داڭقتى اڭىراقاي شايقاسىنىڭ 280 جىلدىعى قارساڭىندا ءبىر توپ عالىمنىڭ «اڭىراقاي ءۇشبۇرىشى: ۇلى شايقاستىڭ تاريحي-گەوگرافيالىق كەڭىستىگى  جانە حرونيكاسى» (ي.ۆ.ەروفەەۆا، ب.ج.اۋبەكەروۆ، ا.ە.روگوجينسكي ي در. «انىراكايسكي ترەۋگولنيك: يستوريكو-گەوگرافيچەسكي ارەال ي حرونيكا ۆەليكوگو سراجەنيا». الماتى، 2008) اتتى عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەگى جارىققا شىقتى. كىرىسپەدەن، ەكى بولىمنەن جانە كوپتەگەن وتە مازمۇندى قوسىمشا ماتەريالداردان تۇراتىن وسىناۋ ىرگەلى جۇمىس عاسىردان استام ۋاقىتقا سوزىلعان قازاق-ويرات سوعىستارىن، ونىڭ 1723-1730 جىلدارعى كەزەڭىن، اسىرەسە، قارالى «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» قاسىرەتىنەن سوڭ قازاق ءۇشىن وتان سوعىسىنا اينالعان ازاتتىق جورىقتارىنىڭ ەڭ شىرقاۋ شىڭى بوپ تابىلاتىن اڭىراقاي شايقاسىن تۇبەگەيلى قاراستىرعان.

قۇرامىنا تاريحشى، گەولوگ-گەومورفولوگ، ەتنوگراف، ارحەوگراف، پالەوكليماتولوگ، شىعىستانۋشى، پالينولوگ، گەوگراف عالىمدار ەنگەن زەرتتەۋشىلەر توبى 2005-2007 جىلدارى شۋ-ىلە ايماعىنىڭ ورتاڭعى بولىگىندە بىرنەشە رەت ەكسپەديتسيادا بولىپتى.  ولاردىڭ دالالىق زەرتتەۋلەرى مەن ىزدەنىستەرىنىڭ ناتيجەلەرىن وڭدەۋگە سالالىق عىلىمي ينستيتۋتتاردىڭ بىرنەشەۋىنىڭ قىزمەتكەرلەرى قاتىسقان ەكەن. اۆتورلار وسى جىلدارى اتاقتى شايقاس وتكەن اڭىراقاي وڭىرىنە وزدەرى كەشەندى تۇردە  جۇرگىزگەن ارنايى زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەلەرىن سابىرلى، سىندارلى، عىلىمي تىلمەن بايانداپ، كەيبىر قالىپتاسقان پىكىرلەرگە سىن كوزبەن قاراۋعا ءماجبۇر ەتەتىن قورىتىندىلار جاسايدى.

داڭقتى اڭىراقاي شايقاسىنىڭ 280 جىلدىعى قارساڭىندا ءبىر توپ عالىمنىڭ «اڭىراقاي ءۇشبۇرىشى: ۇلى شايقاستىڭ تاريحي-گەوگرافيالىق كەڭىستىگى  جانە حرونيكاسى» (ي.ۆ.ەروفەەۆا، ب.ج.اۋبەكەروۆ، ا.ە.روگوجينسكي ي در. «انىراكايسكي ترەۋگولنيك: يستوريكو-گەوگرافيچەسكي ارەال ي حرونيكا ۆەليكوگو سراجەنيا». الماتى، 2008) اتتى عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەگى جارىققا شىقتى. كىرىسپەدەن، ەكى بولىمنەن جانە كوپتەگەن وتە مازمۇندى قوسىمشا ماتەريالداردان تۇراتىن وسىناۋ ىرگەلى جۇمىس عاسىردان استام ۋاقىتقا سوزىلعان قازاق-ويرات سوعىستارىن، ونىڭ 1723-1730 جىلدارعى كەزەڭىن، اسىرەسە، قارالى «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» قاسىرەتىنەن سوڭ قازاق ءۇشىن وتان سوعىسىنا اينالعان ازاتتىق جورىقتارىنىڭ ەڭ شىرقاۋ شىڭى بوپ تابىلاتىن اڭىراقاي شايقاسىن تۇبەگەيلى قاراستىرعان.

