باربارا حارريس لەونحارد – 1952 جىلى تۋعان امەريكالىق اقىن. ەكى جىر جيناعىنىڭ اۆتورى. ولەڭدەرى يتاليا، البان، قىتاي تىلدەرىنە اۋدارىلعان. ول – اعىلشىن ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ مامانى. اقش-تىڭ كولۋمبيا قالاسىنداعى ميسسۋري ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىعان. كەيىن سول جوو-عا جۇمىسقا قابىلدانىپ، 1981-2017 ارالىعىندا ساباق بەرگەن. اعىلشىن ءتىلىن اكادەميالىق تۇرعىدا وقىتۋعا ارنالعان «Discoveries in Academic Writing» زەرتتەۋىنىڭ اۆتورى. قازىر زەينەتتە. بىراق قۇر وتىرماي، شىعارماشىلىقپەن اينالىسادى. بۇگىندە اقىن – ءارتۇرلى حالىقتار قالامگەرلەرىنىڭ جىرلارىن اعىلشىنشاعا اۋدارىپ، جاريالايتىن MasticadoresUSA جوباسىنىڭ رەداكتورى.

– قۇرمەتتى باربارا، ەڭ الدىمەن، پوەزيا دەگەن ءسىز ءۇشىن نە؟

– پوەزيا – جان ەستەلىكتەرى. ول رۋحاني ساۋالداردان باستاۋ الادى. ادامنىڭ جانى سەزىنگەن مۇڭ-شەر، شاتتىق، ماحاببات جانە ارمان جايلى ءان سالادى. پوەزيا دەگەن – وسى سەكىلدى سەزىمدەردىڭ مەتافوراسى. پوەزيا ءتۇس سەكىلدى، استارلى ءارى كوپ ماعىنالى.

– وسىناۋ ۇلى ونەرگە قالاي كەلدىڭىز؟ بۇرىن بەرگەن سۇحباتتارىڭىزدى وقىپ شىقتىم. سوندا كىشكەنتاي كەزىڭىزدە اۋىر ناۋقاسقا شالدىعىپ، سال بولىپ قالعانىڭىزدى، اقىندىق قابىلەتىڭىز ويانۋىنا وسى جاعداي اسەر ەتكەنىن ايتقان ەكەنسىز.

– 1958 جىلى اعالارىم مەن اپكەلەرىم قىزىلشامەن اۋىردى. بىراق ولار تەز جازىلىپ كەتتى. ول كەزدە اتالعان ينفەكتسياعا قارسى ۆاكتسينا ءالى شىقپاعان بولاتىن. مەنىڭ 6 جاستاعى شاعىم ەدى. قىزىلشانى مەن دە جۇقتىردىم. الايدا اعا-اپكەلەرىم سەكىلدى تەز ساۋىققان جوقپىن. جاعدايىم كۇننەن-كۇنگە اۋىرلاي بەردى. اۋرۋ اسقىنىپ، ەنتسەفاليتكە ۇلاستى، ياعني، ميىم قابىندى. سودان سال بولىپ قالدىم. سويلەي دە، اياق-قولىمدى قوزعاي دا الماي قالدىم. ءبىر كۇنى ءتىپتى، ەسىمنەن تانىپ، اۋرۋحاناعا جەتكىزىلدىم. كوماعا ءتۇسىپ، 30 كۇن بويى ەس-ءتۇسسىز جاتتىم. ءدال وسى مەديتسينالىق مەكەمەدە مەنىڭ مي قاتەرلى ىسىگىنە شالدىققان اتام دا اجال اۋزىندا جاتقان بولاتىن. ول ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتتەرىن وتكەرىپ جاتىر ەدى. مەن كەنەتتەن ويانىپ، اتامنىڭ بولمەسىنە قوناققا باردىم. ول جاتقان كەرۋەتتىڭ اينالاسىندا اپپاق كيىم كيگەن الدە بىرەۋلەر قورشاپ، جۇمىسىن اتقارىپ جاتتى. مەن بۇل بەيمالىم كىسىلەردى دارىگەرلەر دەپ ويلادىم. «اتاممەن بىرگە بارام!» دەپ قانشا جىلاسام دا، ولار جولىمدى كەس-كەستەپ، وتكىزبەي قويدى. «ءوز بولمەڭە بار» دەپ قايتالاي بەردى. كەيىنىرەك ەسەيگەن سوڭ، بۇل جاعدايدىڭ ءتۇس پەن ءوڭ اراسىنداعى ايان ەكەنىن ۇقتىم. سەبەبى مەن اتام جاتقان پالاتاعا باراتىنداي جۇرە المايتىن ەدىم. دارىگەرلەرگە بىردەڭە دەپ سويلەۋگە دە شامام بولعان جوق. سول اق كيىمدى «دارىگەرلەر» دەگەنىم پەرىشتەلەر ەكەنىن دە كەيىن ءتۇسىندىم. قۇداي مەنىڭ اكەمە مەيىرىن توككەنى عوي. ويتكەنى، ءبىر جىل بۇرىن اجەم قايتىس بولعان ەدى. سول اۋرۋحانادا اتام دا كوز جۇمدى. اتاممەن قاتار مەن دە ولسەم، ءۇستى-ۇستىنە كەلگەن اۋىر قازالاردى اكەم كوتەرە الماس ەدى.

