تاياۋدا وسكەمەن قالاسىندا «ەل-شەجiرە» قوعامدىق قورىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «وڭiردەگi مەملەكەتتiك تiلدiڭ حال-احۋالى، وعان تiلدiك ورتانىڭ اسەرi» اتتى سەمينار-كەڭەس وتكەن ەدi. وسى سەمينارعا قاتىسىپ، بايانداما جاساعان س.امانجولوۆ اتىنداعى شقمۋ دوتسەنتi, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى  بەردiبەك بياروۆپەن ەلىمىزدىڭ شىعىس وڭىرىندەگى جەر-سۋ اتتار، ونوموستيكا جونىندە سۇحبات قۇردىق. 

-بەردىبەك مىرزا، قوعام دامۋىنىڭ كەز كەلگەن كەزەڭiندە ونوماستيكالىق اتاۋلاردىڭ تاريحي ماڭىزى زور بولدى. ادام قوعامداستىعىنىڭ بiر دە بiرi, بiر دە بiر مەملەكەت ءوزiنiڭ دامۋ ۇدەرiسiندە ءوزiنiڭ انتروپونيمدەرi مەن توپونيمدەرiنiڭ جيناعىنسىز ءومiر سۇرگەن ەمەس. سولاي ەمەس پە؟

-سولايى-سولاي. سونداي-اق، قازاقستاندىق قوعامداستىقتىڭ دا ەجەلگi تاريحي داۋiردە قالىپتاسقان ۇلتتىق ونوماستيكالىق جۇيەسi بار.
قازاقستاننىڭ كوپتەگەن عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ۇلتتىق ونوماستيكا جۇيەسi حIح عاسىردىڭ ەكiنشi جارتىسىنان باستاپ تۇبەگەيلi وزگەرiستەرگە ۇشىرادى جانە پاتشا ۇكiمەتiنiڭ وتارشىلدىق مۇددەلەرiنە، كەيiننەن كەڭەس جۇيەسiنiڭ توتاليتارلىق ساياساتىنا قىزمەت ەتۋگە ءماجبۇر بولدى. وتارشىلدىق پەن توتاليتارلىق رەجيمدەردiڭ يدەولوگتارى ونوماستيكانى قوعامنىڭ تاريحي-مادەني ساناسىنا اسەر ەتۋدiڭ ساياسي قۇرالىنا اينالدىردى. ناتيجەسiندە قازاق ونوماستيكاسىنىڭ وزiندiك بولمىسىنا، ۇلتتىق ەرەكشەلiگiنە، اسiرەسە ونىڭ توپونيميكالىق جانە انتروپونيميكالىق جۇيەلەرiنە وراسان زيان كەلتiرiلدi. قازاقستان كارتاسى ەداۋiر بۇرمالاۋلارعا ۇشىرادى»
قازiرگi قازاق ونوماستيكاسىنىڭ جاي-كۇيiن وسىدان ارتىق باعالاۋ قيىن. ال تiلدiڭ ءوزi قوعامدىق قۇبىلىس بولىپ تابىلاتىندىقتان، ونىڭ بiر سالاسى ونوماستيكا دا قوعامنان تىس قالا المايتىنى بەلگiلi جاعداي. تiلشi-عالىمدار ول تۋرالى بiرشاما ايتىپ تا كەتكەن. ماسەلەن، ۆ.ن.توپوروۆ: «...جالقى ەسiمدەر تەك ادامزات قوعامىندا عانا ءومiر ءسۇرiپ، قىزمەت ەتەدi... ونىڭ ۇستiنە، گەرودوت پەن پلينيدiڭ پiكiرلەرiنە قاراماستان، جالقى ەسiمi جوق ادامزات قوعامى بولمايدى»، - دەسە، ال ۆ.ا.نيكونوۆ: «اتاۋ نىسانعا تاڭىلىپ قالعان نارسە ەمەس، بiراق ول تەك قانا قوعامدا ءومiر سۇرەدi جانە ءاربiر الەۋمەتتiك قۇبىلىس سياقتى ارقاشان تاريحي زاڭدىلىقتارعا باعىنادى»، - دەگەن.