قۇرامىنا تاريحشى، گەولوگ-گەومورفولوگ، ەتنوگراف، ارحەوگراف، پالەوكليماتولوگ، شىعىستانۋشى، پالينولوگ، گەوگراف عالىمدار ەنگەن زەرتتەۋشىلەر توبى 2005-2007 جىلدارى شۋ-ىلە ايماعىنىڭ ورتاڭعى بولىگىندە بىرنەشە رەت ەكسپەديتسيادا بولىپتى.  ولاردىڭ دالالىق زەرتتەۋلەرى مەن ىزدەنىستەرىنىڭ ناتيجەلەرىن وڭدەۋگە سالالىق عىلىمي ينستيتۋتتاردىڭ بىرنەشەۋىنىڭ قىزمەتكەرلەرى قاتىسقان ەكەن. اۆتورلار وسى جىلدارى اتاقتى شايقاس وتكەن اڭىراقاي وڭىرىنە وزدەرى كەشەندى تۇردە  جۇرگىزگەن ارنايى زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەلەرىن سابىرلى، سىندارلى، عىلىمي تىلمەن بايانداپ، كەيبىر قالىپتاسقان پىكىرلەرگە سىن كوزبەن قاراۋعا ءماجبۇر ەتەتىن قورىتىندىلار جاسايدى.

ولار ەكسپەديتسيالار كەزىندە تاريحي وقيعا ايماعىن جەر بەتىنەن، ۇشاقتان سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، نەگىزگى تابيعي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق وبەكتىلەرىن گەوگرافيالىق جانە گەومەتريالىق تۇرعىدا كورسەتەتىن عىلىمي سىزبالار جاساعان. سونداي-اق، جەر بەدەرى مەن سۋ كوزدەرىنىڭ قازىرگى سىرت كەسكىنىنە عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن ەسەپتەۋلەر جۇرگىزىپ، ولاردىڭ جۇزدەگەن جىلدارعا سوزىلعان ۋاقىت بويى تابيعات سالعان وزگەرىستەردەن بۇرىنعى كەيپىن ەلەستەتۋگە ارەكەت ەتكەن. جەر مەن مەكەن-جايدىڭ تاريحي اتاۋلارىن، ءار كەزگى گەوگرافيالىق كارتالاردى، ولكەنى مەكەندەگەن تايپالاردىڭ تۇرمىستىق جانە مادەني ەرەكشەلىكتەرىن، ولاردىڭ تىرشىلىگى مەن قىزمەتىنىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن ماتەريالدىق قالدىقتارىن، بۇرىنعى اڭىراقاي اۋىلى تۇرعىندارىنىڭ ەكسپەديتسيا مۇشەلەرىنە بەرگەن اقپاراتتارىن قاراستىرعان.  سولاردىڭ ءبارىن ولكەنىڭ اسكەري-ساياسي تاريحىمەن تىعىز بايلانىستا زەرتتەي وتىرىپ، بۇدان ءۇش عاسىر ىلگەرگى تابيعاتى مەن جورىمالى بەينەسىن جانە تاريحي شايقاستىڭ باس-اياعى مەن ءوتۋ رەتىن عىلىمي ادىسپەن قالپىنا كەلتىرۋگە تىرىسقان.

قىسقاسى، عالىمدار زەرتتەۋگە الىنعان ايماقتىڭ توپوگرافياسىن، گەومورفولوگياسىن، لاندشافىن، پالەوكليماتىن، ارحەولوگياسىن، تاريحي توپونيميكاسىن، كارتوگرافياسى مەن ەتنوگرافياسىن، سول تۇستا ورىن العان ساياسات پەن جاۋگەرشىلىكتەر شەجىرەسىن جان-جاقتى تالداپ، زەرتتەي كەلە، الىنعان دەرەكتەردىڭ پانارالىق سينتەزى نەگىزىندە، اڭىراقاي شايقاسىنىڭ ناقتى بولعان جەرىن، ءدال ۋاقىتىن جانە سونداعى وقيعالاردىڭ قانداي رەتپەن وتكەنىن،  قازاق اسكەري جاساقتارىنىڭ اڭىراقاي تاۋى اۋدانىندا جوڭعارلارعا قارسى ۇستانعان شابۋىلداۋ ستراتەگياسى مەن تاكتيكاسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاعان.

