سوڭعى جىلدارى ءتىل ساياساتى جايلى، ۇلتتىق سانانىڭ جاڭعىرۋى حاقىندا كوزقاراقتى جۇرت ءجيى ايتىپ، جازىپ كەلەدى. ايتارى بار ازاماتتار، توڭىرەكتەگى دوس-جار، ءتىل جاناشىرلارى جاپپاي قوزعاپ، قاۋزاپ كەلە جاتقان وسى ءتىل (قازاق ءتىلى) تاۋەلسىزدىكتەن بەرگى 35 جىلدىڭ بەدەرىندە از دا بولسىن اياعىن دۇرىس سەرپىدى مە؟ دەگەن سۇراق كولدەنەڭدەي بەرەدى. كوپپەن بىرگە كۇڭىرەنىپ، بىرگە قۋانىپ، كەيدە ىشتەن تىنىپ جۇرەسىڭ دە قوياسىڭ. ونداعان جىلداردان بەرى مەكتەپتە، بالالار اراسىندا قىزمەت ەتە ءجۇرىپ، قازاق ءتىلىنىڭ قوعام مەن مەكتەپ اراسىنداعى ساباقتاستىق حال-كۇيىن از دا بولسىن ءتۇسىنىپ، تۇيسىنگەن ادام رەتىندە بىرەر وي-تۇجىرىمىمدى بولىسە كەتۋدى ءجون كوردىم.

اۋەلى قازاق ءتىلىنىڭ قۇقىقتىق جانە ساياسي مارتەبەسى تۋرالى ايتايىق:

قر كونستيتۋتسياسىنا سايكەس، قازاق ءتىلى — مەملەكەتتىك ءتىل. مەملەكەتتىك ورگاندار مەن مەكەمەلەردە ءىس جۇرگىزۋ قازاق تىلىندە جۇرگىزىلۋى ءتيىس. دەگەنمەن، بۇل تالاپ كوپ جاعدايدا قاعاز بەتىندە قالادى. ءىس جۇزىندە ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءرولىن اتقارىپ كەلەدى، بۇل جاعداي قازاق ءتىلىنىڭ تولىققاندى قىزمەت اتقارۋىنا كەدەرگى.

قازاق ءتىلىنىڭ قوعامداعى قولدانىس اياسى ءار سالادا ءارتۇرلى دەڭگەيدە كورىنەدى. ءبىلىم بەرۋ سالاسىن الساق: بۇگىندە قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى ارتتى. ۋنيۆەرسيتەتتەردە دە قازاق ءتىلدى توپتار كوبەيگەن. بىراق، جاراتىلىستانۋ مەن تەحنيكالىق باعىتتاعى پاندەردىڭ كوبى ورىس نەمەسە اعىلشىن تىلىندە وقىتىلۋدا.

باق جانە الەۋمەتتىك جەلىدە: قازاق تىلىندەگى اقپاراتتىق سايتتار مەن بلوگتار سانى ءوسىپ كەلەدى. TikTok, Instagram, YouTube سياقتى پلاتفورمالاردا قازاق تىلىندە كونتەنت وندىرۋشىلەر كوبەيگەنىمەن، ولاردىڭ ساپاسى، ىقپالى ءالى دە اركەلكى.

كاسىپكەرلىك پەن قىزمەت كورسەتۋ سالاسىن ايتايىق: ءار ءتۇرلى كومپانيالار مەن قىزمەت سالالارى قازاقشا قىزمەت كورسەتۋگە تىرىسقانىمەن، بۇل ءۇردىس نەگىزىنەن تالاپ بويىنشا ەمەس، ماركەتينگتىك قاجەتتىلىكپەن ىسكە اسۋدا.

جاستار مەن ۋربانيزاتسيا فاكتورىن دا قوزعاۋعا تۋرا كەلەدى: جاس بۋىن اراسىندا قازاق تىلىنە دەگەن قىزىعۋشىلىق ءبىرشاما ارتقانىمەن، ۋربانيزاتسيا پروتسەسى كەزىندە ارالاس ءتىل (قازاق-ورىس) نەمەسە ورىس ءتىلىنىڭ باسىمدىعى ءجيى كەزدەسەدى. قازاق ءتىلى كوبىنە تۇرمىستىق دەڭگەيمەن شەكتەلىپ، عىلىمي، كاسىبي، تەحنولوگيالىق سالالاردا شەكتەۋلى تۇردە قولدانىلادى.

