جىندىنى «جىندى» دەسە ‑ بوركى قازانداي بولادى...

(حالىق ماقالى)

رەسەي فەداراتسياسى دۋماسىندا ءبىر دەپۋتات بار: ءاتى‑جونى – ەۆگەني فەدوروۆ. ول ءوزى بۇرىنعى اسكەري بولسا دا، دەپۋتات بولعالى ەكىنشى ماماندىققا قىزىعۋشىلىعى ويانىپ، «تاريحشى» بولعىسى كەلىپ ءجۇر. كەيىنگى كەزدەردە ونى «قازاقستان تاقىرىبى» مەيلىنشە قىزىقتىراتىن سىڭايلى...  اندا‑ساندا وسى تاقىرىپتا «ءاۋ» دەپ قويماسا، باسى جازىلمايتىنعا ۇقسايدى...

27‑ساۋىردە رەسەي تاريحشى‑ساياساتتانۋشىسى اندرەي گروزين 27 ءساۋىر كۇنى استانا اۋەجايىندا تولقۇجاتتىق باقىلاۋدان وتە الماي، كەلەسى كۇنى ماسكەۋگە كەرى قايتۋعا ءماجبۇر بولعان ەدى. وسىعان ريزا بولماعان بىرنەشە دەپۋتات (ك.زاتۋلين) قازاقستاننىڭ دوستىق قاتىناسىنا كۇمانداناتىنىن ايتتى. بۇل جەردە «قازاقستان تاريحىنىڭ مامانى» ە.فەدوروۆ قالاي شىداسىن، ءوزىنىڭ «ءالاۋلايىن» جىرعا قوستى:

«زاڭ تۇرعىسىنان قاراعاندا، مەن بۇرىن دا ايتىپ وتكەندەي، قازاقستان 1991 جىلى قۇرىلعان كەزدە بۇكىل اۋماعىن رەسەيدەن سىيلىق رەتىندە الدى. ويتكەنى، كسرو قۇرامىنان وداقتاس رەسپۋبليكا شىققان جاعدايدا تۋىندايتىن ماسەلەلەردى شەشۋ ءتارتىبى تۋرالى №1409-I زاڭعا سايكەس، اۋماق ءبىر رەسپۋبليكادان ەكىنشىسىنە وتەتىن بولسا، كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلۋى ءتيىس ەدى. بۇل جاعدايدا ەشقانداي كەلىسسوزدەر بولعان جوق. قازاقستان  تاماشا ەل، بىراق ونىڭ تەرريتورياسى سىيلىق ەكەنى دە انىق. مەن وسىنى ايتتىم، ال قازاقستاندا بىرەۋلەر رەنجىگەن كورىنەدى. سىيلىققا رەنجۋدىڭ نە كەرەگى بار؟ بۇل — شىندىق»، — دەپ كوسىلىپتى «تاريحشى» RTVI-گە بەرگەن سۇحباتىندا.

تاريحي كونتەكست نە دەيدى؟

1991 جىلى كەڭەس وداعى (كسرو) ىدىراعان كەزدە ونىڭ قۇرامىندا بولعان رەسپۋبليكالار — سونىڭ ىشىندە قازاقستان دا — تاۋەلسىز مەملەكەتتەرگە اينالدى. قازاقستان كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى (قازاق كسر) رەتىندە بولدى. ال ونىڭ اۋماعى 1936 جىلدان باستاپ بىرتىندەپ قالىپتاسقان.

كسرو ىدىراعاندا رەسپۋبليكالار حالىقارالىق قۇقىق نورمالارىنا سايكەس «uti possidetis juris» قاعيداسى بويىنشا (ياعني، بۇرىنعى اكىمشىلىك شەكارالار بىردەن حالىقارالىق شەكارالارعا اينالادى) وزدەرىنىڭ سول كەزدەگى شەكارالارىمەن تاۋەلسىزدىك الدى. بۇل — حالىقارالىق قۇقىقتا مويىندالعان ۇستانىم.