كىتاپتا بەزەندىرۋ ماتەريالدارى رەتىندە عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ تانىمدىلىعى مول كورنەكى ناتيجەلەرى - سىزبالار، كارتالار (اسىرەسە وتان تاريحىنا قىزىعا قاراۋشىلارعا مەيلىنشە تۇسىنىكتى ەرەكشە دە جاڭا جۇمىس - اۆتورلاردىڭ سوڭعى دەرەكتەرى بويىنشا قۇراستىرىلعان «وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك-شىعىس قازاقستاننىڭ اۋماعىنداعى جوڭعار قاراۋىل بەكەتتەرىنىڭ ورنالاسۋ كارتاسى (حVII ع.-XVIII ع. ورتاسى)»، جەر بەدەرلەرى مەن تابىلعان ايعاقتاردىڭ فوتوسۋرەتتەرىمەن قاتار 18-عاسىرداعى قازاق جانە ويرات تايپالارىنىڭ قونىستانۋىن، رەسەي مەن جوڭعاريا اراسىنداعى داۋلى جەرلەردى  كورسەتكەن كارتالار، جوڭعار قونتايشىسى قالدان-سەرەننىڭ «قالماق كارتاسى»، سونىڭ نەگىزىندە 1738 جىلى رەنات (جوڭعارلاردىڭ زەڭبىرەك قۇيۋ، وتتى قارۋ-جاراق جاساۋ زاۋىتتارىن سالعان شۆەدتىك سوعىس تۇتقىنى) جاساعان «جوڭعار قالماقياسىنا قارايتىن قوتانداردىڭ كارتاسى»، 1758 جىلعى «ورىنبور جانە ءسىبىر گۋبەرنيالارى شەكارالىق ورىندارىنىڭ جاعىرافيالىق كارتاسى»، تاعى باسقا دا كونە كارتالاردىڭ رەپرودۋكتسيالارى بەرىلگەن.

ىرگەلەس عىلىمدار وكىلدەرىن تارتا وتىرىپ  ۇيلەسىمدى سيپاتتا جاسالعان زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە دۇنيەگە كەلگەن بۇل ەڭبەكتە وتان تاريحىن بىلۋگە قۇمارتۋشىلار تانىمىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتە تۇسەتىن تىڭ جاڭالىقتار كوپ، سولاردىڭ ىشىندەگى بىرەگەيى  اڭىراقاي شايقاسىنا قاتىستى اشىلعان.

وتان سوعىسىنىڭ شەشۋشى شايقاسى بولعان  تاريحي مايدان دالاسى، فولكلورلىق دەرەك كوزدەرىنە قاراعاندا،  اڭىراقاي جوتالارى مەن الاكول جازىعى ارالىعىندا، ياعني،  اڭىراقاي القابىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس بولىگىندە جاتىر. «دەمەك، اڭىراقاي شايقاسىنىڭ تابيعي شەكاراسى وڭتۇستىك-باتىستا - سۋ ايىراتىن سالا مەن اڭىراقاي جوتالارىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس شوقىلارىن، باتىسىندا - قوپالى وزەنى مەن قاراكەمەردىڭ تارماقتارىن، سولتۇستىك-شىعىستا - بەسكول القابىن، ال شىعىستا - سارىبۇلاق وزەنىنىڭ اڭعارىن» الىپ جاتقان اۋماعى 210 شارشى شاقىرىمدىق  اۋدان. سول ورىن  «قازاقتاردىڭ باسقىنشى-جوڭعارلارعا جالپىحالىقتىق قارسىلىعىنىڭ قورىتىندى كەزەڭىندە باستى اسكەري قيمىلدار تەاترى بولدى» («اڭىراقاي ءۇشبۇرىشى...»، 70-ب).

