قۇرمەتتى ومىربەك بايگەلدى مىرزا!

ءسىزدىڭ «قازاقستان» گازەتى ءتىلشىسى ساۋلە قابانبايعا بەرگەن  سۇحباتىڭىزدا (№12 (252) 2-ءساۋىر، 2009) «تاريحتىڭ ءتۇيىنىن تارقاتۋمەن اينالىسىپ ءجۇرمىن» ويتكەنى «...تاريح ساياساتتىڭ  ىڭعايىنا قاراي وزگەرگەن. ادام بالاسى كەلىسىمگە كەلە المايتىنداي ەتىپ شاتاسقان» دەگەن ءۋاج ايتاسىز.

مەن شىنىمدى ايتار بولسام، ءسىز تارقاتپاقشى بولعان تاريحتىڭ تۇيىندەرى جونىندەگى تۇجىرىمدىرىڭىزدىڭ سونشاما شاتىسىپ-بۇتىسىپ كەتكەنىن، تاريحي ساۋاتىڭىزدىڭ سونشاما شالالىعى مەن بالاڭدىعىنا كوزىم جەتكەن سوڭ ول جونىندە  پىكىر تالاستىرۋدى مۇلدە قاجەتسىز دەپ ەسەپتەپ ەدىم.

سودان    بەرى دە جارتى جىل ۋاقىت بولىپتى. «اتامنىڭ شوتى شاپقان سايىن اسىپ-اسىپ تيەدى» دەمەكشى، ءسىز وسى  ارالىقتا ءتىپتى شەكتەن شىعىپ، ءوزىڭىز شاتاسقانىڭىزبەن قويماي، تاريحي ساناسى مەن ءبىلىم-بىلىگى جاڭا عانا قالىپتاسىپ كەلە جاتقان جاس ۇرپاق پەن قاراپايىم قازاقتى شاتاستىراتىن اقپاراتتىق اۋەيلىككە ۇرىنعان ۇستىنە ۇرىنىپ كەتتىڭىز.

ول ول ما، قىزمەت بابىڭىزدى اسىرا پايدالانىپ استانا مەن الماتىنىڭ اتقامىنەرلەرى مەن ءسوز ۇستار اقساقال، قاراساقالدارىن جيناپ «ولگەنىمىز ءتىرىلىپ، وشكەنىمىز جانعان قۋانىشقا» ورتاقتاستىرا باس شۇلعىتىپ مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ناۋقاندى دا باستاپ جىبەردىڭىز.

بەلگىلى سۇحباتىڭىزدا «701-جىلى قىتايدا تۋىلعان ەلىباي (لي باي) دەگەن اقىندى اشتىم»،- دەپ ايدى اسپانعا شىعارعان ەدىڭىز.

قۇرمەتتى ومىربەك بايگەلدى مىرزا!

ءسىزدىڭ «قازاقستان» گازەتى ءتىلشىسى ساۋلە قابانبايعا بەرگەن  سۇحباتىڭىزدا (№12 (252) 2-ءساۋىر، 2009) «تاريحتىڭ ءتۇيىنىن تارقاتۋمەن اينالىسىپ ءجۇرمىن» ويتكەنى «...تاريح ساياساتتىڭ  ىڭعايىنا قاراي وزگەرگەن. ادام بالاسى كەلىسىمگە كەلە المايتىنداي ەتىپ شاتاسقان» دەگەن ءۋاج ايتاسىز.

مەن شىنىمدى ايتار بولسام، ءسىز تارقاتپاقشى بولعان تاريحتىڭ تۇيىندەرى جونىندەگى تۇجىرىمدىرىڭىزدىڭ سونشاما شاتىسىپ-بۇتىسىپ كەتكەنىن، تاريحي ساۋاتىڭىزدىڭ سونشاما شالالىعى مەن بالاڭدىعىنا كوزىم جەتكەن سوڭ ول جونىندە  پىكىر تالاستىرۋدى مۇلدە قاجەتسىز دەپ ەسەپتەپ ەدىم.

سودان    بەرى دە جارتى جىل ۋاقىت بولىپتى. «اتامنىڭ شوتى شاپقان سايىن اسىپ-اسىپ تيەدى» دەمەكشى، ءسىز وسى  ارالىقتا ءتىپتى شەكتەن شىعىپ، ءوزىڭىز شاتاسقانىڭىزبەن قويماي، تاريحي ساناسى مەن ءبىلىم-بىلىگى جاڭا عانا قالىپتاسىپ كەلە جاتقان جاس ۇرپاق پەن قاراپايىم قازاقتى شاتاستىراتىن اقپاراتتىق اۋەيلىككە ۇرىنعان ۇستىنە ۇرىنىپ كەتتىڭىز.

ول ول ما، قىزمەت بابىڭىزدى اسىرا پايدالانىپ استانا مەن الماتىنىڭ اتقامىنەرلەرى مەن ءسوز ۇستار اقساقال، قاراساقالدارىن جيناپ «ولگەنىمىز ءتىرىلىپ، وشكەنىمىز جانعان قۋانىشقا» ورتاقتاستىرا باس شۇلعىتىپ مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ناۋقاندى دا باستاپ جىبەردىڭىز.

بەلگىلى سۇحباتىڭىزدا «701-جىلى قىتايدا تۋىلعان ەلىباي (لي باي) دەگەن اقىندى اشتىم»،- دەپ ايدى اسپانعا شىعارعان ەدىڭىز.

سىزگە قويار سۇراقتى وسى  ۇزىندىدەگى «701 جىلى قىتايدا تۋىلعان اقىندا ءسىزدىڭ نە جۇمىسىڭىز بار ەدى» دەپ تە، «اقىندى اشتىم» دەگەن نە ءسوز؟»- دەپ  سۇراۋدان باستاۋعا دا بولار ەدى. بىراق، ول تۋرالى ايتار ءسوزدى ىركە تۇرىپ، ءسىز تارقاتپاقشى بولعان تاريحي تۇيىندەرىڭىزدىڭ شاتاسقان-شيەلەنگەن تۇستارىنان باستاۋدى ءجون كوردىك.