تسيفرلىق رەسۋرستار مەن تەرمينولوگيانى ايتساق: تسيفرلىق داۋىردە قازاق ءتىلى ەداۋىر العا جىلجىدى: Qazlatyn.kz, Emle.kz, Sozdikqor.kz, Qazcorpus.kz, سىندى پلاتفورمالار پايدا بولدى. دەگەنمەن، ءىت، مەديتسينا، زاڭ، جانە ينجەنەريا سالالارىنداعى قازاق تىلىندەگى ساپالى رەسۋرستار مەن تەرميندەردىڭ جۇيەلەنۋى ءالى دە جەتكىلىكسىز. وعان قازاق ءتىلىنىڭ مۇمكىندىگى مەن الەۋەتى جەتكىلىكتى دەپ سەنىممەن ايتا الامىز. بۇگىندە ونىڭ دامۋى نەداۋىر ىلگەرىلەۋلەرگە قاراماستان، جۇيەلى مەملەكەتتىك قولداۋدى، ناقتى رەفورمالار مەن قوعامدىق سەرپىلىستى قاجەت ەتەدى.

قازاق ءتىلىن عىلىم، تەحنيكا، بيزنەس، مادەنيەت پەن كۇندەلىكتى ومىردە بەلسەندى قولدانىسقا ەنگىزۋ ءۇشىن:

اۋەلى، مەكتەپكە دەيىنگى جانە مەكتەپتەگى بىلىمدە قازاق ءتىلىنىڭ بازاسىن ساپالى قالىپتاستىرۋ كەرەك.

ەكىنشى، عىلىمي جانە كاسىبي سالالارعا ارنالعان قازاقشا تەرميندەر مەن ادەبيەتتەر قورىن كەڭەيتكەن ءجون.

ءۇشىنشى، قازاق تىلىندە ساپالى، تارتىمدى مەديا-كونتەنت جاساۋ.

ءتورتىنشى، مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن بيزنەس ورتالارىندا قازاق تىلىندە قىزمەت كورسەتۋدى تالاپ دەڭگەيىنە جەتكىزۋ قاجەت. ت.س.س.

تاعى ءبىر ماڭىزدى دۇنيە – قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن ۇبت-عا مىندەتتى ءپان رەتىندە ەنگىزۋدى جۇزەگە اسىرۋ:

ەڭ اۋەلى، «قازاق ءتىلى» وقۋلىعىنىڭ باستاپقى ستاتۋسىن قايتارۋ ماڭىزدى. قازاق ءتىلى ءپانى — ءتىلدى گرامماتيكالىق، لەكسيكالىق، ورفوگرافيالىق، پۋنكتۋاتسيالىق تۇرعىدان تەرەڭ مەڭگەرتۋدى ماقسات ەتۋى كەرەك. قازىرگىدەي اننان-مۇننان قۇراندى ماتىندەردى توپتاپ، ونىڭ اراسىنان تاۋىققا شاشقان تارىداي قىلىپ بىرەر تەوريالىق مازمۇن تاۋىپ الاتىن جۇيەسىز وقۋلىقتىڭ قاجەتى شامالى. قازىرگى «قازاق ءتىلى» وقۋلىعىن «قوتارما كونسپەكت» دەۋگە بولادى ياعني ساپالى ءبىلىم ستاندارتىن قالىپتاسىرىپ ۇلگەرگەن ەلدەردىڭ، اعىلشىن، نەمىس، فرانتسۋز... تىلدەرىندەگى وقۋ ماتەريالدارىن كوزسىز قوتارىپ، وقۋلىق تۇزە سالۋ ءۇردىسى سياقتى. سول ەلدەردىڭ عىلىم مەن بىلىمدەگى ىقپالى، مادەني ىقپالى مەن كونتەنتتىنىڭ تارالۋى، ەكونوميكالىق قۋاتى مەن دەموگرافيالىق فاكتورى، جۇيەلەنگەن تىلدىك ينفراقۇرىلىمى ءبىزدىڭ قازىرگى حالىمىزبەن اسىرەسە ءتىلىمىزدىڭ بۇگىنگى كۇيىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيتىنىن، جالىنا جارماسىپ، قوساقتالا جونەلۋگە جارامايتىنىن وقۋلىق قۇراستىرۋشىلار ەلەپ-ەسكەرمەيتىن سەكىلدى.

