ءبىر قىزىعى وسى ەكى ولەڭدى  مەن بالا كەزدەن بىلەمىن. بىرەۋىن جاتتاپ وستىك، بىرەۋىن باپتاپ وستىك.  بۇل ولەڭدەر كەشەگى ەل باسىنا كۇن تۋعان كەزدە ومىرگە كەلگەن ەدى.  وپاتتى ۋاقىتتا  وكوپتا تۋعان پوەزيا. ءومىر مەن ءولىم، كۇن مەن ءتۇن، اق پەن قارا ايقاسقان شاقتا اقىنداردىڭ ماحاببات جايلى تولعاۋى تۇسىنىكتى... جانە وسىنىڭ بارىنە جاس سولداتتىڭ الاڭداۋى زاڭدىلىق. سارباز بۋىرقانىپ، بۇرسانىپ، مۇزداي تەمىر قۇرسانىپ كەلە جاتقان دۇشپانىنا قاسقايىپ قارسى تۇرسا دا،  ارتتا قالعان ارۋىن ويلاپ مۇڭايادى..

جدي مەنيا، ي يا ۆەرنۋس.
تولكو وچەن جدي،
جدي، كوگدا ناۆوديات گرۋست
جەلتىە دوجدي،
جدي، كوگدا سنەگا مەتۋت،
جدي، كوگدا جارا،
جدي، كوگدا درۋگيح نە جدۋت،
پوزابىۆ ۆچەرا.

وتان – تۋىپ وسكەن ەلىڭ، جەرىڭ. دەيتۇرعانمەن، ارتىڭدا ارۋ قالعانى قانداي عانيبەت، ءارى نەتكەن ازاپ؟..  سوندىقتان دا كونستانتين سيمونوۆ «جدي مەنيا» دەيدى. اقىننىڭ بۇل – شىن ءسوزى. ويتكەنى اۆتور ورىس قىزىنىڭ پسيحولوگياسىن جاقسى بىلەدى. سوندىقتان وعان ءوتىنىشى مەن تىلەگىن قاتار ايتادى. سيمونوۆ بۇل ولەڭدى  ۆالەنتينا سەروۆاعا ارناعان. 1941 جىلى جازدا جازىلعان ولەڭنىڭ ءورىسى 1942 جىلى كەڭگە جايىلدى. ءيا، بۇل ولەڭ سول سۇراپىل زاماندا تاڭ الدىنداعى تەرەزەدەن تۇسكەن ساۋلەدەي ءار سولداتتىڭ جانىنا جاقىن بويتۇمارى بولدى.

وسىنداي شاقتا قازاق سولداتى قاسىم بىلاي دەيدى:

وڭىمدە مە ەدى، تۇسىمدە مە ەدى،
كورىپ ەم عوي ءبىر ارمانداي قىزدى...
ءبىر نازىك ساۋلە كۇلىمدەپ ەدى،
سۇراپىل سوعىس سوقتى دا بۇزدى.
ساپىردى داۋىل، تەبىرەندى تەڭىز،
تۋلادى تولقىن، شايقالدى شىڭ-قۇز...
قىپ-قىزىل ءورتتىڭ ىشىندە ءجۇرمىز،
قايدا ەكەن، قايدا، داريعا، سول قىز؟!.

قاسىم جىرىنداعى قازاق سولداتىنا اۋىلدا قالعان ارۋىنا الاڭداۋعا مۇمكىندىك جوق. سەبەبى، تەڭىز تەبىرەنىپ، داۋىل ساپىرىپ جاتىر. ەڭ باستىسى – ەلدى، جەردى جاۋدان امان ساقتاپ قالۋ كەرەك. ونىڭ ۇستىنە، وتان ءۇشىن وت كەشكەن زامان – قيعاش قاسقا قارايلايتىن زامان ەمەس. ال، بىلە بىلگەن ادامعا الاشتىڭ ارۋى ازاماتىن  جورىقتان كۇتەتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. قازاق ايەلدەرى جارىنىڭ توسەگىن ەشقاشان بىلعاماعان، جامان اتقا قالدىرماعان. كوزى اشىق وقىرمان ونى جاقسى بىلەدى، باسقاسىن قويعاندا، ءابىش كەكىلباەۆ اعامىز بەن اسقار سۇلەيمەنوۆتى جەتەلەپ ءجۇرىپ وسىرگەن اپالارىمىز جارعا ادال ايەلدەردىڭ جارقىن بەينەسى ءام سيمۆولى ەمەس پە؟!

تاعى دا كونستانتين سيمونوۆتى تىڭدايىق:

جدي، كوگدا يز دالنيح مەست
پيسەم نە پريدەت،
جدي، كوگدا ۋج نادوەست
ۆسەم، كتو ۆمەستە جدەت.
جدي مەنيا ي يا ۆەرنۋس,
نە جالەي دوبرا.
ۆسەم، كتو زناەت نايزۋست
چتو زابىت پورا.

