باسى: شىعىس تۇركىستان 

بەسىنشى: سوعىسقا كەڭەستەر وداعىنىڭ تىكە ارالاسۋى

نىلقى پارتيزاندارى قۇلجاعا سۋىت تارتىپ، 3 باعىتتا قالاعا شابۋىلعا ءوتتى. وسى ساتتە كەڭەستەر وداعىناندا قارۋلى ادامدار كەلىپ، سوعىسقا قاتىناستى. اشىق دەرەكتەردە كەڭەستەر وداعىنىڭ اسكەرلەرى قۇلجاداعى سوعىسقا قاتىسقانى تۋرالى مىناداي دەرەكتەر بار:

پەتر رومانوۆيچ الەكساندروۆ باستاعان 60-تان اسا قارۋلى كەڭەستىك اسكەر(53), الەكساندروۆ وكتيابر رەۆوليۋتسياسىن ەسكە ءتۇسىرۋ كۇنى قۇلجا شايقاسىن باستاۋدى ۇيعارىپ، «قۇلجا ازاتتىق ۇيىمى» باستاۋىن، وعان نىلقى پارتيزاندارىنىڭ دا ۇشتاسۋىن تالاپ ەتىپ، ادام جىبەرەدى.

11-ءشى ايدىڭ 12-ءسى كۇنى پالينوۆ باستاعان ەكى ماشينامەن 60-تان اسا كەڭەستەر وداعىنىڭ اسكەرلەرى كەلدى (54).

ىلەدە 2500 قىتاي اسكەرىنىڭ 1000-نان ارتىعى جويىلدى، بىراق ۇرىمجىدەن، ىلەمەن ىرگەلەس اۋدان ايماقتاردان 5-6 مىڭ قىتاي ارمياسى كومەككە كەلە جاتتى. ولارعا كۇرەسكە شىققانىنا 4 اي عانا بولعان پارتيزاندار توتەپ بەرۋى قيىن ەدى. قىتاي اسكەرى ءتاڭىرتاۋدان اسىپ، قۇلجا قالاسىنا 25 كم جەرگە جەتىپ كەلدى. ۋاقىتتىق ۇكىمەت ءار ۇلتتان قۇرالعان پارتيزانداردى ۇيىمداستىرىپ، ولارعا قارسىلىق كورسەتتى. دەسە دە سان جاعىنان دا باسىم، اۋىر ءارى وزىق قارۋمەن قارۋلانعان جاۋ اسۋدى كۇشپەن الىپ، قۇلجاعا قاراي ىلگەرىلەدى. ءدال وسى قىسىلتاياڭ ساتتە كەڭەستەر وداعى تىكە اسكەر شىعارىپ، پارتيزاندارمەن بىرلىكتە جاۋدى اۋىر شىعىنعا ۇشىراتىپ، كەرى شەگىنۋگە ءماجبۇر ەتتى. وسىعان قاتىستى مىنا دەرەكتەرگە قارايىق:

الايدا، كەم دەگەندە 1945 جىلدىڭ ساۋىرىنە دەيىن شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق ارمياسىنىڭ  قۇرامىندا «ىسقاقبەك اتتى اسكەر بريگاداسى» بولعان جوق. شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنان قىتاي ۇكىمەتى اسكەرلەرى تۇتقىنداعان تۇتقىنداردىڭ مويىنداۋلارىنا سايكەس، شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اسكەرىندەگى ەڭ قۋاتتى بولىمشە - كەڭەستىك ورتا ازيادان كەلگەن قازاق، قىرعىز جانە وزبەكتەردەن قۇرالعان، ولاردى ىسقاقبەك دەگەن ادام باسقاراتىن. جالپى 3000-عا جۋىق اتتى اسكەر ءبولىمى بولدى (55). اسكەرى كەڭەستىك قازاق، قىرعىز، ۋكراين جانە باسقا ۇلتتاردان قۇرالعان ىسقاقبەك بولىمشەسىنىڭ (كەڭەس قازاقتارى، گەنەرالدار دەپ اتالادى) 3000-عا جۋىق اتتى اسكەر پولكى بار، تولىقتاي جاراقتالعان ءىرى پۋلەمەتتەرى، شاعىن زەڭبىرەكتەرى، مينومەتتەرى بار. تانككە قارسى زەڭبىرەكتەر مەن ءپورتاتيۆتى پۋلەمەتتەر جانە ءار جاۋىنگەردە سەمسەر بار ەدى، بۇلار كەزىندە شىڭجاڭدا تۇرعان «قىزىل 8-ءشى پولك» بولۋى ابدەن مۇمكىن ەدى.