ۇبت-دا قازاق ءتىلى «وقۋ ساۋاتتىلىعى» دەگەن ستاتۋسپەن عانا مىندەتتى ەمتيحان ءپانى بولىپ بەلگىلەنگەن. «وقۋ ساۋاتتىلىعى» قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ ورنىن تۇگەلدەي الماستىرا المايدى. وقۋ ساۋاتتىلىعى — ءماتىندى ءتۇسىنۋ، لوگيكالىق بايلانىستاردى انىقتاۋ، اقپاراتتى تالداۋ جانە قورىتىندى جاساۋ سياقتى داعدىلارعا باعىتتالعان. مۇندا گرامماتيكالىق ءبىلىم، ورفوگرافيا نەمەسە تىلدىك نورمالار ەكىنشى ورىنعا ىعىستىرىلعان نەمەسە مۇلدەم جوق. بۇل جالپى فۋنكتسيونالدىق ساۋاتتىلىقتى تەكسەرەتىن ماتىندەر جيىنى.

ال قازاق ءتىلى — ءتىلدىڭ قۇرىلىمىن، تابيعاتىن جانە قولدانۋ مادەنيەتىن ۇيرەتەتىن ءپان. بۇل — ءپرينتسيپتى ايىرماشىلىق. قازاق ءتىلى – ءپان عانا ەمەس، ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ تىرەگى. قازاق ءتىلى ءپانى ارقىلى وقۋشىلار تىلدىك داعدىلارمەن قوسا، ۇلتتىق بولمىس پەن دۇنيەتانىمدى مەڭگەرەدى. ماتىندەردە تاريحي تۇلعالار، ادەبي مۇرالار، تىلدىك مادەنيەت كورىنىس تابادى. وقۋ ساۋاتتىلىعىندا كەز كەلگەن مازمۇنداعى قۇراما ءماتىن ۇسىنىلالدى، ولار ءتىلدىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن جەتكىزە بەرمەيدى. مىسالى، وقۋشى گرامماتيكانى بىلمەي-اق ءماتىندى "تۇسىنە" بەرۋى مۇمكىن، بىراق بۇل — ءتىل ءبىلىمىنىڭ تولىق كورىنىسى ەمەس. گرامماتيكاسىز – ءتىل جۇيەسىز، ال جۇيەسىز ءتىل – ۇلتتى بىرىكتىرۋشى كۇش بولا الماسى انىق.

مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ماسەلەسى تەك ءتىل ساياساتىنا ەمەس، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى باسىمدىقتارعا دا بايلانىستى. قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ ۇبت-دان الىپ تاستالۋى — سول پانگە دەگەن موتيۆاتسيانىڭ تومەندەۋىنە، مەكتەپتەردە وعان دەگەن سالعىرت كوزقاراستىڭ قالىپتاسۋىنا اكەلەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە ءتىلدى تەرەڭ مەڭگەرگەن ۇرپاق قالىپتاستىرۋعا كەدەرگى ەمەس پە؟! ءبىر سوزبەن ايتقاندا: قازاق ءتىلى ءپانى — تەك ەمتيحان عانا ەمەس، ۇلتتىق سانا مەن ءتىلدى ۇرپاققا جۇيەلى تۇردە جەتكىزەتىن قۇرال. «وقۋ ساۋاتتىلىعى» (ماتىندەر توپتاماسى) «قازاق ءتىلىنىڭ» ورنىن باسا المايدى. سوندىقتان: قازاق ءتىلى ءپانى ۇبت-دا مىندەتتى ەمتيحان رەتىندە قالۋى كەرەك; وقۋ ساۋاتتىلىعىن قوسىمشا نەمەسە بولەك باعىت رەتىندە ەنگىزگەن ورىندى بولار; تىلدىك ءبىلىم مەن فۋنكتسيونالدىق ساۋاتتىلىقتى تەڭ دارەجەدە دامىتۋ قاجەت.

ال ادەبيەت ءپانىنىڭ ۇبت-دا مىندەتتى ءپان رەتىندە بولماۋى ونسىزدا ادەبيەت الەمىنەن الىستاپ بارا جاتقان ۇرپاقتى وعان مويىن بۇرىپ تا قاراماس حالگە جەتكىزۋى بەك مۇمكىن. سول ءۇشىن «قازاق ادەبيەتىن» دە بارلىق تالاپكەرلەر ءۇشىن مىندەتتى ءپان رەتىندە ەنگىزۋ كەرەك. قازاق ادەبيەتى ءپانى بويىنشا تەست سۇراقتارىن قازىرگى ءبىلىم بەرۋ مازمۇنىنا ساي ازىرلەپ، سول ارقىلى تالاپكەردىڭ ويلاۋ قابىلەتىن، شىعارماشىلىق داعدىسىن باعالايتىن تاپسىرمالاردى ەنگىزۋ ءلازىم.

بۇل قادامدار مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن ارتتىرىپ قانا قويماي، جاستاردىڭ تىلدىك، ادەبي، مادەني دەڭگەيىن دە جوعارىلاتاتىنىنا سەنىم بار.