ءبىراز ەم-دوم قابىلداعان سوڭ، جاعدايىم جاقساردى. سويلەي باستادىم. الايدا ماماندار ەندى ەشقاشان ءوز اياعىممەن جۇرە المايتىنىمدى ايتتى. ارباعا تاڭىلدىم. ەكىنشى سىنىپقا كەش باردىم. قاتارلاستارىم مەنى شەتقاقپايلاپ، ەشكىم مەنىمەن وينامايتىن. سەبەبى ولاردان وزگەشە ەدىم. مەنى ءاردايىم بىرەۋدىڭ كيىندىرىپ، ۇنەمى بىرەۋدىڭ كوتەرىپ الىپ جۇرۋىنەن، ارباعا تاڭىلعانىمنان ابدەن قاجىدىم. ەركىن بولعىم كەلدى. سول سەبەپتى، اتا-انام بولمەدە جوق كەزدە ءوزىمدى قيناپ، ءتانىمدى ماجبۇرلەپ، جۇرۋگە تالپىندىم. بولمە ىشىندە ءبىر جيھازدان ەكىنشى جيھازعا دەيىن بىرنەشە مەتر ءجۇرۋ ءۇشىن قارا تەرگە ءتۇسىپ، سىلىكپەم شىعاتىن. مۇنداي سۇمدىق قينالۋ قانشا ۋاقىتقا سوزىلعانىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر، كۇندەردىڭ كۇنىندە بۇرىنعىداي ءوز اياعىممەن جۇرە باستادىم. بۇل دەگەن تاڭعجايىپ ءجايت ەدى. سەبەبى ەنتسەفاليت جۇيكەگە اۋىر زاقىم كەلتىرمەي قويمايدى. ميى قابىنعان بالالار قاتتى باسى اۋىرىپ ۇيىقتاپ كەتىپ، ويانباي قالعان جاعدايلار ءجيى كەزدەسەدى. ال مەن قالاي قۇلان-تازا ايىققانىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن. بالكىم، اق كيىمدى دارىگەر بەينەسىندە قۇداي جىبەرگەن پەرىشتەلەر ماعان كومەكتەسكەن شىعار. بالا كەزىمدەگى وسى جاعداي ماعان كۇرەسكەرلىكتى ۇيرەتكەندەي. كۇرەسكەرلىك قاسيەت ولەڭدە دە كەرەك ەمەس پە؟! سىرقاتىمنان جازىلعان سوڭ، ءبىر جىلدان كەيىن ولەڭ جازا باستادىم. مەكتەپ قابىرعاسىندا جۇرگەندە دە، ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتى بولعان ۋاقىتىمدا دا جىر جازىپ ءجۇردىم. الايدا ول كەزدەگى ولەڭدەرىم ساقتالعان جوق، جوعالىپ كەتتى. ءسوز ونەرىنە زەينەتكە شىققان سوڭ، قايتا ورالدىم. اۋەلى تاپسىرىس بويىنشا جىر جيناقتارىن رەداكتسيالاپ ءجۇردىم. سوسىن ءوزىم دە قايتادان جىر جازا باستادىم. قازىر ەكى ولەڭ كىتابىم بار. ءۇشىنشى جيناعىمدى دايىنداپ جاتىرمىن.