قوعامداعى ءاربiر ساياسي-ەكونوميكالىق وزگەرiس سول قوعامنىڭ توپوجۇيەسiندە تەرەڭ iز قالدىرىپ وتىرادى دەگەندە، بiز ءتورت ءتۇرلi ەكسترالينگۆيستيكالىق جاعدايدى ەكشەپ الامىز: 1) بiر ەل ەكiنشi ەلدi جاۋلاپ العاندا، مiندەتتi تۇردە جەرگiلiكتi اتاۋلار وزگەرتiلەدi. الىس تاريحقا بارماي-اق، كەشەگi ۇلى وتان سوعىسى كەزiندە نەمiس باسقىنشىلارى اۋىستىرىپ جiبەرگەن كەيبiر توپونيمدەردi پولشا مەن چەحوسلوۆاكيا كۇنi بۇگiنگە دەيiن قالپىنا كەلتiرۋدە ەكەنiن ايتساق تا جەتكiلiكتi. 2) بiر ەل ەكiنشi ەلدi وتارلاپ العان جاعدايدا، جەرگiلiكتi اتاۋلار وزگەرiسكە ۇشىرايدى. وتكەن عاسىرلارداعى iرi كاپيتاليستiك دەرجاۆالاردىڭ وتارلاۋ ساياساتى بۇعان دالەل. 3)ۇلكەن ەلدiڭ كiشi ەلدi نەمەسە كۇشتi ەلدiڭ ءالسiز ەلدi بەيبiت قالىپتا اسسيميلياتسيالاپ جiبەرۋi (تiلدەدiڭ اسسيميلياتسيالانۋى دا وسى توپقا جاتادى). بۇعان قحر-دىڭ ماڭىنداعى ۇساق مەملەكەتتەردiڭ، رەسەيدەگi ۇساق ۇلتتاردىڭ تاعدىرى تولىق مىسال بولا الادى. 4) بiر ەلدiڭ iشiندەگi يدەولوگيالىق، تاپتىق، دiني كۇرەستەردiڭ، ازامات سوعىستارىنىڭ اسەرi بولۋى مۇمكiن. بۇل تاريحتى دا ۇمىتا قوياتىن ۋاقىت وتكەن جوق. اتاپ وتكەن ءتورت جاعداي ەكi ءتۇرلi سەبەپتەن عانا تۇرادى: بiرi - تiلدەرi كەلمەگەندiكتەن اتاۋلاردى وزگەرتۋ; ەكiنشiسi - مەنشiكتەپ الۋ ساياساتىن كوزدەپ، ادەيi وزگەرiسكە ۇشىراتۋ. كوپتەگەن جاعدايدا ەكiنشi سەبەپتiڭ ۇلەس سالماعى باسىم بولىپ كەلەتiنi ەشكiمگە جاسىرىن ەمەس.
قازاق تiلi مەن ونىڭ لەكسيكاسى وسى ءتورت جاعدايدى دا باستان كەشتi. اتاپ ايتقاندا، موڭعول، جوڭعار شاپقىنشىلىعىن كوردi; پاتشالىق رەسەي وتارشىلدىعىن باستان وتكەردi; ازامات سوعىسى دا بiزدi اينالىپ وتكەن جوق; كەڭەستiك اسسيميلياتسيالاۋ ساياساتىن دا جوققا شىعارۋعا بولمايدى. سوڭعى، ءتورتiنشi جاعداي، تاعى الدىمىزدان شىعۋى مۇمكiن. جاھاندانۋ ۇدەرiسi كەزiندە ۇلتتىق كەلبەت، ءار ۇلتتىڭ تiلi نە كەڭ تاراعان تiلدiڭ بiرiنە (ماسەلەن، اعىلشىن تiلi), نە جان سانى كوپ تiلدiڭ بiرiنە (ماسەلەن، قىتاي تiلi) جۇتىلىپ كەتۋ قاۋپi بار. ەۋروپانىڭ بەلدi تiلدەرiنiڭ بiرi شۆەد تiلiنiڭ ءوزi اعىلشىن تiلiنiڭ ىقپالىنا توتەپ بەرە الماي وتىر، جان سانى باسىم بولسا دا، ءۇندiستان اعىلشىن تiلiنە ءوزiنiڭ حيندي تiلiن قارسى قويۋدا. سوعان بايلانىستى ءار ۇلتتىڭ، ءار تiلدiڭ الدىندا نە بار، نە جوق بولۋى دەگەن دۇنيەجۇزiلiك ماسەلە تۇر.