ءسىز بەلگىلى سۇحباتىڭىزدا «مەن ساياسي ايتىس-تارتىستى قويعان اداممىن» دەي كەلىپ «قىزمەت بابىمەن كوپ جەردە بولدىم، بىراق، ول كەزدە زەرتتەۋ جۇمىسىمەن اينالىسا المادىم، قازىر مۇمكىندىك بار» دەيسىز. تۇسىنە المادىق. ءسىز زەينەتكەر ەمەس، ناعىز قايناعان ساياسي ايتىس-تارتىس قازانىنىڭ قۇلاعىن ۇستاعان سەناتتىڭ ءمۇيىزى قاراعايداي سەناتورى ەمەس پە ەدىڭىز؟ ەندەشە، مەملەكەت سەنىپ تاپسىرعان ەڭ باستى مىندەتتى قايىرىپ قويىپ، ءوز بەتىڭىزبەن وزىڭىزگە مۇلدە بەيتانىس تاريح ءتۇيىنىن تارقاتۋعا كىرىسۋ نەگە كەرەك بولدى؟

قۇرمەتتى سەناتور مىرزا، ءسىز تاريحتىڭ ءتۇيىنىن تارقاتام دەپ قولىڭىز كوتەرە المايتىن شوقپاردى بەلىڭىزگە بايلاپ الىپ، ءوزىڭىزدى دە، وزگەنى دە  اۋرەلەپ جۇرگەنىڭىزدە ءالى سەزىنە الماي وتىرعان سياقتىسىز. ءسىز وزىڭىزبەن قويماي، قازاقستان اتتى قاسيەتتى اتاۋدى يەلەنگەن گازەت ۇجىمىن دا سوزگە قالدىردىڭىز. سوندىقتان ءدال وسى «قازاقستان» گازەتى ارقىلى سىزگە اشىق حات جازىپ، تاريحتىڭ ءتۇيىنىن ءبارىمىز بىرلەسە تارقاتساق قالاي بولار ەكەن دەگەن نيەتىمىزدى بىلدىرگىمىز كەلدى. سىزبەن اڭگىمەلەسكەن ءتىلشى ساۋلەنىڭ قىرعىزدار جونىندەگى  سۇراعىنا ەشبىر ويلانباستان، داستارحان باسىندا وتىرعانداي-اق: «قىرعىز تۇك بىلمەيدى»- دەپ دۇڭك ەتكىزەسىز.

قىرعىزدارعا ءتيىسىپ نەڭ بار ەدى

سەناتور مىرزا، ءسىز قازاق مەملەكەتى اتىنان، قازاق حالقىنىڭ مۇددەلەرى تۇرعىسىنان سويلەۋگە ءتيىستى ساياسي قايراتكەرسىز، بىلايشا ايتقاندا ەلدەستىرۋشى ەلشى ادامسىز. قازاق سەناتورى كورشىلەس، تۋىسقان قىرعىز حالقى تۋرالى ءباسپاسوز بەتىندە وسىلاي سويلەۋى قاي جونگە  كەلەتىنىن ءبىر ءسات ويلاپ كورمەگەن سياقتىسىز.

جالپى، ءسىزدىڭ قىرعىز حالقىنىڭ تاريحى مەن تاعدىر-تالەيى جونىندەگى ۇعىم-تۇسىنىكتەرىڭىزدىڭ شاما-شارقى مىناۋ ەكەن: «قىرعىز تۇك بىلمەيدى. «740-جىلى قىرعىزدار ۇيعىرلاردى تالقاندادى،(؟) نوۆوكۋزنەتسك - الاتاۋ دەگەن تاۋ بار،(؟) 840 جىلى ۇيعىرلار ەسىن جيناپ قىرعىزداردى قىرادى(؟) قىرعىزدارعا قىتايلار كومەكتەسەدى. باس ساۋعالاعان قىرعىزدىر ۇشكە بولىنەدى. ءبىر بولەگى سىبىرگە كەتىپ، حاكاس بولادى. ەكىنشى بولەگى ارقاعا بەت الادى. استانادا قىرعىز دەگەن رۋ بار، ولار قازاققا ءسىڭىپ كەتكەن قىرعىزدار، ءۇشىنشى بولىگى الاتاۋدى پانالايدى. قىرعىزدىر: «ءبىز باس ساۋعالاپ كەلە جاتىرمىز» دەپ، قازاقتاردان پانا سۇرايدى (؟) «الاتاۋدىڭ شەتىنە كىرەمىن دەسەڭ كىر» دەپ رۇقسات بەرەدى. قىرعىزدار ءتاڭىر تاۋىن ح عاسىردا پانالاعان»،- دەپ جاۋاپ بەرىپسىز.

تاريحتىڭ ءتۇيىنىن تارقاتۋ ءۇشىن الدىمەن تاريحشى بولۋ كەرەك شىعار. ولاي بولماعاندا ورتا مەكتەپ وقۋشىسىنا دا  بەلگىلى تاريحي وقيعالار مەن اتاۋلى اي، جىلداردى شاتاستىرىپ وسىلايشا كۇلكىگە قالۋعا بولادى ەكەن.

ومىربەك مىرزا، تاريحتىڭ الىپپەسىندە كوك تۇرىكتەر قۇرعان ەكىنشى تۇرىك قاعاناتىن 740-جىلى وپاسىزدىقپەن تالقانداپ، تاريحي تاس جازۋلار مەن تاس مۇسىندەردى قيراتقان ورحون ۇيعىرلارى مەن قارلۇقتار ەكەنى انىق جازىلعان.