– «ءۇش پەنني ەستەلىكتەر: جىر-ەستەلىك» («Three-Penny Memories: A Poetic Memoir») دەگەن كىتابىڭىزدىڭ دۇنيەگە كەلۋ تاريحى قىزىق. اعاڭىز سىزدەن «اناڭدى جاقسى كورەسىڭ بە؟» – دەپ سۇراپتى. وسى ساۋالدان كەيىن اتالعان جىر جيناعىڭىزدى جازۋ يدەياسى كەلگەن ەكەن. وسى جونىندە تولىعىراق ايتىپ بەرسەڭىز.

– اكەم قايتىس بولعان سوڭ، انامنىڭ دەنساۋلىعى كۇرت ناشارلاپ كەتتى. ونىڭ كۇننەن-كۇنگە سەمىپ بارا جاتقانىنا جۇرەگىم شىدامادى. «7 بالاڭىزدىڭ بىرەۋىنىڭ قولىنا كوشىپ بارىڭىز» – دەپ جالىندىم. ول مەنى تاڭدادى، مەنىڭ قولىمدا تۇردى. ءبىر ءۇيدىڭ 7 بالاسىنىڭ ىشىندە مەن ەكىنشىسىمىن جانە قىزداردىڭ اراسىندا ۇلكەنىمىن. شەشەم سول سەبەپتى مەنىمەن تۇرۋدى قالادى دەپ ويلايمىن. وسىنى اعاما ايتقاندا، اعام مەنەن «سەن اناڭدى جاقسى كورەسىڭ بە؟» – دەپ سۇرادى. بۇل ساۋال ماعان اۋىر ءتيدى. «مەنەن نەگە ولاي سۇرادى؟ شەشەمە دۇرىس قارامادىم با؟ رەنجىتتىم بە؟» دەگەن ويلار جانىمدى جەدى. انام التسگەيمەر اۋرۋىنا شالدىققان بولاتىن. ياعني، ميىنا زاقىم كەلدى، جادىن جوعالتتى، ءتىپتى، اقىلىنان الجاستى. وزدىگىنەن ءجۇرىپ-تۇرا الماي قالعان ونى مەن بالاداي ماپەلەپ، باقتىم. ءوزىمنىڭ كىشكەنتاي كەزىمدەگى جاعدايلار ەسىمە ءتۇستى. مەن قىزىلشا جۇقتىرىپ، اۋرۋىم اسقىنىپ، سال بولىپ قالعاندا، انام مەنى ءدال وسىلاي قاراعان ەدى. ءومىر عوي. ەندى شەشەمنىڭ كۇتىمىن جاسايتىن مەنىڭ كەزەگىم كەلگەن ەكەن. ايانىپ قالمادىم. وكىنىشكە قاراي، ول 2016 جىلى قايتىس بولدى. 2017 جىلدان باستاپ وعان ارناعان جىرلارىمدى، شەشەممەن وتكىزگەن باقىتتى ساتتەر تۋرالى ولەڭدەرىمدى جازا باستادىم. كەيىن ءبىر پوەزيا جيناعىنا اينالدى.

– «كالليوپانىڭ كەگى» («Calliope’s Revenge») دەگەن جىرىڭىزدا مىناداي تارماق بار: «بارلىق ادام اقىنداردى قۇرمەتتەپ، ەلىكتەۋ كەرەك» (جولما-جول اۋدارما – ا. ف.). اقىندار نەگە ايرىقشا سىي-قۇرمەتكە بولەنۋى ءتيىس؟ ولاردىڭ ميسسياسى قانداي؟

– قاسيەتتى كىتاپتاردىڭ ءوزى ولەڭمەن جازىلعان. بۇل تەگىننەن-تەگىن ەمەس. ولەڭ دەگەن – كيەلى ءھام قۇدىرەتتى ونەر. اقىندار – اعارتۋشىلار، جانە ولار وقىرماندارعا جان تىنىشتىعىن سىيلايدى. بىراق جاقىندا ءبىر ستاتيستيكانى ەستىدىم. الەم حالقىنىڭ تەك 15% عانا پوەزيا وقيدى ەكەن. بۇل وكىنىشتى جاعداي.

