ءتالىپباي قاباەۆ - قىتاي قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى. 1935-جىلى ىلە وبلىسىنىڭ تەكەس اۋدانى كوكسۋ دەگەن جەرىندە تۋىلىپ، 2017-جىلى ءۇرىمجى قالاسىندا قايتىس بولعان. 70 جىلدىق تاريحى بار شىنجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسىنىڭ قازاق ءبولىمىن قۇرىپ باسپاگەرلىك جۇمىسىن باستاعان. جانىپ ۇرعان كەزىندە سولاقاي ساياساتتىڭ سالقىنىنا ۇشىراپ «ۇلتشىل»، «وڭشىل» اتانىپ، قاجىعۇمار شابدان، ومارعازى ايتاندارمەن بىرگە تارىم جازا لاگەرىندە 20 جىل عۇمىرىن قارا جۇمىسپەن وتكىزدى. زامان تۇزەلگەن سوڭ سۇيىكتى باسپاسىنا قايتا ورالىپ، ۇلت رۋحانياتىن تۇگەندەۋمەن اينالىستى.

قالامداس دوستارى ومارعازى ايتان، جۇماباي ءبىلال، ورازحان اقمەتوۆتىڭ يدەولوگيالىق تسەنزۋرادان وتپەي قالعان شىعارمالارىن وقىرمانعا جەتكىزدى.سەكسەنىنشى جىلداردىڭ باسىندا قوجەكە نازارۇلىنىڭ كۇيىن جيناقتاپ ، نوتاعا ءتۇسىرتىپ كىتاپ ەتىپ باستىردى. كودەك مارالبايۇلىنىڭ ولەڭدەرىن جيناپ، حالىققا ۇسىندى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامانىن» اقتالا سالا كىتاپ ەتىپ باستىردى. مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ «قازدار قايتىپ بارادى» تاڭدامالى جيناعىن شىعاردى. ول ارتىنان قىتاي تىلىنە اۋدارىلدى.

جوعارى وقۋ ورىندارى ستۋدەنتتەرىنە ارناپ قازاقتىڭ ەرتە زامان ادەبيەتى وقۋلىعىن جازدى.

اباي پورتالى قادىرلى قالامگەردىڭ 90 جىلدىعىنا وراي «كودەك مارالبايۇلى» زەرتتەۋ كىتابىنان ءۇزىندى بەرگەندى ءجون كوردى.

1912-جىلى جازدا تالدىقورعاننىڭ كۇرەڭبەل، التىنەمەل دەيتىن جەرىندە تەزەك تورە اۋىلىنىڭ ۇستىندە بولىس سايلاۋى جانە ەل مەن ەل اراسىنداعى داۋ-شاردى قارايتىن جينالىس بولادى، سوعان البان ەلىنەن سۇلتانقۇل، جامەڭكە، ۇزاق قاتارلى ەل اعالارى مەن جانعابىل شەشەن قاتىسادى. بۇلار كودەكتى دە ەرتىپ الادى.

بۇل كودەكتىڭ تاسقا سالسا قايتپايتىن وتكىر دە، جالىن كەزى ەكەن. ونىڭ اقىندىق دارىنىن جوعارى باعالاعان جانعابىل جانىنان ەكى ەلى تاستاماي ەرتىپ جۇرەدى. البان ەلىنىڭ ارعى-بەرگى ەل بيلەگەن مىقتى، ءسوز ساپتاعان شەشەنىنەن، جاۋدى جەڭگەن باتىرى مەن كوسەمىنەن قالعان سوزدەردى ايتىپ، تاريحتىڭ ارعى قابات-قابات قاتپارىن جازىپ كورسەتكەندەي بولادى. جانعابىلدىڭ  مۇنداي مول ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگىنە ءتانتى بولعان كودەك تە ودان ەكى ەلى ايىرىلماي بىرگە بولادى.

البان، سۋان باس قوسقان بۇل توپ-جيىن بارىسى قىزىلكەڭىردەك داۋمەن اياقتايدى. بولىستىققا تالاسىپ رۋ-رۋعا ءبولىنىپ، جىك-جىك، داي-داي بولادى. ءىستىڭ سوراقىسى داۋ-شاردى ءبىتىرۋ كەزىندە تۋىپ، سوڭى ۇلكەن داۋعا اينالا باستايدى. ەلدى ەل قىلىپ، ءبىر كىسىنىڭ بالاسىنداي ەتەدى دەگەندەردىڭ بۇل قىلىعىن جاقتىرماعان كودەك توپ ورتاسىنان تۇرەگەلىپ:

«سۇيەر قۇلدىڭ بالاسى،

تورتەۋ ەكەن پارىمەن.

شوعان ابىز اعاسى،

اقىلى تەرەڭ قازىناڭ.