قايداعى قىرعىزعا قايداعى ۇيعىردى قىرعىزىپ ءجۇرسىز؟

ال، 100 جىل داۋرەن سۇرگەن ۇيعىر قاعاناتىن 840-جىلى ەنيساي قىرعىزدارى ماڭايىنداعى باسقا تۇرىك تايپالارىن قوسا تابعاشتارمەن ءتىل بىرىكتىرىپ تالقانداپ جىبەرگەنى، ۇشكە ءبولىنىپ قاشقان قىرعىزدار ەمەس، ۇيعىرلار ەكەنى، (باسىم كوپشىلىگى تۇرپان، قۇمۇل، بەسبالىققا) شاعىن توبى گانسۋ - دۇڭ حۋاڭ ماڭىنا كەتىپ، كەيىن سارى ۇيعىر اتانعانى، پان تەگىن باستاعان 15 تايپاسىنىڭ جەتىسۋ، ىستىقكول جەرىنە كەلىپ باس ساۋعالاعانىن تاريحشىلار عانا ەمەس، ساۋاتتى ادامداردىڭ ءبارى بىلەتىن ادەتتەگى نارسە ەدى.

ۋاقىت وتە كەلە قارا حان، قاراقىتاي، شاعاتاي، جوشى حاندىقتارى تۇسىندا قازاق، قىرعىز، وزبەك حالقى قۇرامىنا قوسىلىپ ءسىڭىسىپ كەتكەنى، التى شارىگە بارعان ۇيعىرلار عانا ۇيعىر اتىن ساقتاپ قالعانى، ال جەتىسۋداعى بۇگىنگى ۇيعىرلاردىڭ 1880 ج. كەيىن ورىس-قىتاي شەكارا ءبولىسى كەزىندە اۋىپ كەلگەن تارانشى - ۇيعىرلار ەكەنى باسا ايتپاساق باعى جوق ءبىر داۋعا سەبەپشى بولىپ قالارمىز. ءسىز قالاي بىلمەي قالدىڭىز؟ «قىرعىز تۇك بىلمەيدى» دەگەندە ءسىزدىڭ بىلگەنىڭىز وسى ما؟ وكىنىشتى-اق.

ابايدى قويىپ ابىلايدان دا بەزەيىن دەدىڭىز بە؟

ال، استانا ماڭىنداعى، كوكشەتاۋ  جەرىندەگى قىرعىزدىردىڭ قاشان قونىستانعانىن بىلمەۋ، ءسىز ءۇشىن ءتىپتى دە ىڭعايسىز-اق. قىرعىزدار ارقا جەرىنە  بۇدان  1169 جىل بۇرىن ەمەس، 240 جىلدىڭ الدىندا، ابىلاي حان مەن قابانباي باتىر باستاعان جويقىن سوعىستا تۇتقىن بولىپ، ايدالىپ بارعان قىرعىزدار بولاتىن. ول تۋرالى اتاقتى عالىم، شوقان ءۋاليحانوۆ اققان جۇلدىزداي بولعان قىسقا عۇمىرىندا بىلاي دەپ اپ-انىق  جازىپ كەتكەن: «1770-جىلى ابىلاي جورىعىنىڭ داڭقى كۇشتى بولعان. ۇرىسقا قىرعىزداردىڭ وڭى مەن سولى تۇگەل قاتىسقان. سولتى مەن ساياق رۋى تالقاندالىپ، اتاقتى جايىل باتىر ولتىرىلەدى دە، بۇل سوعىس «جايىلدىڭ قىرعىنى» دەپ اتالادى. بۇعى رۋىن ىستىقكولدە قيراتىپ، توناپ الادى. الاتاۋ قىرعىزدارىنىڭ اتەكە جىرىق باتىرى دا، باسقالار دا  سوندا بولادى... توقاشتىڭ قارا توبەسى قايساقتاردىڭ  توپتالىپ، تۋ تىككەن جەرىنە اينالادى. الاتاۋ قىرعىزدارى جانتۇرشىگەرلىك قىرعىنعا ۇشىرايدى. شوڭباعىش رۋىنان تەك بولعانى ەكى اۋىل عانا، ال، شوڭتالقان تارامىنان نە ءبارى 40 كىسى عانا امان قالادى. جايىلدىڭ قىزى، اتەكەنىڭ ايەلى  بيكەمجاننىڭ جوقتاۋىن قىرعىزدىر وسى كەزگە دەيىن جىرلايدى. وسى ۇرىستىڭ ناتيجەسىندە كوكشەتاۋعا ءبىتىم سۇراپ الاتاۋ قىرعىزدارىنىڭ بارشا رۋىنىڭ ۋاكىلدەرى بارادى.  «بۇدان بىلاي ءبىر-ءبىرىمىزدى ولتىرمەيمىز دەپ  تۇڭعىش رەت ۋادەگە كەلەدى». وسىدان سوڭ قىرعىزدار مەن قازاقتاردىڭ جايلاۋ بولىگى بەلگىلەنەدى. ابىلاي تۇتقىن قىرعىزداردان قۇرالعان ەلدى «جاڭا قىرعىز»، «باي قىرعىز» دەپ ەكى بولىس ەل ەتىپ قۇرادى». (ش.ءۋاليحانوۆ. تاڭدامالى شىعارمالار. 159-160 ب.  الماتى.)