اقىن ءوزىنىڭ حابار وشارسىز كەتسە دە، ءتىپتى، تۇتقىنعا تۇسكەن كۇندە دە ءبارىبىر كەلەتىنىن ايتادى. تەك سەن كۇتسەڭ بولدى. باسقاسىنىڭ ءبارى دە ەكەۋمىزگە بوگەت بولماس. تەك كۇتە ءبىل! ءبىر ءوتىنىش، ءبىر تىلەك. كوكەيدەگى ايتىلماعان جالعىز اۋىز  اقىرعى ءسوز: «سەن ەشكىمگە كوڭىلىڭدى بەرمەشى. ءتىرى جانعا بۇرىلماساڭ بولعانى. باسقاسىنىڭ ءبارى  بوس دۇنيە. تەك مەنى كۇت، كۇتشى  مەنى...» –  دەپ جالىنعانداي. ولەڭ وتە جاقسى. ساي سۇيەگىڭدى سىرقىراتادى. الايدا. بۇل – قازاققا ءتان تىلەك، ءوتىنىش ەمەس. ءبىزدىڭ باتىرلارىمىز جورىققا اتتانعاندا: «ۋا، ارۋاق! ۋا، اقسارباس! جولىمىزدى وڭعارا كور! جاۋدى جەڭىپ تۋعان ەلگە امان ەسەن قايتۋعا اللا ءناسىپ ەتسىن!» – دەپ تىلەك تىلەگەن. مۇمكىن سوندىقتان دا بولار «بالا – بەلدە، قاتىن – جولدا» دەگەنى. ايتپەسە ماحامبەت: «قوعالى كولدەر قوم سۋلار، كىمدەرگە پانا بولماعان؟ باسىنا جىبەك بايلاعان ارۋلار كىمنەن قالماعان؟» – دەپ ايتپاس ەدى-اۋ...

قايتادان قاسىمعا ورالايىق.

وق ءتيدى كەلىپ، قايراتىم كەمىپ،
بارامىن ءسونىپ، كەلمەيدى ولگىم.
تۇرعانداي سول قىز جانىما كەلىپ،
تالپىنا بەردى قايران جاس كوڭىل.
بارامىن ءسونىپ، بارامىن ءسونىپ
جۇتار ما مەنى  مىنا سۇم سوعىس؟
ارمانىم بار ما ولسەم ءبىر كورىپ،
قايدا ەكەن قايدا، داريعا، سول قىز؟

ءوڭ مەن تۇستەي، ادامنىڭ ەسى كىرەسىلى-شىعاسىلى ساتتە وسىنداي سۋرەتتىڭ كوز الدىڭا كەلۋىنە سەنەسىڭ، يلاناسىڭ. «تۇرعانداي سول قىز جانىما كەلىپ». قۇددى كينو كادرلار. وقىرماننىڭ ءوزى شەشسىن دەگەندەي اۆتور مۇندا ارۋدىڭ ءتۇر الپەتىن، كيگەن كيىمىن ايتپايدى. ءيا، مىناۋ قويۋ قارا ءتۇتىن باسقان، جەر دۇنيە قوپارىلعان الەمدە، ادام اياعى ولىك پەن قيراعان تەحنيكادان جۇرە الماي تۇرعان كەزدە ۇستىندە – قوس ەتەك كويلەك،  كىزعىلت كامزول كيگەن ارۋ قىز وق پەن ورتكە قاراماي ساعان قولىن سوزادى. الدە سەنى كورىپ باقىتتان باسى اينالىپ كۇلگەندەي مە، بولماسا، مىنا مۇشكىل حالىڭە قاراپ كوكىرەگىنە وكسىك كەلىپ تىعىلعانداي ما؟.. بۇل – اۋەزوۆتىڭ «قاراگوزى». ەس-اقىلىنان اداسقان شاعى. بولماسا، كورول ءليردىڭ قىزدارىنان پانا تاپپاي شىققانداعى دۇلەي داۋىل ومىرىندەي وكسىك كەزەڭ.

«ارمانىم بار ما ولسەم ءبىر كورىپ. قايدا ەكەن قايدا، داريعا, سول قىز؟».

بۇل – جاستىققا ءتان رومانتيكا عانا ەمەس، بۇل – ەر جىگىتتىڭ ارمانى. ءومىرىن كىم ءۇشىن قيعانىن سۇلۋ قىزدىڭ كورگەنى ابزال. قازاقشا ايتقاندا بۇل ارمان – ءولىم، اق ءولىم. وتان ءۇشىن، ەلى ءۇشىن شەيىت بولعان باتىردىڭ سوڭعى ساتىندە ەلەس بولعان ەركە قىزدىڭ كەلۋى، وعان قول سوزۋى ەپوستىق كورىنىس. «قىز جىبەك» فيلمىندەگى تولەگەن ولگەندە اقبوز اتتىڭ ەرتوقىمسىز ەلەس بوپ بارا جاتقانىنداي... قاراپايىم ولەڭنىڭ ەپيكالىق كۇشى، رومانتيكاسى. قاسىمنىڭ ولەڭى وسىمەن ەرەك، وسىسىمەن قۇندى.

