اينىمادى... ناتيجەسىندە ءبىرشاما كومپروميستىك شەشىمگە كەلگەن سىڭايلىمىز. ول، ەگەر قىلمىس العاش رەت جاسالسا، وندا قىلمىسكەر 5‑10 جىلعا سوتتالادى. ەگەر قىلمىس قايتالانسا 7‑12 جىلعا سوتتالاتىن بولىپ زاڭعا ەنگىزىلدى.

مەملەكەتتىك ناگرادالاردىڭ مارتەبەسى ارتتى.

وتكەن جىلى ەلىمىزدە توعىز جاڭا «قۇرمەتتى اتاق» دارەجەسى پايدا بولدى. بۇرىن بۇل اتاقتار مينيسترلىكتەردىڭ قۇزىرىندا بولىپ كەلدى. الايدا، ول كوپشىلىك تاراپىنان سىنعا ۇشىراپ جاتاتىن، ءارى، ول دۇرىس سىن بولاتىن. سەبەبى، قۇرمەتتى اتاققا ۇسىنىستى جەرگىلىكتى ايماق ءوزى دايىنداسا دا، مينيسترلىك دەڭگەيدە شەشىم قابىلداۋدا دۇرىس باقىلاۋ بولمادى. سوندىقتان، ول نارازىلاردىڭ سىنىنا ۇشىراپ جاتتى. قازىر بۇل ماسەلەمەن پرەزيدەنت اكىمشىلىگى اينالىساتىن بولدى. ال، «قۇرمەتتى اتاق» پرەزيدەنت جارلىعىمەن بەكىتىلەتىن بولدى. مىسالى، پرەزيدەنت وتكەن جىلى 20 ۇستازعا قۇرمەتتى اتاقتى ءوز قولىمەن تابىستادى. وسى اتاقتى الۋشىلاردىڭ اراسىندا قاراپايىم ەڭبەك ادامدارىنىڭ ۇلەسى ارتتى. ال، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر سانى ءتىزىمنىڭ وننان ءبىرىن عانا قۇرايدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى اۋدان‑اۋىلداردا تىنىمسىز ەڭبەك ەتىپ جاتقان قىزمەتشىلەر ‑ ءبىز ولاردىڭ دا ەڭبەگىن ەلەۋسىز قالدىرماۋىمىز كەرەك.

وناماستيكا ديسبالانس بولماسىن دەسەك.

وناماستيكا ماسەلەسى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان ۋاقىتتان بەرى ەش وزەكتىلىگىن جويماي كەلە جاتقان  سۇراقتىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. جاسىراتىنى جوق، وسى سالادى سوڭعى جىلدارى ديسبالانس پايدا بولدى.كەي جەرلەردە وناماستيكانى جەكە باس مۇددەسىنە قولدانۋعا ۇمتىلىستار ورىن الۋدا. تىپتەن، ول داۋ‑دامايعا ۇشتاسىپ جاتادى. مىسالى، بىرەۋ ءوز تۋىسىنا كوشە اتىن الىپ بەرسە، وعان ەكىنشى ءبىر تۇلعا قوسىلا كەتەدى... كەيدە قىلمىستىق توپقا قاتىسى بار تۇلعالاردىڭ اتىن بەرۋ ارەكەتى دە بولعان. ناتيجەسىندە، بۇل جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ دە باس اۋرۋىنا اينالۋدا.  سوندىقتان، ەندى وناماستيكالىق ۇسىنىستى جەرگىلىكتى تۇرعىندار وزدەرى ۇسىنادى، ال ونى ورتالىقتا ارنايى كوميسسيا شەشەتىن بولادى.

وسى باعىتتا ءبىز اباي – شىعىستىكى، مانشۇك – باتىستىكى دەۋگە جول بەرمەيمىز. كوميسسيادا وسى رەتتەلەدى.  ەسكەرتكىشتەر توڭىرەگىندە دە داۋلار تۋىنداپ جاتادى. ماسەلەن، كۇنى كەشە «استانا اكىمدىگى كەنەسارى حاننىڭ ەسكەرتكىشىن الىپ تاستادى» دەگەن شۋ شىقتى. استانا اكىمدىگى ونىڭ جوندەلۋگە اكەتىلگەنىن، ورنى كەڭەيىپ، بۇرىنعىدان دا ادەمى بولىپ ورالاتىنىن ايتسا دا، كوپ ادامدار ونى شۋعا اينالدىرعىسى كەلدى. ارينە، بۇل دۇرىس ءارى دەر كەزىندە ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزبەۋگە دە بايلانىستى بولار بالكىم. بىزدە ەسكەرتكىش قويۋ جارىسى بار. مىسالى، 1991 ج. كەيىن ولاردىڭ سانى ءۇش ەسەگە ارتقان. سونىمەن قاتار سانى ەمەس، ەسكەرتكىش بيىكتىگى جاعىنان دا كورشى اۋىلدار اراسىندا جارىستار بار ەكەنى جاسىرىن ەمەس...