– «بالالار زيراتىنداعى مۇڭ» دەگەن ولەڭىڭىزدى وقىدىم. مۇنداي اۋىر تاقىرىپتى نەگە جىرلادىڭىز؟

– انامنىڭ بەيىتىنە بارا جاتقاندا، جول-جونەكەي بالالار زيراتى بار. شەشەمنىڭ مولاسىمەن قاتار، وندا دا سوعىپ وتەمىن. سوندا كەلگەن ويلار عوي. مەن بالا قايعىسىن ابدەن تارتقان اداممىن. جاس كەزىمدە بىرنەشە رەت اياعىم اۋىرلاعانمەن، بوسانۋعا دەنساۋلىعىم جەتپەي، قايتا-قايتا تۇسىك تاستادىم. سوندىقتان پەرزەنتىنەن ايرىلعان جانداردىڭ قايعىسىن تۇسىنەمىن. بالالار زيراتىندا اتا-انالار بەيىت باسىنا ويىنشىقتار قويىپ كەتەدى ەكەن. مەن دە تالاي رەت ويىنشىق اپارىپ، قويدىم.

– ال «سوعىس قايعىسى» دەگەن ولەڭىڭىزدە ۋكرايناعا قولداۋ بىلدىرەسىز. «ۋكراينا حالقىنىڭ ءومىرىن قۇتقارىڭدار، رەسەيدى توقتاتىڭدار!» (جولما-جول اۋدارما – ا. ف.) – دەپ ۇران تاستايسىز. بەيكۇنا بالالار، ايەلدەر مەن قارتتاردىڭ عۇمىرىن ساقتاۋعا شاقىراسىز. الەمدە بەيبىتشىلىك ورناتۋ ءۇشىن اقىندار نە ىستەي الادى؟

– كوپ اقىن – تىنىشتىق ءۇشىن كۇرەسكەر ءارى اقيقاتسۇيگىش. سول سەبەپتى، ديكتاتورلار قالامگەرلەردى قۋدالاپ، تۇرمەگە قامايدى، ءتىپتى، ولتىرەدى. بىراق ساياسي-الەۋمەتتىك تاقىرىپتا جىرلايتىن اقىندار – ناعىز باتىرلار. جۇرەكجۇتقاندىق، ءتىپتى، ولاردىڭ ولەڭدەرىنەن دە كورىنىپ تۇرادى. ال جوعارىدا ءسىز اتاعان جىردى رەسەي ۋكرايناعا باسىپ كىرگەن سوڭ، جازدىم. سەبەبى قالالارى قيراپ، حالقى قىرىلىپ جاتقان ۋكراينا ءۇشىن جانىم اۋىرادى. بۇل ولەڭنىڭ ءتۇيىنى توسىن. ويتكەنى، ۋكرايناداعى مايدان قاسىرەتى جايلى ايتىپ كەلە جاتامىن دا، «بەلى بۇگىلگەن ءبىر قاريا پالەستينانى قولداپ، كۇن سايىن شەرۋگە شىعادى» – دەپ اياقتايمىن ولەڭدى. بۇل كورىنىستى، ياعني، پالەستينالىق قارتتىڭ ءىسىن امەريكادا، كورشى كوشەدە، شىنىمەن دە، كورىپ ءجۇرمىن. ايتسە دە، سونى جىردا مەتافورا تۇرىندە قولداندىم. ياعني، «بەلى بۇگىلگەن قاريا» – تاياۋ شىعىستاعى تامىرى تەرەڭگە كەتكەن جانجال مەن سوعىستىڭ بەينەسى. ءيزرايلدىڭ قانقۇيلى ارەكەتتەرىنە قارسى شەرۋگە شىعىپ جۇرگەن مەنىڭ ەۆرەي دوستارىم دا بار (ولاردىڭ اراسىندا اقىندار دا كەزدەسەدى). سوعىستىڭ كەسىرىنەن ەكى جاقتان دا قاراپايىم حالىقتىڭ قانى توگىلەدى، قانشاما ادام قۇربان بولادى. اقىندار شىعارماسى ارقىلى وسى ماسەلەگە جۇرتتىڭ نازارىن اۋدارادى. ال سونداي ولەڭدەر مەن سوعىستارعا قاتىستى قانداي پىكىردە بولاتىنىن وقىرماندار وزدەرى شەشەر.