قازiرگi كەزدە الەم تiلدەرiنiڭ اراسىندا، تiپتi «حالىقارالىق تiلدەر» (اعىلشىن، اراب، يسپان، قىتاي، ورىس ت.ب.) اراسىندا ءوزارا باسەكە ءجۇرiپ جاتقانى جاسىرىن ەمەس. تiلدiڭ دامۋىنا ونىڭ ارەالىنىڭ كەڭ، قولداناتىن جان سانىنىڭ كوپ، ەكونوميكاسىنىڭ مىقتى بولۋى قاجەت دەسەك تە، سول تiلدiڭ بەلسەندi قولدانىلۋى دا ماڭىزدى فاكتورلاردىڭ بiرiنە جاتادى. كەزiندە تiل بiلiمi تاريحىندا قالىپتاسقان «ناتۋراليستiك (بيولوگيالىق)» مەكتەپتiڭ وكiلدەرiنiڭ بiرi ماكس ميۋللەر ايتقان: «تiل كۇندەلiكتi تۇرمىستا قولدانىلسا - ءومiر سۇرگەنi, ال ادام قولدانباسا - ولگەنi» دەگەن پiكiرiنiڭ جانى بار. بۇگiندە ۋكراينا مەن بەلورۋسسيا ۇكiمەتiنiڭ ءوز تiلدەرiنە دەگەن الاڭداۋى زاڭدى قۇبىلىس، ويتكەنi ول ەلدەردiڭ 40-50 پايىزى ورىس تiلiندە سويلەيدi. قازاقستاننىڭ، سول سياقتى تمد ەلدەرiنiڭ ءوز تiلدەرiن ساقتاپ قالۋدىڭ بiردەن-بiر جولى: مەملەكەت اۋماعىندا، قوعامنىڭ بارلىق سالاسىندا انا تiلiن بەلسەندi قولدانۋ بولىپ تابىلادى. ال قولدانۋ بەلسەندiلiگi قالاي تومەندەيدi, سولاي ول تiل قۇلدىراي بەرەدi. اقش عالىمى دەۆيد حارريسوننىڭ ەسەپتەۋiنشە، قازiر جەر بەتiندە بار 7000-داي تiل مەن ديالەكتiلەردiڭ ۇستiمiزدەگi عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيiن تەڭ جارتىسى ءولi تiلدەرگە اينالادى ەكەن («قازاقستاننىڭ عىلىمى مەن جوعارى مەكتەبi» جۋرنالى، №6 (148), 2007). ال ول جوعالۋعا بەت العان تiلدەر عاسىرلار بويى ءوز بويىنا جيناعان قانشاما قۇندى مالiمەتتەردi, تiلدە ساقتالاتىن ۇلتتىق دۇنيەتانىمدى بiرگە الا كەتەتiنi ايتپاسا دا تۇسiنiكتi.