ءوز تاريحىمىزدى ءوزىمىز جازامىز

ءبىزدىڭ تاريحتى باسقا بىرەۋ بىزگە جازىپ بەرمەيدى. بۇل – جالعان پىكىر. ءبىزدىڭ تاريحتى ءوز تاريحشىلارىمىز جازاتىن بولادى.  قازىر 7‑تومدىق تاريح دايارلانۋدا. وعان 5 تاريحي زەرتتەۋ ورتالىقتارى تارتىلعان. ونى جازۋعا 250 تاريحشىلار  جۇمىس جاساۋدا. وسى اپتا اياعىندا تاريحشىلار كونگرەسى وتپەكشى. سول جەردە 7‑تومدىقتى تالقىلايمىز.  مەملەكەت تاراپىنان ءبىز رەسەي، قىتاي، مونعول جاپون، كورەي مۇراعاتتارىنان دەرەك الۋ بويىنشا جۇمىستار جاسادامىز.  جاڭا تاريحي تومدار جاڭا دەرەكتەرمەن تولىقتىرىلادى. كىتاپتار ءبىرشاما دايىن بولعان سوڭ، زەرتتەۋشى ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ تاريح كافەدرالارىنا جىبەرىلىپ، وندا دا تالقىلانادى. سوڭىنان ادەبي رەداكتورلار ونىڭ جازىلۋ ستيليستيكاسىن بىرىزدەندىرەدى دەدى ە.قارين.

شىنىن ايتساق، پىكىرتالاس ءوز تاريحشىلارىمىز اراسىندا ءوتىپ جاتىر. ويتكەنى، كوپ سۇراقتار بويىنشا بىزدە كەلىسپەيتىن ماسەلەلەر تۋىنداپ جاتادى.  بىراق، ءبىزدىڭ ولارعا «نۇسقاۋ» بەرۋگە ەش قاقىمىز جوق – ماسەلەنى تاريحشىلاردىڭ وزدەرى شەشكەنى دۇرىس دەپ تۇيىندەدى مەملەكەتتىك كەڭەسشى. ودان ءارى، كەڭەسشى «ءبىزدىڭ تاريحي شەجىرەمىز  جاسالماي جاتقانى وزىمىزگە نامىس» دەپ، قوعام پىكىرىنە قولداۋ ءبىلدىردى.

التىن وردا – كوركەمدىك‑دەرەكتى فيلم بولادى

سۇحبات سوڭىندا ە.قارين  بۇل ءفيلمدى ءتۇسىرۋدىڭ ماقساتى تۋرالى ايتتى: بۇل فيلم ەلىمىزدىڭ الىپ تاريحى مەن تۇلعاسىن الەمدىك مادەني پلاتفورماعا شىعارۋىمىز ءۇشىن دە كەرەك. سول سەبەپتى ءبىز ءفيلمدى تۇسىرۋگە الەمدىك مادەني كەڭىستىكتە وزىندىك ورنى بار پروديۋسسەرلىك كومپانياسىن شاقىرىپ وتىرمىز.  وقيعالار اۋقىمى وتە كەڭ. ماسەلەن، جوشى حاننان كەنەسارى حانعا دەيىنگى ۋاقىت التى جارىم عاسىرعا سوزىلادى ەكەن. سول ارادا وتىزدان استام ديناستيا وكىلدەرى حاندار بولعان. ال، التىن وردا تەرريتورياسى بويىنشا الەمدە ورىن العان 20 يمپەريالار قاتارىندا تۇر دەدى ول. دۇرىس وي، سوندىقتان  التىن وردا – الەمدىك قۇبىلىس ەكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك جانە مويىنداتۋىمىز كەرەك..

سۇحباتتان ءفيلمنىڭ  ارقايسىسى 45 مينۋتتىق 6 ەپيزودتتان (سەريا) تۇراتىنىن بىلدىك. بىراق، وعان مەملەكەتتەن ەمەس، ينۆەستور قارجىسى جۇمسالادى ەكەن. سونىڭ وزىندە، ول قارجى اتى شۋلى بولعان «كوشپەندىلەرگە» قاراعاندا اجەپتەۋىر از دەدى مەملەكەتتىك كەڭەسشى. بۇل فيلمگە ەۋروپادان دا، مونعوليادان دا كوپتەگەن اكتەرلار شاقىرىلادى، ءتۇسىرۋ اقپان ايىندا باستالىپ، دالالىق تۇسىرۋلەر ساۋىردەن كۇزگە دەيىن جالعاسادى. ودان ءارى قىسقا قاراي مونتاجداۋ تولىق اياقتالىپ، كەلەسى جىلى ول حالىقارالىق پلاتفورماعا شىعادى دەپ سەنىم ءبىلدىردى.

ءسوز سوڭىندا ە.قارين ايتقان ءسوز بىزگە ۇنادى. بۇگىنگى شولۋدى سول ويمەن اياقتاۋدى ءجون كوردىك:

قانداي ماسەلەنى بولسا دا، ونى الدىن الا جان‑جاقتى ابدەن تالقىلاۋ كەرەك. ابدەن تالقىلاپ العان سوڭ، شەشىم شىعارۋدان ەش قورىقپاۋ كەرەك، جاۋاپكەرشىلىكتى مويىنعا الا ءبىلۋ كەرەك. ويتكەنى، بۇگىنگى ۇرپاق وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى ورىنداماسا، ول كەلەر ۇرپاقتىڭ موينىنا جۇك بولادى. ەندەشە، بۇگىنگى سىننان قورقىپ، شەگىنە بەرسەك، وندا كىم ءبىزدى العا جەتەلەيدى، كىم كىتابىمىزدى شىعارادى، كىم كينومىزدى تۇسىرەدى؟

سۇحباتتان رەپورتاج جۇرگىزگەن: ءابدىراشيت باكىرۇلى

Abai.kz