كۇرە قالاشىعىنا شابۋىل باستالعاندا ىسقاقبەك كەڭەستەر وداعىنان كەلگەن اسكەرلەر مەن زەڭبىرەكشى اسكەرلەردىڭ سايكەسۋىمەن، قالاشىقتى الدى (56). 16 قاراشادا ىسقاقبەك اتتى اسكەر باتالونىن ينينگە باسقارىپ، ايلينباق سياقتى گومينداڭ بەكىنىستەرىن قورشاۋعا قاتىسىپ، جەڭىسكە جەتەدى (57). قۇلجاعا قىتاي ارمياسى 20 كم قالعان كەزدە كەڭەستەر وداعى ءبىر ءبولىم اتتى اسكەرلەر مەن زەڭبىرەكشى اسكەري بولىمدەردى شىعارىپ، سوعىسقا قاتىستىردى (58). كەڭەستىك اسكەرلەر مەن كەڭەستەر وداعىنان اسكەري ءتالىم-تاربيە العان  شىڭجاڭدىق قارۋلى ادامدار ارت-ارتىنان قۇلجاعا كەلىپ شايقاسقا قاتىستى.

ىسقاقبەك قىرعىزستاننىڭ اسكەري ادامى بولىپ، 1937 جىلى قاشقار مەن حوتانداعى شىعىس تۇركىستاننىڭ مامۇت پولكوۆنيكتەن قالعان بولىمدەرى مەن دۇڭعان اسكەرلەردى جويۋ ءۇشىن شىڭ شىسايدىڭ ۇسىنىسىمەن، قىرعىزستاننان كەلگەن، تاعى ماۋلەنوۆ دەگەن قىرعىز پولكوۆنيك تە اسكەر باستاپ كەلىپ، ۇيعىرلار قۇرعان «شىعىس تۇركىستان» كۇشتەرىن جويعان.

ال ەندى مىنە، كەڭەستەر وداعىنىڭ تاپسىرماسىمەن شىعىس تۇركىستاندى قورعاۋعا اسكەر باستاپ كەلىپ وتىر. شىعىس تۇركىستان وپەراتسياسىنا قىرعىزستاننان كوپ ادام قاتىسقان، ارينە، قازاق كوپ ءۇش ايماققا كەڭەستەر وداعى تەك قازاق جىبەرۋدى دۇرىس كورمەگەن. مۇمكىندىگىنشە وزگە ۇلتتاردى باسشىلىق ورىنعا كوپتەپ قويۋ ارقىلى قازاقستاننىڭ ىرگەسىندە قازاقتار تۇراتىن ءۇش ايماقتا قازاقتى نەگىز ەتكەن ۇكىمەت قۇرۋدى دۇرىس سانامادى.

1944 جىلدىڭ قاراشا ايىنىڭ سوڭىندا كەڭەس وداعى شىڭجاڭنىڭ قۇلجا  قالاسىندا «No 1 ءۇي» (كەڭەس قىزىل ارمياسى ۆلاديمير كوزلوۆ باسقارعان) جانە «No 2 ءۇي» (كگب ۆلاديمير ستەپانوۆيچ ەگناروۆ جەتەكشىلىگىمەن (59) قۇرىپ), بەريانى الماتىعا شىڭجاڭداعى، قىتايداعى كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ سوعىسىن باقىلاۋعا جىبەردى (60).

ول 1944 جىلدىڭ 5 جەلتوقسانىنان 1946 جىلدىڭ 1 قاراشاسىنا دەيىن - كسرو نكۆد-نىڭ ارنايى تاعايىنداۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى. ارنايى تاپسىرمالار ءبولىمى 1944 جىلى 5 جەلتوقساندا قۇرىلىپ، 1946 جىلى 20 جەلتوقساندا تاراتىلدى (61). نەگىزگى ماقسات – شىڭجاڭداعى مۇسىلمانداردىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا كومەك كورسەتۋ. «يۆان يۆانوۆيچ» دەگەن بۇركەنشىك اتپەن شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى (شىڭجاڭ، قۇلجا قالاسى) ۇكىمەتىنىڭ كەڭەسشىسى بولدى (62).