- قازاقستان توپونيميكالىق كەڭiستiگiنiڭ ءالi شەشiمiن تاپپاعان ماسەلەسi كوپ. بiز كۇنi بۇگiنگە دەيiن جالقى ەسiم مەن جالپى ەسiمدi ايىرا الماي ءجۇرمiز. وسىعان نە دەيسىز؟

-لەكسيكامىزدىڭ نەگiزiن قۇرايتىن بۇل ەكi سالا تۋرالى ۆ.ا.سۋپەرانسكايا بىلاي دەگەن: «جالپى ەسiممەن اتالعان نىسان انىق ەمەس جانە شەكسiز بولىپ كەلسە، جالقى ەسiممەن اتالعان نىسان ارقاشان دا انىق جانە ناقتى بولىپ كەلەدi». جالپى ەسiمدەردiڭ توپونيميكالىق مiندەتتi الىپ جۇرە المايتىنىن اتاۋلاردى اۋىستىرۋ جاعىنان رەسپۋبليكادا الدىڭعى ورىندا تۇرعان وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىنىڭ توپونيمياسىنان مىسال كەلتiرە وتىرىپ قاراستىرايىق. اتالعان وبلىستا اتاۋلاردى قالپىنا كەلتiرۋ جۇمىسى ءوز ۋاقىتىندا جانە ءساتتi جۇرگiزiلگەنiن اتاپ ءوتۋ كەرەك. ماسەلەن، كالينين - ياسى، لەنين - كوكارال، قىزىل وكتيابر - كيەلiتاس، ۆوروشيلوۆ - قوسقۇدىق، پوبەدا - سارقىراما ت.ب. تاريحي توپونيمدەردi زاڭدى ورنىنا قايتارۋ دەپ جۇرگەنiمiزدiڭ ءوزi - وسى. سونىمەن بiرگە كەڭەستiك داۋiردە ەنiپ، جادىمىزعا سiڭiپ كەتكەن العاباس، ەڭبەك، ءجاڭاداۋiر، جاڭاۇلگi, قىزىلجۇلدىز ءتارiزدi ۇرانشىل اتاۋلاردان قۇتىلا الماي وتىرعاندا وڭتۇستiك وبلىستاعى ونوماستيكالىق كوميسسيا ىنتالى، ىنتىماق، بەرەكە، وركەنيەت، بەيبiتشiلiك، «حالىقتار دوستىعى» اۋىلى، مادەنيەت، ورگەباس، ارايلى، شۇعىلا، باقىت اۋىلى، شاتتىق اۋىلى سياقتى جالقى ەسiمگە ەشقانداي قاتىسى جوق ويكونيمدەردi بەكتiپ جiبەرگەن. مۇندا العاباستى ورگەباسقا ايىرباستاعاندا نە ۇتتىق دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى؟ توپونيميكانىڭ زاڭدىلىعىن بiلمەگەندiكتەن، ويعا كەلگەن اتاۋدى قويا سالۋ بارلىق وبلىستارعا ءتان «اۋرۋ» بولىپ وتىر.

-نەگە بۇلاي بولىپ جاتىر؟
-ويتكەنى،قوعامنىڭ وتپەلi كەزەڭدەرiندە ادامدار ابدىرىپ، قولدا بارىن تالان-تاراجعا سالىپ، بەيبەرەكەتتiك ورنايتىنىن تاريح دالەلەدەپ كەلەدi. مۇندايدا تۇتاستىق پەن تۇراقتىلىقتى ساقتاپ قالۋ ءۇشiن، تiل، دiن جەر جانە ەكونوميكا تۇتاستىعىن بۇزباۋ كەرەك. بiزدە جەردiڭ جەكەمەنشiككە ساتىلۋى قوعام دامۋىنىڭ تالابى دەسەك، جەر-سۋ اتتارىن ساقتاپ قالۋ بارشامىزدىڭ مiندەتiمiز. ول اتا-بابادان قالعان اسىل مۇرالاردىڭ بiرi. قازiرگi كەزدە جەر-سۋ اتتارى يەسiز، قاراۋسىز قالعان سالا بولعاندىقتان، اركiم ءوز تەگiنiڭ اتىن شىعارۋعا پايدالانىپ، كوكپارعا تارتقان لاقتاي توزدىرادى. مىسالى، اقمولا وبلىسىنىڭ قارابۇلاق اۋلىنىڭ قاراۋىل قاناي بي اۋىلى، شۇبارقۇدىق كەنتiن تولەپبەرگەن باتىر اۋىلى دەپ اۋىستىرعاننان نە تاپتىق؟ مۇندا، بiرiنشiدەن تاريحي اتاۋلاردى قولدانىستان شىعارىپ تاستادىق. سول قارابۇلاق «بۇل جەردە جازدا سالقىن، قىستا قاتپايتىن قاراسۋ بار» دەپ كوشپەلi قازاققا عاسىرلار بويى اقپارات بەرiپ تۇراتىن اسا قۇندى اتاۋ ەكەنiن ۇمىتتىق. ەكiنشiدەن، «جەر-سۋ اتتارى ۇزىن، شۇبالاڭقى بولماۋ كەرەك، ويتكەنi ونىڭ قولدانىسىن قيىنداتادى» دەگەن تالاپقا قايشى كەلدiك.