ال، №1409-I زاڭى — كسرو جوعارعى كەڭەسى 1990 جىلى قابىلداعان  زاڭى بولاتىن. ول ‑ وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ وداقتان شىعۋ ءتارتىبىن رەتتەۋگە باعىتتالعان ەدى. الايدا بۇل زاڭ ءىس جۇزىندە قولدانىلمادى. ويتكەنى كسرو ىدىراپ كەتتى دە، رەسپۋبليكالار تاۋەلسىزدىگىن بىرجاقتى جاريالادى. ءارى، ول زاڭدى ورىنداماي، ءوز بەتىنشە «وداقتىڭ ىدىراۋى تۋرالى» شەشىم قابىلداعاندار اراسىندا قازاقستان جوق بولاتىن. سول سەبەپتى بۇل زاڭعا سىلتەمە جاساۋ — تاريحي تۇرعىدان دا، قۇقىقتىق تۇرعىدان دا داۋلى ماسەلە. قازاقستان وسى «زاڭ» نەگىزىندە رف‑مەن «كەلىسسوز» جۇرگىزۋگە مىندەتتى ەمەس، سەبەبى، حالىقارالىق دەڭگەيدە «رف بۇرىنعى كسرو مەملەكەتى» دەپ تانىلمايدى.

ساياسي كونتەكست نە دەيدى؟

بۇل پىكىر رەسەيدىڭ رەسمي تۇلعالارى تاراپىنان سوڭعى جىلدارى ءجيى قايتالانىپ جۇرگەن ءبىر ريتوريكاعا جاتادى. ولار پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى مەملەكەتتەردىڭ قازىرگى شەكارالارىن "تاريحي سىيلىق" دەپ سيپاتتاپ، كرەملدىڭ ىقپالىن ارتتىرۋ نەمەسە قىسىم كورسەتۋ ماقساتىندا پايدالانادى.

قازاقستان — كوپۆەكتورلى ساياسات جۇرگىزەتىن ەل. رەسەيمەن تىعىز ەكونوميكالىق جانە ساياسي قارىم-قاتىناس ورناتقانىنا قاراماستان، ءوزىنىڭ ەگەمەندىگىن, تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن جانە ۇلتتىق بىرەگەيلىگىن بەرىك ۇستانادى. مۇنداي مالىمدەمەلەر قازاقستان قوعامىندا، اسىرەسە جاستار مەن ساراپشىلار اراسىندا اشۋ مەن الاڭداۋشىلىق تۋدىرادى. ءويتكەنى بۇل ەلدىڭ ەگەمەندىگىنە كۇمان كەلتىرۋ دەپ قابىلدانادى.

قازاقستاننىڭ ۇستانىمى قانداي؟

قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن 1991 جىلى جاريالادى جانە سول جىلدان باستاپ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ تولىققاندى مۇشەسى. ونىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعى حالىقارالىق قۇقىقپەن جانە الەمدىك قاۋىمداستىقپەن مويىندالعان. سونىمەن قاتار، رەسەي 1992 جىلى قازاقستانمەن ەكىجاقتى شارتتار ارقىلى ونىڭ شەكاراسىن جانە ەگەمەندىگىن مويىنداعان.

قورىتىندىلاي ايتقاندا، مۇنداي مالىمدەمەلەر تاريحي فاكتىلەرگە سايكەس كەلمەيدى جانە قازىرگى حالىقارالىق قۇقىق نورمالارىمەن ۇيلەسپەيدى. بۇل، تەك ‑ «ساياسي قىسىم كورسەتۋ» ماقساتىندا ايتىلعان ءسوز.

سوندىقتان، ە.فەدوروۆ مىرزاعا قازاقستان اۋماعىنا ەنۋگە مەملەكەت تاراپىنان تيىم سالىنعان. دۇرىس تيىم، ونىڭ «بوركىن قازانداي ەتۋدىڭ» ەش قاجەتى جوق!

Abai.kz