بىرەۋگە مالاي جۇرگەندە،

مامبەتتى بارىپ تانىعان.

ايتىستا جەڭىپ اكەتكەن،

ارقاسىنىڭ قالىنان.

ءۇي تىگىپ، قاتىن اپەرگەن،

ەنشى بەرىپ مالىنان»، – دەپ ولەڭدەتە ءبىر توقتاپ: «وسى سالت، وسى ەرەجە قايدا؟!» دەگەندەي ەل باسىلارىنا قاراپ توقتايدى، سونىمەن ولاردىڭ ءبارى تىم-تىرىس بولادى...

ولەڭ مەن شىندىقتىڭ قۇدىرەتى دەگەن سول!

جاس جىگىتتىڭ اشۋمەن ايتسادا شىندىقتى ايتقان ولەڭىنە توسىلعانداي، ءبارى دە ەندىگى ءىستى اتانىڭ سالعان جولىمەن ءساتتى بىتىرگەن، تاسقىن الىپ كەتە جازداعان توعاننىڭ كومەيى امان قالعانداي بولعان ەدى.

كودەكتىڭ بۇل اقىلىنا رازى بولعان جانعابىل شەشەن قايتقان جولىندا دا وعان رازى بولىپ:

– جاقسى ايتتىڭ، ءسوز شىندىعىنان بۇزىلمايدى، راحمەت، – دەپ القاعان ەكەن.

ۇزاق جولدا قونا، تۇستەنە ءجۇرىپ جانعابىل شەشەن البان تاريحىنداعى ءبىر سىپىرا اڭگىمەلەردى وعان ايتىپتى. سونىڭ ءبىرى – كودەك ولەڭگە قوسقان شوعان ابىز، ۇمبەت پەن مامبەت جانە حانكەلدى، رايىمبەك باتىرلار.

بىردە شوعان ابىز شىرشىق، قاراتاۋ جاعىنىڭ داۋىن ءبىتىرىپ، ەندى تۇركىستان قالاسىنا بارىپ كەلە جاتسا، جول بويىندا ەرۋلەپ جاتقان ساۋدا كەرۋەنىنە جولىعادى. ودان بىلاي شىعا بەرسە، قالىڭ كەرۋەن تۇيەسىن باعىپ توعىز-ون جاستارداعى ەكى بالا ءجۇر دەيدى. ءسوزىن تىڭداسا قازاقشا سويلەيدى ەكەن. بۇل كەرۋەندە جۇرگەن نە قىلعان قازاق بالاسى دەپ ويلاعان ابىز بۇرىلىپ بارىپ ءجون سۇرايدى. سوندا بالانىڭ ۇلكەنى:

– تاقسىر، مەنىڭ اتىم – مامبەت، مىناۋ مەنىڭ ءىنىم – ۇمبەت. جاڭا ەس بىلە باستاعان كەزىمىزدە اۋىلىمىزدى جاۋ شاۋىپ، ءبىزدى الدە بىرەۋلەر الىپ كەتتى. سونان جەتى-سەگىزگە كەلگەنىمىزدە ءبىزدى وسى كەرۋەننىڭ باستىعىنا ساتىپ جىبەردى. بۇعان كەلگەنىمىزگە ءۇش جىل بولدى. ەرۋ بولسا تۇيە باقتىرادى، جول جۇرسە تۇيە جەتەلەتىپ جاياۋ جۇرگىزەدى. ىشسەك تاماققا، كيسەك كيىمگە جارىمايمىز، – دەپ جىلايدى.

بالالاردىڭ قاسىرەتىن ەستىپ ىشتەي ەگىلگەن ابىز:

– مەن كەرۋەننەن قۇتىلدىرسام ماعان بالا بولاسىڭدار ما؟ – دەيدى.

بالالار:

– بولايىق، اتاتاي! – دەپ جالبارىنادى.

ونان سوڭ ابىز:

– بۇل كەرۋەنشى سەندەردى ساتىپ الىپتى، ماعان وڭايلىقپەن بەرە سالمايدى. داۋعا ءتۇسۋ كەرەك. داۋدا جەڭۋ ءۇشىن مىقتى ءبىر بوگەناي-بەلگى بولۋ كەرەك. سەندەر دە ونداي بەلگى بار ما؟ – دەيدى.

– ويباي اتاتاي، ونداي بەلگى اعامدا بار، – دەيدى ءىنىسى ۇمبەت.

– قانداي بەلگى؟

– جوتاسىندا تەڭگەدەي قارا قال بار.

ابىز بالانى شەشىندىرىپ قالىن كورەدى دە:

– مەن ەرتەڭ كەلەم»، – دەپ  اتىنا ءمىنىپ كەتىپ قالادى. ەرتەسى شوعان ابىز سول جەردىڭ ءامىرى بار، ءبىر توپ ءبيدى ەرتىپ الگى كەرۋەن ەرۋلەپ جاتقان جەرگە كەلەدى، داۋ بولادى.