تاعى ءبىر ماڭىزدى ءتۇيىن: قازاق ءتىلىنىڭ حالىقارالىق دەڭگەيلىك ەمتيحانىن قالىپتاستىرۋ قاجەتتىلىگى. جاھاندانۋ داۋىرىندە كەز كەلگەن ۇلتتىق ءتىلدى حالىقارالىق دەڭگەيدە تانىتۋ – سول ۇلتتىڭ مادەني جانە ساياسي بەدەلىن ارتتىرۋدىڭ ماڭىزدى جولدارىنىڭ ءبىرى. اعىلشىن تىلىندەگى IELTS, TOEFL, قىتاي تىلىندەگى HSK, فرانتسۋز تىلىندەگى DELF/DALF سىندى ەمتيحان ۇلگىلەرى الەمدە كەڭىنەن تانىلىپ، وسى تىلدەرگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتى ارتتىرىپ وتىر. وسىنداي تاجىريبەنى قازاق تىلىنە دە ەنگىزۋ – ىشكى قاجەتتىلىك سەكىلدى.

قازاق ءتىلى – تۇركى تىلدەرىنىڭ ىشىندەگى باي، قۇرىلىمى جۇيەلى، تاريحى تەرەڭ تىلدەردىڭ ءبىرى. قر مەملەكەتتىك ءتىلى رەتىندە ونىڭ مارتەبەسىن حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرۋ ءۇشىن جۇيەلەنگەن، دەڭگەيلىك ءتىل مەڭگەرۋ ستاندارتى جانە سوعان سايكەس ەمتيحان جۇيەسى بولۋى قاجەت دەپ ويلايمىن.

بۇگىندە ءوزىمىز بەن قوسا، شەتەل ازاماتتارى مەن وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋ دەڭگەيىن رەسمي تۇردە راستايتىن حالىقارالىق سەرتيفيكات جوق. بۇل ءتۇرلى وقۋ ورىندارىنا تۇسۋگە، جۇمىسقا ورنالاسۋعا، كوشى-قون پروتسەستەرىنە جانە حالىقارالىق ىنتىماقتاستىققا كەدەرگى كەلتىرۋى مۇمكىن. سول ءۇشىن دە، قازاق تىلىنەن HSK, IELTS, TOEFL ۇلگىسىندەگى (مىسالعا، «QazTest»، «TsotKL (The scope of the Kazakh language)» دەگەندەي) حالىقارالىق ەمتيحان جۇيەسىن قالىپتاستىرساق، تاقيامىزعا تار كەلمەيىن شىعار.

ايتالىق: CEFR (Common European Framework of Reference for Languages) جۇيەسىنە سايكەس قازاق ءتىلىنىڭ مەڭگەرىلۋ دەڭگەيلەرىن (A1–C2) ناقتىلاۋ الدە باسقالاي باعالاۋ شكالاسىن ءتۇزۋ; تىڭدالىم، وقىلىم، جازىلىم جانە سويلەسىم داعدىلارىن باعالايتىن تاپسىرمالار ازىرلەۋ; ەمتيحان ماتەريالدارىن ازىرلەيتىن، تەكسەرەتىن جانە سەرتيفيكات بەرەتىن تاۋەلسىز ورتالىق قۇرۋ; بۇل ەمتيحاندى ونلاين جانە وففلاين فورماتتا تاپسىرۋ مۇمكىندىگىن قامتاماسىز ەتۋ; قازاق دياسپوراسى مەن شەتەلدىك ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنە تاراتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ دەگەندەي.

قازاق ءتىلىنىڭ حالىقارالىق دەڭگەيلىك ەمتيحانىن جاساۋ – ءتىل ساياساتىن جاڭا ساتىعا كوتەرۋى مۇمكىن عوي. قازاق ءتىلىن وقۋعا ىنتالى قاۋىم مەن جاستار ءۇشىن ناقتى موتيۆاتسيا بولارى انىق. سونداي-اق قازاقستاننىڭ مادەني-گۋمانيتارلىق ىقپالىن كەڭەيتىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ حالىقارالىق مارتەبەسىن نىعايتادى دەپ سەنۋگە بولاتىن سياقتى. وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگى، عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگى، حالىقارالىق بايلانىس مەكەمەلەرى مەن ءتىل ماماندارى بىرلەسىپ، قازاق ءتىلىنىڭ حالىقارالىق ەمتيحانىن ازىرلەۋدى باستاپ كەپ جىبەرسە، قۇبا-قۇپ قادام ەمەس پە؟!

تولەگەن مەللات اقىن، اۋدارماشى

Abai.kz