ال، ابىلايدىڭ وسى  رەتكى جويقىن جورىققا  اتتانۋىنىڭ سەبەبىن، قىتاي دەرەكتەرىنە تۇسكەن گاۋ زۇڭ پاتشا (1736-1796) وردا جازبالارىن ۇسىنامىز: چيڭ پاتشالىعى گاۋزۇڭنىڭ وردا ەستەلىگىنىڭ «725 جانە 985 بولىمىندەگى جازبا دەرەكتەرگە قاراعاندا قىرعىزدىر 1766 جىلدارى قازاق ەلىنە ارت-ارتىنان ءۇش رەت شابۋىل جاساعان. سول شابۋىلدا قابانبايدىڭ ءىنىسى  قاراقۇرساقتىڭ اۋىلى اۋىر شابىندىعا تاپ بولىپ، تۇقىمعا ارەڭ ءبىر بالا قالعان (بۇل جاعداي «قابانباي» اتتى قيسسادا  تولىق ايتىلعان). سول سەبەپتى ابىلاي مەن قابانباي 1769-1770 جىلى قىرعىزدارعا قارسى ءوش الۋ جورىعىن جاساپ، ولاردىڭ ويران-توپىرىن شىعارادى.

«ابىلاي قولى قارابالدان (قارابالتا) دەگەن جەردە بۇرتتارمەن (قىرعىزدارمەن) سوعىسادى. قىرعىزداردىڭ ەر-ايەلى، مال-مۇلكى تالاۋعا تۇسەدى. بۇرتتاردىڭ اتەكە باستاعان ادامدارى تالاس دەگەن جەرگە دەيىن قۋىپ كەلگەن ەدى، بىراق، كۇيرەي جەڭىلدى. مىڭنان ارتىق ادامى ءولىپ، مىڭنان ارتىق ادامدارى تۇتقىندالادى. ولاردىڭ اراسىندا كوپتەگەن ەل باسىلارى دا بار. ءسويتىپ، قازاقتار ءوش الۋ ءۇشىن بۇرتتاردىڭ (قىرعىزداردىڭ) ويران-توپىرىن شىعارادى». (چيڭ پاتشالىعى (1616-1911), گاۋ زۇڭ پاتشا وردا ەستەلىگى. 985-ءبولىم، 28 ب.)

قىرعىزدار تۋرالى اڭگىمەنى وسىمەن دوعارامىز.

ەح، الەكساندار، الەكساندار...

الايدا، ومەكەڭ تارقاتقىسى كەلگەن تاريح ءتۇيىنىنىڭ اۋقىمى «وراسان زور»، شىنىمەن-اق ومەكەڭ ءوزى ايتقانداي «ونى تۇسىنۋگە حالىق دايىن ەمەس» كورىنەدى. سوندا حالقىنا كوڭىلى تولماي وتىرعان ابىز قاريامىزدىڭ مىنا ساۋەگەيلىگىنىڭ پارقىنا جەتۋ ءۇشىن ءبىز - قازاقتار نە ىستەۋىمىز كەرەك؟

ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتەتىن ايگىلى سۇحباتىندا ول كىسى توبەدەن تۇسكەندەي ەتىپ الەكساندر تۋرالى سويلەي جونەلەدى:

«...قازاق جەرىندە قايداعى الەكساندر؟ ەسكەندىردى الەكساندر دەپ تاريحتى شاتاستىردىق. ەسكەندىر دەگەنىمىز... ەدىل  (اتتيلا) باتىر. اللا تاعالا ونى پايعامبارىم دەپ، ەسكەندىر دەگەن ەسىم بەرەدى. قىتايدىڭ جەرىنە الەكساندر ماكەدونسكي اياق باسپاعان. قىتايعا شابۋىل جاساعان ەدىل باتىر».

ال ايپەتسە، كوزى قاراقتى وقىرمان، بۇعان نە دەپ جاۋاپ بەرۋگە بولار ەدى؟ جاۋاپ بەرۋگە، ءسوز قور قىلۋعا  تۇرا ما، ءوزى؟   مۇنداي شاتاسقان وي-قيالمەن تاريح ءتۇيىنىن تارقاتۋ مۇمكىن بە؟

ومەكەڭنىڭ تاعى ءبىر ساۋگەيلىگىنە نازار اۋدارىڭىزدار: «قىتايدىڭ نان كين، سىش ۆان، پەكين، مان شان دەگەن ءتورت ولكەسىندە (قالا مەن ولكەنى  شاتاستىرۋعا بولا ما؟) بولدىم. ولكە ورتالىعىندا 17 ملن. ادام، اۋدان ورتالىعىندا 5 ملن. حالىق تۇرادى ەكەن. تاي-تۇرىك بابالارىمىزدىڭ يمپەرياسى. ونداعى شيندار، تيبەتتىكتەر، مان شين قىتايدىڭ لاو يمپەرياسى بولعان. لاو يمپەرياسىنىڭ حالقى سىنعاندار دەپ اتالعان. پەچورين (لەرمونتوۆتىڭ پەچورينىن ايگىلى سينولوگ ن.يا.بيچۋرينمەن شاتاستىرۋ دا  باسپانىڭ قاتەسى ەمەس ەكەنى بەلگىلى ءا.د.) سىنعانداردى كيدان دەپ اۋدارىپ شاتاستىرادى. سىنعاندارعا قازاقتار دا، شيندار دا سالىق تولەگەن. بۇل حالىقتى جويعان شىڭعىسحان. مۇنى قىتاي ەلى دە راستاپ وتىر».

ال، بۇعان نە دەيمىز؟ تاي-تۇرىك باباسى نە؟ لاو يمپەرياسى دەگەن قانداي يمپەريا؟ قىتاي جازبا دەرەكتەرىندە ون عاسىردان بەرى ول تۋرالى: «لياۋ» حاندىق پاتشالىق: (ب.ز 1045-1125) چيداندىق  يە ءلۇي اباۋجي قۇرعان مەملەكەت. العاشىندا چيدان اتالعان حاندىق 938-جىلى اتىن لياۋ حاندىعى دەپ  وزگەركەن.