زەرتتەۋلەر بارىسىندا اڭىراقاي شايقاسى بولعان دالانىڭ ايقىن ءۇشبۇرىش ءتۇرىن ەلەستەتەتىنى انىقتالعان. ءۇشبۇرىشتىڭ تابانىندا اڭىراقاي قىرقالارىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس باۋرايى، ال قوس قاناتىندا - ورتاسىنا بەكىنىستى قامال (قازىرگى قالماقتوبە) سالىنعان بيىك جارقاباقتى قوپالى جانە سارىبۇلاق وزەندەرى جاتىر. «وسى ءۇش تاراپتاعى تابيعي شەكارالارمەن «اڭىراقاي ءۇشبۇرىشىن» مەكەندەۋشىلەر ءوز زامانىندا سىرتقى جاۋلاردان سەنىمدى تۇردە قورعالىپ تۇرعان، تەك سولتۇستىك-شىعىس جاعى عانا، قوپالى، قاراكەمەر جانە سارىبۇلاق القاپتارىنىڭ ەڭ تومەن ءارى جازىق بولىكتەرى عانا قارسىلاستىڭ قارۋلى جاساقتارى كىرە الاتىنداي ءبىرشاما اشىق بولىپ قالعان ەدى» (73-ب.). وسى تاۋ ەتەگى ايماعىنداعى جازىق جولاقپەن شۋ-ىلە ايماعىنىڭ وڭتۇستىك بولىگىنەن قازاق دالاسىنىڭ باتىس ايماعى مەن سولتۇستىك-باتىسىنا قاراي، بەكىنىستىڭ شىعىسىنان 8-10 شاقىرىمداي  جەردەن (50-ب.) ۇلكەن قالماق  جولى وتەتىن. تاريحي قالىپتاسقان وسىناۋ كوش جانە كەرۋەن جولى ەدىل-جايىق ارالىعى مەن جوڭعار ۋرگاسىن (ورداسىن) بايلانىستىرىپ جاتاتىن. مىنە سول جولدا اڭىراقاي  اۋدانى ەلەۋلى توراپتىق تەلىم ءتارىزدى ءرول اتقارىپ تۇردى. سونىسىمەن قازاق ءۇشىن دە، قالماق  ۇشىن دە ۇلكەن اسكەري-ستراتەگيالىق ماڭىزعا يە بولعان-دى.

جالپى، شۋ-ىلە تاۋلارىنىڭ اۋدانى مەن شۋ جانە تالاس وزەندەرىنىڭ اراسى 17-عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان 18-عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنداعى جوڭعار حاندىعىنىڭ شەكارالىق ايماعى  بولعان ەكەن دە، سول رەتتە ويرات تايپالارىنىڭ كوشتەرىنىڭ نەگىزگى بولىگىن قازاقتار ورنالاسقان اۋماقتاردان ايىرىپ-قورعاپ تۇرسا كەرەك. زەرتتەۋشىلەر وسى گەوگرافيالىق كەڭىستىكتە جوڭعارلاردىڭ 19 نەمەسە ودان دا كوبىرەك اسكەري-قورعانىس بەكەتتەرى ورنالاسقانىن انىقتادى. ولارداعى 5 مىڭداي جاۋىنگەرى بار قارۋلى جاساقتاردىڭ «باس كومانديرى» ەتىپ جوڭعار حانى قالدان-سەرەن كۇيەۋ بالاسى لاتسزان-سەرەندى 1728 جىلدىڭ ورتاسىندا تاعايىنداعان-دى (74-ب.). سول باسقارعان ويرات باسقىنشىلارىنا قارسى اڭىراقايدا بىرىككەن قازاق اسكەرى وتان سوعىسىنىڭ شەشۋشى شايقاسىنا شىقتى.

زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي، مىقتى بەكىنىسى بار «اڭىراقاي ءۇشبۇرىشى» اۋدانى جوڭعاردىڭ سولتۇستىك-باتىس جەتىسۋعا ورناتقان اسكەري-ساياسي باقىلاۋىنىڭ ەڭ وڭتۇستىگىندەگى قۋاتتى العىشەپكى بەكەتى (فورپوستى) بولاتىن. جوڭعاردىڭ  1653-1667 جىلدار ارالىعىندا سالىنىپ، بەرتىندە قازاقتار اراسىندا  قالماقتوبە اتالىپ كەتكەن سول كۇشەيتىلگەن ءىرى  بەكىنىسى (45-ب) اڭىراقاي تاۋىنىڭ سولتۇستىگىندەگى جازىقتا، سارىبۇلاق پەن قوپالى وزەندەرىنىڭ ارالىعىندا، وسى ەكى وزەننىڭ بيىك جارقاباقتى ارنالارىنان بىردەي قاشىقتىقتا - قوس قاناتىنداعى وزەندەردەن اراسى 18 شاقىرىمنان بولاتىن جەردە ورنالاسقان (119-ب.). عىلىمعا بۇرىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن جەتىسۋداعى وسى قالماقتوبە كەشەنى ونداعى قورعانىس قامالى مەن ءوز اسكەرىنىڭ ۇرىس جۇرگىزۋىن جەڭىلدەتۋدى، ال دۇشپان ءۇشىن قيىنداتۋدى كوزدەيتىن بارلىق فورتيفيكاتسيالىق قۇرىلىسىمەن جانە وعان جاردەمىن تيگىزەتىن نىساندارىمەن تۇڭعىش رەت 2005-2007 جىلدارى يرينا ەروفەەۆانىڭ باسشىلىعىمەن اشىلىپ، ءىشىنارا زەرتتەلدى.

بىرقاتار زەرتتەۋلەرىن قورىتا كەلە، اۆتورلار اڭىراقاي شايقاسىن وسى كەزگە دەيىن باسىمىراق مويىندالعان 1729 جىلى ەمەس، ودان ءبىر جىل كەيىن، 1730 جىلدىڭ كوكتەمىندە بولدى دەپ ەسەپتەيدى.

1729 جىلى قىتاي جوڭعار حاندىعىمەن سوعىساتىنىن جاريا ەتىپ، جىل سوڭىندا شەكاراعا اسكەرىن شوعىرلاندىرۋعا كىرىسكەن. ءوستىپ قىتاي-جوڭعار قاتىناسى شيەلەنىسىپ، ارادا قاقتىعىس تۋىنا بايلانىستى، جوڭعار قونتايشىسى قالدان-سەرەن 1730 جىلدىڭ باسىندا اڭىراقاي اۋدانىن مەكەن ەتكەن حالقى ىشىنەن  سوعىسۋعا قابىلەتتى ادامدارىنىڭ كوبىن اسىعىس تۇردە وڭتۇستىك مايدانعا شاقىرۋعا ءماجبۇر بولدى (23-24-بب). بەكەتتەردە سانى شاعىن قاراۋىل جاساقتارىن عانا قالدىردى. «وسىنشاما قولايلى احۋالدى پايدالانىپ قالۋعا ۇمتىلعان ابىلقايىر حان ايالداماستان، 1730 جىلعى ءساۋىردىڭ باسىندا قازاق اسكەري كۇشتەرىن شۋ-تالاس وزەندەرى ارالىعىنان وڭتۇستىك-باتىس بالقاش ماڭى اۋدانىنا قوزعادى» (78-ب.). ءسويتىپ، جوڭعار اسكەري-ساياسي جۇيەسىنىڭ اڭىراقاي فورپوستىنا قازاقتاردىڭ بىرىككەن قولى سول كەزگى اسكەري ءىلىم-ءبىلىمنىڭ  وزىق ءتاسىلىن قولدانا وتىرىپ شابۋىل جاسادى.

قازاق جاساقتارى اڭىراقاي ءۇشبۇرىشىنا سولتۇستىكتەگى باستى داڭعىل بولىپ تابىلاتىن ۇلكەن قالماق جولىمەن ەمەس، قاراما-قارسى ەكى باعىتتان (بالقاشتىڭ وڭتۇستىك-باتىس جاعاسى مەن شۋ القابىنان) كەلدى. شابۋىلدىڭ نەگىزگى ماقساتى  اڭىراقايدىڭ سولتۇستىك-شىعىس بۇرىشىنداعى قالماقتوبە بەكىنىسىنە شوعىرلانعان 5-6 مىڭدىق جوڭعار اسكەرىن قورشاپ الىپ، جويىپ جىبەرۋ بولاتىن.