– جوعارىدا ءۇشىنشى كىتابىڭىزدى دايىنداپ جاتقانىڭىزدى ايتتىڭىز. ول نە جونىندە بولماق؟

– جاڭا جيناعىما ساتيرالىق ولەڭدەرىم مەن اڭگىمەلەرىم ەنەدى. شىعارمالارىمداعى كەيىپكەرلەر – جاساندى ينتەللەكتى بار روبوتتار. ولار بالەنىڭ ءبارىن بىلەدى. اينالانى بۇلدىرۋگە، اراعا وت سالۋعا ءۇيىر. مۇنداي روبوتتوردىڭ بەينەسى ارقىلى قىرىقپىشاق قوعامدى، قاتىگەز ادامداردى مىسقىلداماقپىن. ياعني، «ەگەر ادامگەرشىلىك، مەيىرىم، پاراسات بولماسا، ونداي ادامنىڭ مەنىڭ تۋىندىلارىمداعى جۇرەكسىز قۇلتەمىر-روبوتتاردان نە ايىرماشىلىعى بار؟!» – دەگەن ساۋال جاتادى كىتابىمنىڭ استارىندا. 
– سۇيىكتى قالامگەرلەرىڭىز كىمدەر؟

– مەن ءۇشىن ۇزدىك اقىن-جازۋشىلاردىڭ ءبارىن تىزەر بولسام، ءتىزىم تىم ۇزاق بولىپ كەتەر. ويتكەنى، كوپتەگەن ءسوز زەرگەرىن وقىپ جانە زەرتتەپ شىقتىم. كەيبىرىن اتار بولسام، گومەر، شەكسپير، ەليوت، كيتس، يەيتس، بايرون، ريلكە، چوسەر، بەرنس، بلەيك ت.ب. ءوزىڭىز بايقاعانداي، ءبارى دە ەر جازۋشىلار. سوڭعى جىلداردا ايەل قالامگەرلەرگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىم ارتتى. ايرىقشا ۇناعان اقىن ايەل – ەميلي ديكينسون. ول ولەرىندە، بارلىق ولەڭىن ورتەپ جىبەرۋدى اماناتتاعان ەكەن. بىراق سوعان قاراماستان، اپكەسى اقىن جىرلارىن ساقتاپ قالعان. ەگەر سونداي تەرەڭ تۋىندىلار ءبىرجولا ءوشىپ، جويىلىپ كەتسە، قانداي قازىنادان ايرىلىپ قالعان بولار ەدىك؟! ديكينسوندى وقۋعا بارشاڭىزعا كەڭەس بەرەمىن. اناما ارناعان «ءۇش پەنني ەستەلىكتەر: جىر-ەستەلىك» («Three-Penny Memories: A Poetic Memoir») دەگەن كىتابىما مەن ديكينسوننىڭ مىنا تارماقتارىن ەپيگراف قىلىپ الدىم: «سەن قايدا بولساڭ، مەنىڭ ءۇيىم سوندا». سونىمەن قاتار، سيلۆيا پلات پەن ەنن سەكستون ءتارىزدى ايەل اقىنداردىڭ شىعارماشىلىعىنا ءتانتىمىن. ولار زامانىندا لايىقتى باعاسىن العان جوق. ءبىرىنىڭ پوەزياسىنان استارلى سيمۆوليكانى، ال ەكىنشىسىنەن ۋىتتى ءتىل مەن مىسقىلدى تاباسىز. مەنىڭ جازۋ مانەرىمە ولار قاتتى اسەر ەتتى. ودان بولەك مەري وليۆەردىڭ تابيعات ليريكاسى عاجاپ. وقىرمانعا جان راحاتى مەن جۇرەك تىنىشتىعىن سىيلايدى. ۇلكەن ادەبي سىيلىقتار العان امەريكالىق اقىندار دجوي حاردجو، ادا ليمون، لۋيزا گليۋك، ەليزابەت بيشوپ، ترەيسي ك. سميتتەردىڭ دە تۋىندىلارىن اسا جوعارى باعالايمىن. جۋىردا «بۇگىنگە دەيىن جازىلعان ەڭ ۇزدىك 1000+ولەڭ» («1000+Greatest Poems of All Time») دەگەن كوپتومدىق انتولوگياعا تاپسىرىس بەردىم (قۇراستىرعان – دجوردج چيتيل). وسى تاماشا ەڭبەكتى دە كوپشىلىك وقىپ شىقسا ەكەن.

– وقىرماندارىمىزعا تاعى قانداي تىلەك ايتاسىز؟

– وقىرمان قاۋىم اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن وقىپ، ولاردىڭ دا جازۋعا دەگەن ىنتا-قۇلشىنىسى ويانعاي!

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان الپامىس فايزوللا

 Abai.kz