چيدان دەگەن ەجەلگى ۇلت، ول شىعىس حۋلاردىڭ  (دۇڭ حۋ - تۇڭعىستار ءا.د.)  ءبىر تارماعى. مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن كوشپەندى حالىق»،- دەپ جازىلىپ كەلەدى. مەكەنى قىتايدىڭ شىعىس سولتۇستىگىندەگى لياۋ وزەنىنىڭ جوعارعى اعىسىندا. (قازىرگى زامان قىتاي ءتىلى سوزدىگى. 1983. بەيجين. 902 ب.)

چيدان ۋقىت وتە كەلە كيدان-توبا-تابعاش-قارا قىتاي بولىپ، ءار داۋىردە ءارتۇرلى اتالدى. «سىنعان» دەگەن حالىق، ۇلت اتاۋى بولعانىن جازبا تاريح مويىندامايدى. ال، «تاي-تۇرىك بابالارى» دەگەن كىمنىڭ باباسى؟ شىڭعىس حان جويعان دەگەندە، قاي جاعرافيالىق اۋماقتاعى، قاي حاندىقتى مەڭزەپ وتىر تاريحشى سەناتور؟ ءتۇسىنىپ كور.

«پەچورين» ەشتەڭەنى دە شاتاستىرعان جوق، قىتاي يەروگليفىندە  قالاي تاڭبالانسا، سولاي وقىپ، جازىپ وتىر.

وسى ارادا شاتاسقان تاريح تۋرالى بىرەر اۋىز تۇسىنىك بەرە كەتكەننىڭ ارتىقتىعى جوق سياقتى. ويتكەنى، بىلدەي سەناتور شاتاسىپ، جۇرتتى دا شاتاستىرعان، بىراق، الەم تاريحىنىڭ الىپپەسىندەي بولىپ بارلىق كىتىپتاردا انىق جازىلعان اتتيلا (ەدىل) باتىر جونىندەگى جازبا دەرەكتەردى تىزبەلەۋگە ءماجبۇر بولىپ وتىرمىز.

«اتتيلا (453 ج.ءو) عۇن تايپالارى وداعىنىڭ كوسەمى. (434-453) اتتيلانىڭ باسقارۋ ورتالىعى قازىرگى ۆەنگريا جەرىندە بولدى. ونىڭ تۇسىندا عۇن تايپالارىنىڭ وداعى كوركەيىپ ءوستى. ولار شىعىستا - كاۆكازعا، باتىستا - رەينگە، سولتۇستىكتە - دانيالىق ارالدارعا، وڭتۇستىكتە -دۋناي وزەنىنە دەيىنگى جەرلەردە بيلىك جۇرگىزدى.

...452 جىلى سولتۇستىك يتاليانى ويرانداپ، پادۋيا، ميلان ت.ب. قالالاردى الدى. ريم سالىق تولەپ قۇتىلدى». (قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى. 1.توم. 565 ب. 1972. الماتى).

ساۋاتتى وقىرمان بۇعان كۇمان كەلتىرمەيدى. ەدىل پاتشا بيلىك قۇرعان ەۋروپادان قىتاي قورعانىنا دەيىن مىڭداعان شاقىرىم ارالىق جاتقانىن دا ەسەپتەي الادى. قيالداۋ-شالىقتاۋعا ورىن جوق.

قاي قىرعىندى ايتىپ وتىرسىز، سەناتور مىرزا

ومەكەڭ شاتاستىرىپ وتىرعان، ول كىسىنىڭ «تاي-تۇرىك بابالارىن» جويعان شىڭعىس حان دەگەنىن ءتۇسىنۋ ءتىپتى قيىن.

شىڭعىس حان جويعان حاندىقتىڭ ءبىرى - قازاق تۇگىلى كۇللى تۇرىكتەرگە قاتىسى شامالى بيرمالىقتار مەن تاڭعۇتتار، تيبەتتىكتەر مەن باسقا دا قىرىق رۋلى ارالاس حالىقتار قۇرعان «باتىس شيا» (1038-1227) مەملەكەتى بولار. ول مەملەكەتتىڭ اۋماعى  قازاقستاننان شالعايدا جاتقان قازىرگى  نيڭ شيا (دۇڭگەندەردىڭ جەرى), شيانشي ولكەسىنىڭ باتىس سولتۇستىگى، گان سۋ ولكەسىنىڭ باتىس سولتۇستىگى، شيڭحاي ولكەسىنىڭ شىعىس سولتۇستىگى مەن قىتايعا قاراستى ىشكى موڭعوليانىڭ باتىسىن قامتىعان. ازىرگى نەگىزگى حالقى دۇڭعاندار مەن تيبەتتىكتەر، ءىشىنارا موڭعولدار بولىپ تابىلادى.

قازاق حاندىعىنان بۇرىنعى قاراحان مەملەكەتى تۇسىندا دا، قاراقىتايلار-كيداندار جەتىسۋ مەن ورتالىق ازيادا قۇرعان لياۋ حاندىعى تۇسىندا دا تاڭعۇتتار قۇرعان باتىس شيا (907-1125)  پاتشالىعىنا باعىنىشتىلىق، الىم-سالىق تولەگەنى جونىندە جازبا دەرەك مۇلدە  جوق ەكەنى بەلگىلى. ال قاراقىتايدىڭ بۇگىنگى قىتاي - حان ۇلتىنا ەشبىر تۋىستىعى جوق تۇڭعىس - موڭعول تەكتى حالىق ەكەنى، شىڭعىس حان جورىعىنان كەيىن جەرگىلىكتى قازاق، قىرعىز، وزبەك، ۇيعىر، ت.ب. حالىقتارعا ءسىڭىپ، مۇسىلمان بولىپ كەتكەنى تاريحي شىندىق

«تاي-تۇرىك اتا-بابالارىمىز» جونىندە ءبىر نارسە دەۋ ءتىپتى ءجونسىز.