باس قولباسشى ابىلقايىر حان شەشۋشى شابۋىلدا قولدانعان ادىسىندە حالىقتىڭ كوپعاسىرلىق ءداستۇرى بار «دالا سوعىسى» ورايىنداعى اسكەري ويعا، ونىڭ «اڭدى جان-جاعىنان قاۋمالاپ اۋلاۋ» تاسىلىنە سۇيەنگەن-ءتىن. جاۋىنگەرلىك سوعىس قيمىلدارىن ايگىلى قازاق قولباسىلارى مەن باتىرلارى قاتىسقان ءۇش اتتى جاساق جۇزەگە اسىردى. ولاردىڭ ەكەۋى  سارىبۇلاق پەن قوپالىداعى جاۋعا وتكەل بولارى ىقتيمال جازىق تۇستاردى تورىدى ءارى قالماقتوبە بەكىنىسىن شابۋىلدادى. شاقپاقتى، بىلتەلى مىلتىقتارمەن اتقىلاي وتىرىپ،  اۋەلى دۇشپاننىڭ بەكىنىسىن  باسىپ الدى، سوسىن بەكىنىستىڭ ماڭىنا توپتاسقان جانە بەكىنىستى تاستاپ شىققان ويراتتاردى تىقسىرا قۋىپ، تاۋعا قاشۋعا ءماجبۇر ەتتى. قاشقان جاۋدى اڭىراقايدىڭ ورتالىق شاتقالدارىنا بەكىنگەن ساداقشىلار قارسى الدى (80-81-بب.)...

«اڭىراقاي شايقاسى سەگىز جىلعا جۋىق ۋاقىتقا سوزىلعان قازاق-ويرات سوعىسىنداعى شەشۋشى ۇرىس بولدى، ول قازاق حالقىن ءوزىنىڭ بايىرعى كۇشتى قارسىلاسىن ءبىرجولاتا جەڭۋگە الىپ كەلدى، ءسويتىپ، ءۇش ءجۇزدىڭ ساربازدارىنان قۇرالعان حالىق جاساعى باسقىنشى-جوڭعارلاردى بۇرىن جاۋلاپ العان اۋماقتارىنان قۋىپ شىققان قيىندىعى مول كۇردەلى قاھارماندىق داستاندى ءىس جۇزىندە اياقتادى. ول قازاق حالقىنىڭ جاۋىنگەرلىك رۋحىن نىعايتتى، حالىقتىڭ ەتنوستىق تۇتاستىق سەزىمىن جانە ءوز ەلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن... ارتتىرۋعا سەپتەستى» (83-ب.).

بىرىككەن قازاق اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى ابىلقايىر حان 1730 جىلعى ءساۋىردىڭ سوڭىندا جوڭعار قونتايشىسى قالدان-سەرەنمەن بەيبىت كەلىسىمشارت جاسادى (24-, 77-, 81-بب.). سول اكت ارقىلى «اقتابان شۇبىرىندى» قاسىرەتىنەن بەرى ءورشي ۇسكەن قانتوگىستى ازاتتىق كۇرەسىنىڭ شىرقاۋ شىڭىنا اينالعان اڭىراقاي شايقاسىن قورىتىندىلاپ، وتان سوعىسىنا جەڭىستى نۇكتە قويدى. ارتىنشا ابىلقايىر سولتۇستىك-باتىس شەكاراعا قايتادان  قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇرعان ورىس مەملەكەتىنە قاراستى كازاكتار قاۋىمىمەن،  قالماق جانە باشقۇرتپەن قاتىناستى رەتتەۋگە اتتاندى...