سايىپ كەلگەندە، قانداي اتاقتى ادام بولسا دا جەردەن ارتىق ەمەس. قوعامعا، ەلگە ەڭبەگi مەن ەرلiگi سiڭگەن ادامداردىڭ ەسiمiن تاربيەلiك ماقساتتا ماڭگiلەۋ كەرەك بولسا، اۋىل، قالا كوشەلەرi, مەكتەپتەر مەن الاڭدارعا بەرۋگە بولادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتiك ونوماستيكالىق جۇمىس تۇجىرىمداماسىندا «قالالارعا، قالا ۇلگiسiندەگi كەنتتەرگە، اۋداندارعا بۇدان بىلاي ادام اتتارى بەرiلمەيدi» دەگەن تارماق ەنگiزiلگەن. جالپى بۇل تالاپتى «ەلدi مەكەندەردiڭ جانە گەوگرافيالىق نىسانداردىڭ بارلىق تۇرلەرiنە ادام اتتارى بەرiلمەيدi» دەپ تولىقتىرعان ءجون بولار ەدi. ويتكەنi تۇجىرىمدامادا ادام اتتارىن «اۋىلعا بەرۋگە بولمايدى» دەگەن تارماق جوق دەگەن جەلەۋمەن اۋىر اتتارى ءالi كۇنگە دەيiن وزگەرتiلiپ جاتىر.
ۇلتتىق ونوماستيكا ماسەلەلەرiن ءار ۇلت تەك ءوزi شەشۋگە تيiس. ول تۋرالى باسقادان ساباعات سۇراپ كەرەك جوق. وسى ورايدان كەلگەندە كەيبiر ازاماتتاردىڭ قازاق تiلiندەگi توپونيمدەردi ورىس تiلiنە ترانسكريپتسيالاپ شارشاپ جۇرگەنi تۇسiنiكسiز جاعداي. مەملەكەتتiك تiلi قازاق تiلi دەپ تانىلعان قازاقستان ءۇشiن اتاۋلاردىڭ ورىسشا نەمەسە اعىلشىنشا ترانسكريپتسياسىنىڭ، اۋدارماسىنىڭ قاجەتi بار ما دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى؟ الەمدە باسقا ەشبiر ەلدە توپونيمدەر ەكi نەمەسە ءۇش تiلدە قاتار جازىلمايدى. بۇل - ۇلتتىق قۇندىلىقتى باعالاماۋ عانا ەمەس، جالقى ەسiمدەردiڭ قولدانىسىن قيىنداتىپ جiبەرەتiن قاجەتسiز، ارتىق تالپىنىس. قازاقستاننىڭ كوپتەگەن قالالارىندا تاۋەلسiزدiك (نەزاۆيسموست), جەڭiس (پوبەدا) تۇرiندە جازىلعان كوشە اتتارىن كەزدەستiرۋگە بولادى.
مەملەكەتتiڭ تاعى بiر ايبىنى رەسپۋبليكالىق توپوگرافيالىق كارتالار بولسا، مۇندا دا «ءوزiم بiلەمدiككە» سالىنۋعا جول بەرiلگەن. قازاقستان كارتاسىن قازاقشا سويلەتەمiز دەپ جۇرگەن ازاماتتار تiلدi جەتiك بiلمەگەندiكتەن جانە تiلشi-ماماندارمەن اقىلداسپاعاندىقتان، كوپتەگەن ورەسكەل قاتەلiكتەر جiبەرگەن. ماسەلەن، بiر عانا شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ توپوكارتاسىندا ءۇرجار - ۇرىجار، ورەل - ورگiەل، بەرەل - بەرگiەل، شاناعاتى - شاناعاتتى بولىپ زاڭسىز وزگەرiسكە ۇشىراعان. ال ليستۆياگا تاۋ جوتاسىن قورجىنتاۋ، تارباعاتاي سiلەمiن تاۋتەكەلi دەپ وزگەرتۋ - ايماقتى جاقسى بiلمەۋدەن تۋعان قاتەلiكتەر. ورىس ساياحاتشلارى ليستۆياگا تۇرiندە كارتاعا تۇسiرمەس بۇرىن جانە قازiر دە ول تاۋ جوتاسى قوڭىرجون دەپ اتالادى. تاۋتەكەلi بولسا، تاربعاتاي تاۋ سiلەمiنiڭ بiر عانا سالاسى ەكەنi جەرگiلiكتi تۇرعىنداردىڭ بارiنە ايان.