ولاي بولعاندا، ومىربەك بايگەلدى قانداي تاريحي جازبا دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ «تاي-تۇرىك-سىنعان اتا-بابالارى» جونىندە وي كەزدىرگەنىن ايتىپ بەرە الار ما ەكەن؟ كۇتەمىز.

تاريحقا سەناتوردىڭ بار تالاسى...

تاريحتان بەلگىلى بولعانىنداي، باتىس شيا مەملەكەتىن دە، قارا قىتاي - لياۋ مەملەكەتىن دە، قاراحاندار مەملەكەتىن دە جويعان شىڭعىس حان ەكەنى جونىندە سىزشە «قىتاي ەلىنىڭ راستاۋىنا» جۇگىنۋدىڭ قاجەتى جوق. تاريحتان الىپپەلىك ساۋاتى بار ادامداردىڭ بارىنە بەلگىلى جاي.

ال، ومىربەك مىرزانىڭ «وزىنە عانا بەرىلگەن ەرەكشە قاسيەتىنىڭ» ارقاسىندا اشقان «جەر ۇيىعى، عۇلامالار، قازاقتان شىققان ءتورت پايعامبار جاتقان قاسيەتتى  شۋ ءوڭىرى، بۇدان 5000 جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن يبراھيم پايعامبار، 7000 جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن ءمۇسىن پايعامبار، 11000 جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن ساقتار ت.ب. جونىندەگى بالگەرلىك-ساۋەگەيلىكتەرى جونىندە ءسوز تالاستىرىپ اۋرە بولمايىق، ويتكەنى ءبىز، ونداي «ەرەكشە قاسيەتى جوق، قۇدايدىڭ قۇلى، پايعامباردىڭ ۇممەتى عانامىز. «اياز ءالىڭدى ءبىل، قۇمىرىسقا جولىڭدى ءبىل» دەگەن قازاق دانالىعىن ەستەن شىعارا المايمىز.

قيالداۋدىڭ دا شەگى بولاتىن ەدى

ەندىگى سوڭعى ءسوزدى ومەكەڭ «اشقان» ەلدىباي اقىنعا قاتىستى بىرنەشە «جاڭالىقتارىنا» ارناماقشىمىز. ومەكەڭدى «مادەنيەت قايراتكەرى» اتاندىرعان ەڭ باستى ەڭبەگى «قىتاي ەلىنىڭ بۇكىل تاريحىنداعى ەڭ ۇلى، ەڭ بيىك، الەمگە ايگىلى بولعان لي باي دەگەن اقىنىن، زەرتتەي كەلگەندە، ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ ءتول ۇرپاعى ەكەندىگىن دالەلدەپ، انىقتاعاندىعى» كورىنەدى. سوندا، قىتايشا ەڭ بولماسا، امانداسىپ، ەسەن-ساۋلىق سۇراسۋدى بىلمەيتىن  سەناتور مىرزانىڭ 1300 جىلدىڭ الدىندا ءومىر سۇرگەن قىتاي اقىنىنىڭ قازاقتىڭ ءتول ۇرپاعى ەكەنىن دالەلدەپ شىققانىنا قالاي سەنۋگە بولادى؟ ومەكەڭ «اشتىم» دەگەن جاڭالىقتاردى قىتاي جازبا دەرەكتەرىنە «نەگىزدەپ، اۋدارىپ» بەرگەن مۇحتارحان ورازبايدىڭ قازاق حالقى مەن قازاق مەملەكەتىن ۇياتقا قالدىرعان ورەسكەل بۇرمالاۋلارى مەن قاساقانا الداپ-ارباۋلارى جونىندە ايتىلار ءسوز باسقا. سولاي بولسا دا، سەناتور-تاريحشى ومەكەڭنەن مىناداي سۇراقتاردىڭ جاۋابىن سۇراۋعا بولاتىن شىعار.

-قىتايدا مىڭداعان جىلداردان بەرى اتادان بالاعا اتا-تەك ەسىم بولىپ كەلە جاتقان، ءبىر عانا لي فاميلياسىن يەلەنگەن ميلليونداعان ۇرپاتىѓ ىشىنەن قانداي ءتىل زاڭدىلىعىنا سۇيەنىپ لي بايدى - EI-de-bai- ەلدىباي اتتى قازاق جاساپ العانىڭىزدى دالەلدەپ بەرە الاسىز با؟

قىتايلاردىڭ  اتى-جوندەرىن اركىم قالاعانىنشا اۋدارىپ، قازاققا مەنشىكتەي بەرسە، مىنا دۇنيە نە بولىپ كەتەر ەدى؟

سول سياقتيا لي بايدىڭ اكەسى «لي كەنى» قانداي سيقىرلى دۇعانىڭ كۇشىمەن «القا بي» ەتىپ الدىڭىز؟ ودان دا سوراقىسى - «ەلىباي. لي باي. لي بو»  اتتى كىتاپقا جازعان «بەتاشار» سوزىندە ومەكەڭ ەشبىر شەك-ءشۇباسىز: اقىن ءوزىن «دۋلات بابانىڭ توعىزىنشى ۇرپاعىمىن» دەپ انىق ايتقان» دەپ بادىرايتا جازادى.

سونداي-اق، ول تاعى دا باستىرمالاتا «...ءوزىنىڭ جەتى اتاسىنا دەيىنگى شەجىرەسى تۇگەل بەرىلىپتى، ازىرشە ولار قىتايشا جازىلعاندىقتان قازاقشاسى اۋدارىلىپ شىعا قويعان جوق. بەسىنشى اتاسى تۇرىك قاعاناتىنىڭ ىشىنە كىرگەن دەربەس (؟) 16 حاننىڭ ءبىرى بولىپتى. رۋى بارلىق جەردەگىدەي (؟) بىردە دۋلى، بىردە دۋلات دەپ وقىلىپ، ايتىلىپ ءجۇر ەكەن» - (7-بەت) دەپ نىقتاي تۇسەدى.