شوعان ابىز:

– پالەن دەگەن تۋىسىمدى ايەلىمەن قوسا ءولتىرىپ، ەكى بالاسىن الىپ كەتكەن ەدى. مىنا ەكى بالا سول تۋىسىما ۇقساپ تۇر. ولتىرگەن سەنسىڭ! – دەپ كەرۋەنباسىعا جابىسادى.

كەرۋەنشى:

– بالا سەنىكى بولسا، نە بەلگىسى بار، سونى ايت، – دەيدى شوعان ابىزعا.

شوعان ابىز:

– سىرتىنا قاراپ تۋىسىما ۇقسايدى دەسەم، ادام ادامعا ۇقساي بەرەدى دەرسىڭدەر، ەشكىم بىلمەيتىن ءبىر بەلگىسى بار ەدى بالامنىڭ بىرەۋىندە. ەگەر سول بەلگىم شىقسا بالا مەنىكى. بەلگىم شىقپاسا، ايىبىمدى تولەيمىن، – دەيدى.

– بەلگىڭدى ايت.

– بەلگىم – ۇلكەنىنىڭ جوتاسىندا تەڭگەدەي قارا قالى بار، – دەيدى.

ولار بالانى شەشىندىرەدى. قارا قالدى كورىپ ءبارى مويىنسال بولادى. بيلەر مەن ءامىر بالانى شوعان ابىزعا بۇيىرىپ بەرەدى. كودەك اقىننىڭ «ايتىستا جەڭىپ اكەتكەن، ارقاسىنىڭ قالىنان» دەگەنى مىنەكي وسى ەدى.

شوعان ابىز بالالاردى اكەلىپ كيىندىرىپ، تويىندىرىپ بالا قىلىپ الادى. ءوزى ەلپەك، نە ىستەسە تىڭعىلىقتى ىستەيتىن مامبەتتى – «ال جانىم»، «ال جانىم» دەپ ءجۇرىپ – الجان اتاندىرادى دا، ۇمبەتتى – شاجا اتاندىرادى. باسىنا ءۇي تىگىپ، باۋىرىنا قازان اسىپ، ەنشى ءبولىپ بەرەدى. سوندىقتان مۇنى بىلەتىن الجان اتانىڭ سوڭعى ۇرپاقتارى «بىزگە شوعان ابىزدىڭ ىقىلاسى تۇسكەن» دەسەدى. شاجانىڭ كەيدە «الجانبىز»، كەيدە بولەكتەنىپ «شاجامىز» دەيتىنى وسىدان.

سول الجاننان – سىرىمبەت، شاعىر، الامان، قيعىلىق دەگەن ءتورت ۇل تۋادى. شەجىرەشىلەر بۇل تورتەۋىن سۇيەرقۇلدىڭ ءدوسالى، شوعان، قوجبانبەت، جارتى دەگەن ءتورت بالاسىمەن قوسىپ «سەگىز سارى» دەپ اتايدى. الجاننان حانكەلدى، رايىمبەك باتىرلار مەن البان اسانداي جىراۋ شىققان.

شوعان ابىز كوپ ونەگە-ۇلگى، اقىل-وسيەت قالدىرعان. سونىڭ ءبىرى – كەلىندەرىنە ءوز اتىن تەرگەمەي تۋرا ايتۋعا جول قويۋى. بۇل ونىڭ «كەلىندەرىم ەتەكباستى، تومەنشىك بولماسىن» دەگەنى ەكەن.

ەندى ءبىرى – اقىل-وسيەت سوزدەرى. «ەل بىرلىگى – جانىڭنان، كەك قىزۋى – قانىڭنان»، «ەرلىگىمدى – ەلدىگىمە تاپسىردىم، كەڭدىگىمدى – ۇلان دالاما تاپسىردىم، ەكەۋى دە – تۋىم، قازاق جۇرگەن جەر – نۋىم»، « اۋىر دەپ ارماندى جوعالتپايىق، قاجىدىم دەپ قاجىردى جوعالتپايىق!»، «كورگەن كۇن – ءتۇس، باسقا تۇسپەسىن – ءىس» دەيدى.

البان ەلىن «قانىمدى دا، جانىمدى دا وزگەنىڭ ولەڭ جەرىنە تاستاعىم جوق» دەپ بايىرعى ءۇيسىن جەرىنە باستاعان دا سول ابىز اتا ەكەن دەيدى.

مىنەكي، كودەكتىڭ شوعان ابىزدى قاسيەتتەپ، تۋ ەتىپ جىرعا قوسۋىنىڭ وسىنداي جايلارى بار ەدى.

دايىنداعان: ەسبول ۇسەنۇلى

Abai.kz