***

اڭىراقاي ءۇشبۇرىشىندا سوعىس قيمىلدارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن قارسىلاس اتتى اسكەرلەرگە قاجەت ءتۇرلى شارت پەن ايماقتاعى تىرشىلىك سيپاتىن ەسكەرە كەلىپ، كۇردەلى زەرتتەۋلەر مەن ەسەپتەۋلەر جاساۋ ناتيجەسىندە، زەرتتەۋشى-عالىمدار اتاقتى شايقاسقا 2,5-3,3 مىڭ قازاق ساربازى قاتىستى جانە وزىنەن سانى باسىم ويراتقا قارسى ۇرىستى ەكى-ءۇش-اق كۇندە جەڭىسپەن اياقتادى دەپ قورىتقان (80-81-بب.). ياعني ولار وسى ۋاقىتقا دەيىن بەكەم قالىپتاسىپ كەتكەن دەرەكتەردى - شەشۋشى شايقاسقا ەكى جاقتان دا كەمى وتىز-قىرىق مىڭنان جاۋىنگەر قاتىسقاندىعىن جانە ۇرىستىڭ ءبىر جارىم ايداي ۋاقىتقا سوزىلعاندىعىن سالقىنقاندى پايىمداۋلارىمەن جوققا شىعارادى.

ەگەر 1730 جىلعى اڭىراقاي جەڭىسى جايىنداعى قاھارماندىق اۋىزەكى اڭگىمەلەردىڭ قاعاز بەتىنە العاش ءتۇسىرىلۋى 20-عاسىردىڭ باستاپقى جىلدارىندا عانا ورىن العانىن ەسكەرسەك، قازاق مەملەكەتىنىڭ تاريحىندا ءمانى اسا زور ۇلى شايقاس شىندىعى اۋىزدان اۋىزعا بەرىلىپ كەلگەن 175 جىل ىشىندە زاڭدى ماقتانىشپەن ەلەۋلى اسىرەلەۋگە ۇشىراۋى ابدەن ىقتيمالدىعىن ۇعامىز. دەگەنمەن، وسى ورايدا، «اڭىراقاي ءۇشبۇرىشى...» اۆتورلارىمەن كەلىسپەيتىن جاڭا زەرتتەۋشىلەر شىعۋى دا عاجاپ ەمەستىگىن مويىندايمىز.

قالاي بولعاندا دا، قازاق اڭىزدارىنان باسقا، عىلىمي ىزدەنىستەردىڭ توقىراۋىنا جول بەرمەيتىن جازباشا دەرەكتەر دە بار عوي. ماسەلەن، بەلگىلى قىتايتانۋشى كلارا حافيزوۆا ءتارجىمالاپ 1994 جىلى جاريالاعان قىتاي قۇجاتتارىنا ەنگەن «تسين ۇلى ديناستياسىنىڭ حرونيكاسى» ىشىندەگى قازاققا قاتىستى جولداردى قالاي تۇسىندىرۋگە بولار ەدى؟  بۇلار جىلناماعا يمپەراتور يۋنچجەن باسقارعان مەرزىمنىڭ 9-جىلىندا، اۋدارماشى ونى ءبىزدىڭ كۇنتىزبەگە لايىقتاپ كورسەتكەن ۋاقىت بويىنشا - 1731 جىلى جازىلعان. دەگەنمەن باياندامانىڭ مازمۇنىنا جانە وسىناۋ تسين ءداۋىرىنىڭ 1722-1735 جىلدارى پاتشالىق قۇرعان ءتورتىنشى يمپەراتورى تاققا وتىرعان جىلدى قوسا ەسەپكە الىپ قاراعاندا، سوناۋ جولدار پاتشا سارايىنىڭ شەجىرەسىنە اڭىراقاي وقيعاسى بولعان 1730 جىلعى 6-ايدا، ياعني شىلدەدە جازىلعان ءتارىزدى. سونىمەن، قولعا تيگەن «اڭىراقاي ءۇشبۇرىشى...» اۆتورلارىنىڭ عىلىمي ەڭبەگىن تولىقتىرعىسى الدە تۇزەتكىسى كەلەتىن جاڭا زەرتتەۋشىلەردىڭ جاڭاشا زەرتتەپ، ءتۇسىندىرۋىن كۇتىپ تۇرعان 1730 جىلعى قىتاي مالىمەتتەرىنىڭ ءبىرى مىنانداي:

«قالدان-سەرەننىڭ ءىنىسى لوبۋتسزيان-شۋنۋ قازاق حانى ابىلقايىردىڭ قىزىن ايەلدىككە الدى، قازىر، شاماسى، قازاق جەرىندە تۇرادى. اكەسىنىڭ تاعىنا مۇراگەر رەتىندە وتىرۋ ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن 1-ايدا (اي كۇنتىزبەسىنىڭ بۇل ايى 7 اقپان مەن 7 ناۋرىز ارالىعىنا ساي كەلەدى) ءوز جاۋشىلارىن  قالدان-سەرەنگە جىبەردى. بۇدان باسقا، قالدان-سەرەن ونىڭ اناسىن، سونداي-اق بىرگە تۋعان ءىنىسى مەن قارىنداسىن ولتىرگەندىكتەن،  ول قالدان-سەرەننەن ءوش الۋدى قاتتى تىلەپ ءجۇر. وعان اسكەري شابۋىل جاساعىسى كەلەدى.

2-ايدا (8 ناۋرىز بەن 6 ءساۋىردىڭ اراسى) قازاق حانى 70 مىڭدىق اسكەردى ءوز بۇيرىعىمەن ءىنىسى بۇلقايىرعا باسقارتىپ، جورىققا شىقتى.  شۋ-تالاس جەرىندە تۇراتىن مىڭ شاڭىراقتىڭ ءبارىن ولار باسىپ الدى. ودان باسقا، قازاقتار جوڭعاريانىڭ وزگە قونىستارىنان 2-3 مىڭ ات ايداپ اكەتتى».

ءبىز مۇنى تىلگە تيەك بولعان «اڭىراقاي ءۇشبۇرىشى...» نەگىزىندە زەرتتەۋلەردىڭ ءالى دە  جۇرگىزىلۋى ىقتيمالدىعىن، ءتىپتى جالعاستىرىلۋى قاجەت ەكەندىگىن ۇمىتپاۋ ورايىندا ايتىپ وتىرمىز. ال جۇمىس اۆتورلارى الدارىنا قويعان مىندەتتەرىن تاماشا ورىنداپ شىققان. ولار عىلىمعا، بارشا وتان تاريحىن قاستەرلەيتىن ۇرپاققا جاڭالىعى مەن ءتالىمى مول ىرگەلى ەڭبەك تارتۋ ەتتى.  تۇتاس قازاق ايبىنىن اسىرعان اڭىراقاي شايقاسىنىڭ 280 جىلدىعى قارساڭىندا نازارعا ۇسىنعان وسىناۋ قاجىرلى ىزدەنىس، جان-جاقتى زەرتتەۋ ناتيجەلەرىنە  تولى كىتابى ءۇشىن  ولار زور قۇرمەتكە، رياسىز كوڭىلدەن مول العىس بىلدىرۋگە ابدەن لايىق.

بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

سۋرەتتەردە:

1. «اڭىراقاي ءۇشبۇرىشى...» كىتابى.

2. قازاق ساربازى. 19-عاسىردىڭ باسى. سۋرەتشى ر. سەرگەەۆ.

3. ويرات جاۋىنگەرى. 18-عاسىردىڭ ورتاسى. سۋرەتشى دج. كاستيلوني (1688-1766,   1715 جىلدان پەكيندە تۇرعان كاتوليك ميسسيونەرى، قىتاي يمپەراتورلارى كانسي، يۋنچجەن، تسيانلۋننىڭ ساراي سۋرەتشىسى).

4. قالماقتوبە بەكىنىسى. شىعىستان قاراعانداعى كورىنىسى. سۋرەتكە  تۇسىرگەن ا.روگوجينسكي. 2007 ج.

5.  قالماقتوبە كەشەنى. باتىستان قاراعانداعى كورىنىسى. اەروفوتو. تۇسىرگەن  ر.سالا. 2005 ج.

«اباي-اقپارات»