عىلىمدا، اسىرەسە، تاريح عىلىمىندا قالىپتاسقان قاتاڭ قاعيدالار مەن زاڭدىلىقتار بار. تاريحشى ەڭ الدىمەن زەرتتەپ وتىرعان تاقىرىبىنا قاتىستى دەرەك كوزدەرى مەن ونىڭ دەرەكنامالىق بايانىنا ارقا سۇيەۋى كەرەك. داستارحان باسىندا وتىرعان قاريالاردىڭ « دەيدى ەكەن، دەپتى ەكەن، پالەن كىتاپتا نەمەسە پالەن گازەت، جورنالدا جازىپتى ەكەنىنە» سۇيەنىپ تاريح ءتۇيىنىن تارقاتۋعا بولمايتىنىن بىلەتىن ۋاقىت ءالى جەتپەگەنى مە؟

اتالمىش دوكەي كىتاپتىڭ 99 بەتىندە ومەكەڭ مەن مۇحتارحان اۋدارۋعا ۇلگەرمەگەن لي بايدىڭ اتا شەجىرەسى قىتاي جازۋىمەن بەرىلىپتى. بار بولعانى ءبىر بەت قانا. قىتايدىڭ ەسكى-جاڭا جازۋىن وقۋدىڭ «بىلگىرى» بولعان  مۇحتارحان مىرزا ونى وزىنەن باسقا وقي دا، تۇسىنە دە المايدى دەپ ويلاسا كەرەك. وزىنە قۇدايداي سەنەتىن ومەكەڭ كوكەسىنە ول ارعى اتاسى قىتايدىڭ حان پاتشالىعىنىڭ (ب.ز. بۇرىنعى 206-زامانىمىزدىڭ 220-جىل ارالىعى) ايگىلى گەنەرالى لي گۋاڭ ەكەنىن. 16 حاندىق تۇسىندا (304-439) باتىس لياڭ حاندىعىن قۇرعان لي حاۋدىڭ 9-ۇرپاعى ەكەنىن كورسەتەتىن شەجىرەلىك كەستەنى تەرىس اۋدارىپ «دۋلات بابانىڭ  9-ۇرپاعى» دەپ سەندىرەدى. ءبىزدىڭ قوعامدا، ءسىز بەن ءبىزدىڭ كوزىمىزدى باقىرايتىپ قويىپ وسىنداي سوراقىلىقتارعا ۇيالماي باراتىن ادامداردىڭ الشاڭ باسىپ جۇرگەنى، ول ءوز الدىنا عانا لاقپاي، كۇللى قازاق زيالىلارىن، سەناتورلار مەن حالىق جازۋشىلارىن اداستىرۋعا جول بەرىلەتىنى قالاي؟

لي بايعا قاتىستى تولىپ جاتقان قاساقانا بۇرمالاۋلاردىڭ ءمان-ءجايىن انىقتاپ بەرۋ ءۇشىن قىتاي ءتىلىنىڭ «بىلگىرى»، پروفەسسور-تاريحشى مۇحتارحان ورازبايمەن ايتىسپاساق، ەلەسكە ەلتىپ العان ومەكەڭە ءبىر نارسە دەۋ قيىن سياقتى.

ازىرشە ابايسىزدان دوكەي  كىتاپقا قىتايشا نۇسقاسى كىرگىزىلگەن «لي باي شى شي بياۋدى» (لي بايدىڭ اتا-بابا شەجىرەسىن) قازاقشالاپ بەرسەك، كوزى قاراقتى وقىرماننىڭ ءوزى-اق اق-قاراسىن ايىرىپ الار.

وسى كەستەنىڭ ەڭ استىنا نە جازىلعان ەكەن؟ ماسقارا-اي، بىلگىشتەر ۇيالماي-قىزارماي-اق: «اقىننىڭ ساقتالعان شەجىرەسى: بەسىنشى اتاسى تۇرىك قاعاناتىنىڭ قاعانى بولعان دەيدى»،- دەپ قازاقشالاپ قويىپتى. بۇعان نە دەۋگە بولادى؟

ال، وسى شەجىرەگە ەسكەرتۋ رەتىندە قىتاي عالىمدارىنىڭ  ءتورت ءتۇرلى بولجام پىكىرلەرى بەرىلىپتى. ول تۋرالى ءبىز دە ارناۋلى توقتالاتىن بولامىز، الداعى ۋاقىتتا.

«ەشتەن كەش جاقسى» دەگەن ويلانىڭىز سەنەاتور مىرزا

قۇرمەتتى سەناتور مىرزا، تاريح - كوڭىل-كۇيمەن، قيتۇرقى مۇددەلەردىڭ قىلىمسىعان قىڭقىلىنا قىڭا قويمايتىن اسا قاتال دا قايسار اقىل-ويدىڭ جەمىسى ەكەنىن ءبىر مينۋت تا ەسىمىزدەن شىعارماۋعا ءتيىسپىز. سىزگە، مىناداي سوزدەرمەن تاريحپەن ويناۋعا بولمايتىنىن ايتقىمىز كەلەدى.

«ءبىر ايتا كەتەتىن ءجاي، ەلىباي اقىندى ەش جەردە دە، ەش ۋاقىتتا دا قىتايدىڭ ءوز حالقىنىڭ ۇرپاعى دەپ ايتپاعان ەكەن، جانە ايتپايدى دا ەكەن. كەرىسىنشە ورتا ازيادان، عۇنداردان شىققان شۋ وزەنىنىڭ بويىندا، شۋ قالاسىندا تۋعان دەگەن تۇسىنىك كەڭىنەن ورىن الىپتى» («ەلىباي» 5-بەت).