توپونيميكا بiرنەشە عىلىم سالاسىمەن توعىساتىندىقتان، گەوگرافتارعا دا ماماندىقتىڭ تالابىنا بايلانىستى توپونيمدەرمەن اينالىسۋعا تۋرا كەلەدi. الايدا اتاۋلار اراسىندا بەلگiلi بiر ديالەكتiدەن، كونە، كiرمە تiلدەردەن جاسالعاندارى كەزدەسiپ قالسا، ونى دۇرىس ترانسكريپتسيالاۋ، ماعىناسىن ءتۇسiنۋ گەوگراف-مامانداردىڭ قولىنان كەلە قويماۋى مۇمكiن. قازاقستان كارتالارىندا قاپتاپ جۇرگەن قاتەلiكتەر ءدال وسىدان، ياعني تiلشiلەرمەن، تاريحشىلارمەن بiرلەسiپ جۇمىس iستەمەۋدەن تۋىنداپ وتىر. رەسپۋبليكامىزدىڭ بارلىق ايماقتارىنداعى توپونيمدەر بiرشاما تولىق زەرتتەلiپ، قانشاما عىلىمي ەڭبەكتەر جازىلىپ جاتسا دا، كارتوگراف-ماماندار كوز قىرىن دا سالمايتىنى بەلگiلi بولدى. مەملەكەتتiك كارتا - الەمگە ۇسىناتىن ۇلتتىق ماڭىزى بار قۇجات. ونى جاساۋدى بiرەر عانا ادامعا سەنiپ تاپسىرۋعا بولمايدى. وسى ورايدا يان ماكلەودتىڭ «تاريح - تىم جاۋاپتى iس، تاريحشىلارعا سەنiپ تاپسىرۋعا بولمايدى» دەگەن قاناتتى ءسوزi ەسكە تۇسەدi.
ونوماستيكالىق جۇمىستاردى ۇيلەستiرۋ، ونى ۇنەمi قاداعالاپ وتىرۋ قازاقستان رەسپۋبليكاسى سياقتى دامۋشى ەلدەرگە عانا ەمەس، الەمدەگi وركەنيەتتi ەلدەردiڭ بارلىعىنا ءتان بولىپ كەلدi. ماسەلەن، اقش-تا گەوگرافيالىق اتاۋلار بيۋروسى، كانادا گەوگرافيالىق اتاۋلاردىڭ تۇراقتى كوميتەتi, گەرمانيادا گەوگرافيالىق اتاۋلاردىڭ ۇلتتىق كوميتەتi, انگليادا بريتانيا گەوگرافيا قوعامىنىڭ گەوگرافيالىق اتاۋلاردىڭ تۇراقتى كوميسسياسى، رەسەيدە گەودەزيا، اەروفوتوتۇسiرۋ، كارتوگرافيا باس باسقارمالارى جۇمىس iستەيدi. ولاردىڭ بارلىعىنا دا گەوگرافيالىق اتاۋلاردى دۇرىس پايدالانۋدى باقىلاپ، تۇزەتiپ، جۇيەلەپ وتىرۋعا باعاتتالعان ءتۇرلi قۇقىقتار بەرiلگەن.
سونىمەن قاتار ءار مەملەكەتتiڭ كارتوگرافيالىق جۇيەسiن بۇۇ، بۇكiلالەمدiك پوچتا وداعى، حالقىرالىق گيدروگرافيالىق بيۋرو، حالىقارالىق ازاماتتىق اۆياتسيا ۇيىمى، حالىقارالىق كارتوگرافيالىق بiرلەستiك، حالىقارالىق ستاندارتتاۋ ۇيىمى ت.ب. iرi قاۋىمداستىقتار باقىلاپ وتىرادى. سوندىقتان رەسپۋبليكامىزدىڭ توپوكەڭiستiگiن تارتiپكە كەلتiرۋ مەملەكەتشiلiك قانا ەمەس، حالىقارالىق ماڭىزى بار iس بولىپ تابىلادى.

سۇحباتتاسقان سەرىك نىعمەتۇلى

Abai.kz