كونستان سيمونوۆ نە دەيدى؟

جدي مەنيا، ي يا ۆەرنۋس،
ۆسەم سمەرتيام نازلو.
كتو نە جدال مەنيا، توت پۋست
سكاجەت: – پوۆەزلو.
نە پونيات، نە جداۆشيم يم،
كاك سرەدي وگنيا
وجيدانيەم سۆويم
تى سپاسلا مەنيا.
كاك يا ۆىجيل، بۋدەم زنات
تولكو مى س توبوي،-
پروستو تى ۋمەلا جدات،
كاك نيكتو درۋگوي.

ولەڭدەگى قايتالانا بەرەتىن «جدي مەنيا ي يا ۆەرنۋس» دەگەن جولدار بۇل تەك پوەتيكالىق ءادىس ەمەس، بۇل – پسيحولوگيالىق تۇرعىدان نىساناعا ءدوپ تيگەن، سول شاقتاعى ميلليونداعان سولداتتىڭ بىرگە سوققان جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلى. ءبىزدىڭ قاسىم دا ءدال سولاي:

«جەڭدىك قوي جاۋدى ارمان, نە قۇربىم?
كۇركىرەپ كۇندەي ءوتتى عوي سوعىس.
كەلەمىن قايتىپ، ولەڭىمدى ايتىپ..
قايدا ەكەن قايدا، داريعا، سول قىز؟» – دەيدى.

سوڭعى جول تاعى دا قايتانالانىپ تۇر. بىراق كاسىمنىڭ ولەڭىندە  ەركەلىك بار، ەرلىك بار، ورلىك بار، وپتيميزم اتويلاپ كوزگە ۇرىپ تۇر. مىسالى، مايدانگەر اقىن سىرباي ماۋلەنوۆ: «بارادى ءۇنسىز تۇنەرىپ، سوعىستان قايتقان سولداتتار»، – دەيدى.. سىرباي اقىن بۇل جەردە مۋزىكا تىلىندە ۆيليونچەلدە، جو-جوك، كونتراباستا ويناسا، قاسىم فلەيتادا ويناعانداي، ريمسكي كورساكوۆتىڭ «پولەت شمەلياسس»  ىسپەتتى، ويناقى ساز توگەدى. سونىسىمەن دە قاسىم – قازاققا نۇر سىيلاعان اقىن. ومىردەن ەرتە كوشكەن، ءوز باعاسىن تولىعىمەن ءالى دە الا الماعان جامپوز. قاسىم سولاي قازاق پوەزياسىنا ءوز اتىن ەركەلەپ ءجۇرىپ جازعان تۇلعا. «كەلەمىن قايتىپ، ولەڭىمدى ايتىپ».  مىنە، وبراز.. مىنە، كەيىپكەر، مىنە، گەروي! ولەڭدەتپەسە بولا ما؟ جاۋدى جەڭىپ، رەيحستاگقا تۋ تىگىپ  كەلە جاتقاندا، ەرماحان بوكسەر ايتپاقشى، «نەگە ولەڭ ايتپاسقا؟». ونىڭ ۇستىنە اقىندى توسقان، كۇتىپ جۇرگەن، قالىڭدىعى نۋ ورمانداي قيىندىققا قاراماي، قارا جولعا كۇندە كوز سالعان قايران ارۋ بار، وپالى، ادال جار بار. ول – قازاق قىزى. ويتكەنى قازاق قىزىنىڭ اتاسى قاشاندا: «جانىم – ارىمنىن ساداعاسى»، – دەيتىن-ءدى. ءيا، وسىنداي ۇستانىم مەن تاربيەنى كورگەن قىزدىڭ باسقاشا بولۋى، ەلەس بوپ كەلگەنىمەن، ەر ازاماتى ەگەۋلى نايزا قولعا الىپ، ەڭكۋ-ەڭكۋ جەر شالعاندا – كۇتپەۋى مۇمكىن ەمەس. ءيا، سولاي. اقىن جۇرەك اڭساي جىرلاعان ارۋ – قاسىمنىڭ عانا داريعاسى ەمەس،  قازاقتىڭ – داريعاسى. ءار قازاقتىڭ ىشتەي ىزدەيتىن، كۇتەتىن ارۋ قىزى.

تالعات تەمەنوۆ، كينورەجيسسەر

Abai.kz