سىزگە قارسى ايتارىمىز، لي باي اقىندى ەش جەردە دە، ەش ۋاقىتتا دا قىتايلار ءوز حالقىنىڭ ۇرپاعى ەمەس دەپ ايتقان دا، جازعان دا ەمەس. ال، تۋىلعان جەرى تۋرالى وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى شيرەگىندە، اسىرەسە، 60-70 جىلدارداعى كوممۋنيستىك اۆانتيۋرا قۇتىرىنعان كەزەڭدە پارتيالىق ءارى ۇلى حاندىق شوۆينيستىك يدەولوگيا قاجەتى ءۇشىن ورتالىق ازياعا، شۋ وڭىرىنە قاراي بەيىمدەيتىن زەرتتەۋسىماقتار بوي كوتەرگەنى بولماسا (گو مورو ت.ب. عالىمدار اۋزىمەن), قىتايدىڭ لي باي زەرتتەۋشىلەرى اقىن «تاڭ پاتشالىعىنا قاراستى شۋ، (سۋيابتى بىلدىرەتىن - سۋ يە ەمەس), (سىشۋان ولكەسىنىڭ ەسكى اتاۋى) ولكەسىنىڭ شاڭميڭ وڭىرىندەگى شيڭليان قىستاعىنىڭ ادامى، جاناما اتى تاي باي، لاقابى شيڭلياندىق ء(بىزدىڭ فاراپتىق - تۇركىستاندىق نەمەسە الماتىلىق دەگەنىمىزدەي) كىسى» دەپ جازۋدان ەش جاڭىلعان ەمەس. («جۇڭگونىڭ ايگىلى ادام  ەسىمدەرىنىڭ ۇلكەن لۇعاتى» 1921 جانە 1948 جىلدار، شاڭحاي شاڭ  ۋ باسپاحاناسى. 383 ب. جانە 670 ب.)

ومەكە، سىزدەر جالاۋلاتىپ جۇرگەن گو مورونىڭ  ءسوزى دەگەننىڭ ءباسپاسوز بەتىنە قالاي كوتەرىلگەنى تۋرالى دا الدا كەڭىنەن ءسوز ەتەتىن بولامىز.

قازاقستانعا قاراستى  شۋ-تالاس ءوڭىرى جونىندە قىتاي جازبالارى ەشتەڭە دەمەگەنى جانە قىرعىزدىڭ توقماق قالاسى ماڭى تۋرالى جازبالار قىتاي باسپاسوزىندە 1970-جىلداردان كەيىن عانا پايدا بولعانى كوپ نارسەدەن حابار بەرسە كەرەك.

قىتايدىڭ لي بايتانۋشىلارى ونىڭ تۋىلعان جەرى  تۋرالى ءارتۇرلى بولجام ايتقاننىڭ وزىندە، ونىڭ  تۇرىك حالىقتارىنا - قازاق ۇلتىنا، ونىڭ دۋلات رۋىنا  قاتىسى جونىندە ءبىر يەروگليف ارناپ كورگەن ەمەس، قايتا ۇلى قىتايدىڭ ۇلى اقىن پەرزەنتى ەكەنىن جانىن سالا قورعاپ، ايقىنداپ بەرۋدەن تانعان ەمەس، سوندىقتان قىتاي حالقىنىڭ اتىنان، قىتايدىڭ لي بايتانۋشىلارى اتىنان وكىم شىعارا ءسوز ايتۋ ءسىز سياقتى  سەناتور مىرزاعا مۇلدە جاراسپايدى.

ومىربەك بايگەلدى مىرزا، ءسىز شىنىمەن «تاريحتىڭ ءتۇيىنىن تارقاتۋعا» بەل بايلاساڭىز، جارتى جولدا توقتاپ قالماڭىز. استامشىلىققا دا ۇرىنباڭىز، تاريحقا، عىلىمعا قۇرمەت ەتە وتىرىپ ءبىز تاراپىنان سىزگە قويىلعان سۇراقتار مەن تەرىستەۋلەر جونىندەگى ساليحالى ويلارىڭىز بولسا ايتا جاتارسىز..

وسىندايدا، تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى 20 جىلعا تاياۋ ۋاقىت ىشىندە قازاق باسپاسوزىندە جاريالانعان تاريحي تاقىرىپقا ارنالعان الۋان ءتۇرلى زەرتتەۋ ماقالالار مەن توم-توم كىتاپتاردا جازىلعانداردى ساراپتاپ قاراعانىمىزدا قوعامدىق عىلىمدار مەن ادەبيەت سالاسىندا مۇحتار اۋەزوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ، الكەي مارعۇلان، قانىش ساتباەۆ سياقتى جۇرت مويىنداعان، ايتقان ءسوزى وكىمدەي ورىندالاتىن، زور بەدەلدەردىڭ جوقتىعى، سوندىقتان «باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىمداردىڭ» جۇگەنسىز كەتىپ، ۇلتتىق، تاريحي ساناسى ەندى عانا قايتا قالىپتاسا  باستاعان حالقىمىزدى شاتاستىرىپ بارا جاتقانى جانعا باتادى ەكەن.

شىعىس دانالىعىنىڭ ءبىر جاۋھارىنداي تاريح كوشىنىڭ الدىن جارقىراتىپ كەلگەن «پاتشا - پاتشاعا، ءۋازىر - ۋازىرگە، اكە - اكەگە، بالا - بالاعا ۇقساۋى كەرەك» دەيتىن وسيەتىنەن كوز جازىپ قالعان سياقتىمىز.

ەڭ دۇرىسى - ەتىكتى ەتىكشى تىككەنى، التىن-كۇمىستى  زەرگەر ۇستاعانى، قويدى قاساپشىنىڭ باۋىزداعانى ءجون بولار.

الىمعازى داۋلەتحان

ت.ع.ك.

«قازاقستان» گازەتى، №35 (275), 1-قازان، 2009 ج