«ءۇش باعىتتاعى (1-ءشى باعىت جىڭ مەن شيحۋدى الۋ، 2-ءشى باعىت التاي، تارباعاتايدى الۋ، 3-ءشى باعىت اقسۋعا شابۋىل جاساۋ) ۇرىس جوسپارىندا» كەڭەس جاۋىنگەرلەرى بار ما دەگەن سۇراققا كەلسەك، بۇرىنعى كەڭەس وداعى مۇراعاتتارىنان قىتاي قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى شەكارا تاريحى مەن گەوگرافياسى عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى لي شەننىڭ مالىمەتتەرى شەشۋشى مانگە يە. وسى مۇراعات دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، ول 1945 جىلى ماۋسىمدا كگب ورتالىق ساياسي بيۋروسىنىڭ «شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ» اسكەرىن كۇشەيتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعانىن كورسەتتى. مۇندا كەڭەس قىزىل ارمياسىنىڭ 500 وفيتسەرى مەن 2000 سەرجانتى جىبەرىلدى. سونىمەن بىرگە شىڭجاڭعا ارتيللەريا مەن وق-ءدارى، كولىك ماشينالارى، اسكەري بايلانىس پەن قولباسشىلىققا ارنالعان بايلانىس قۇرالدارى، كوپتەگەن قارۋ-جاراق، ءتۇرلى تەحنيكالار ۇزدىكسىز تاسىمالداندى. كەيبىر ماڭىزدى ۇرىس جوسپارلارىن كەڭەس اسكەرلەرى مەن ۋاقىتشا ۇكىمەت اسكەرلەرى قاتارلاستىرىپ ورىندادى (63). كەيىنگى كەزدەردە سانى 30 مىڭنان اسقان ۇلىتتىق ارميادا بۇل سان ءتىپتى كوبەيگەن سياقتى، ناقتى قانشا مىڭ ەكەنى انىق ەمەس. دەسە دە تۇتاس ارميانىڭ 3/1 بولۋى ابدەن مۇمكىن.

وسى سوعىستارعا تۇركى تەكتەس ۇلتتاردان تىس، جەرلىك موڭعولداردا كوپتەپ تارتىلدى. ەردە باستاعان موڭعول پارتيزاندار وتريادى (64) بۇراتالانى الۋدا نەگىزگى كۇش بولدى.

ال شەتتەگى ۇيعىر ۇيىمدارى وسى تاريحي شىندىقتاردى تەرىستەيدى نەمەسە ايتپاۋعا تىرىسادى. ايتەۋىر ءۇش ايماق اسىرەسە، التاي، تارباعاتايدا ۇيعىرلار جاعىنان تەز ازات بولا سالعانداي ەتىپ كورسەتكىلەرى كەلەدى. ءار جەردە كىمدەر بولدى، ول جەرلەردە قانداي سوعىستار بولدى، ول تۋرالى دا ايتىلمايدى.

ۇكىمەت ءتىلى تۋرالى

جوعارىدا ايتتىق، تۇتاس ءۇش ايماقتا دا، ىلە ايماعىندا دا قازاقتار نەگىزگى حالىق، بىراق كەڭەستەر وداعى ءوز قۇرامىنداعى قازاقستان وداقتاس رەسپۋبليكاسىنىڭ ىرگەسىندە تاعى ءبىر قازاق رەسپۋبليكاسىن قۇرۋدى قالامادى. كەرىسىنشە سانى قازاقتان ەكى-ءۇش ەسە از ۇيعىرلاردى قولدان بيلىككە كوپتەپ قويدى (ولاردىڭ دا كوبى كەڭەستىك ۇيعىرلار), ءتىپتى بۇلاردىڭ اراسىندا دا قازاقستان مەن قىرعىزستاننىڭ ۇيعىرلارى، كوممۋنيستىك تاربيە العان، كەڭەستەر وداعىنىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەيتىن، احمەتجان قاسىمي سياقتى ۇيعىرلار كوپ بولاتىن. سوندىقتان ۇيعىر ءتىلى قۇلجاداعى ۇكىمەتتىڭ ءتىلى بولىپ، نەگىزگى قۇجاتتار وسى تىلدە شىقتى. بىراق ءۇش ايماقتا قازاق كوپ بولعاندىقتان، ەكىنشى ءتىل قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسى ۇيعىر تىلىنەن كەڭ بولدى. ۇيعىر ءتىلىن ۇكىمەت ءتىلى ەتۋ تۋرالى تۇركىستان ۇكىمەتى مىنانداي بۇيرىق شىعارعان:

«1944 جىلى 12 قاراشادا شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى ۋاقىتشا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلتاي جينالىسىندا «توعىز تارماقتان تۇراتىن ساياسي باعدارلاما» جاريالاندى (بۇدان ءارى «1944 جىلعى باعدارلاما»). شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى بولماعاندىقتان، «توعىز تارماقتان تۇراتىن ساياسي باعدارلاما» ءىس جۇزىندە كونستيتۋتسيا ءرولىن اتقاردى. ونىڭ نەگىزگى مازمۇنى مىنالار: (1) قىتايلىق تەرىس ساياساتتىڭ بارلىق تۇرلەرىن جويۋ; (2) ۇكىمەت دەموكراتيالىق جۇيە بولىپ تابىلادى; (3) اسكەر حالىقتىققا ءتان; (4) بارلىق ەتنيكالىق توپتار تەڭ; (5) ءدىندى قۇرمەتتەۋ كەرەك; (6) بارلىق دەڭگەيدەگى لاۋازىمدى تۇلعالاردى حالىق سايلايدى; (7) كەڭەستىك ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋ; (8) ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋ; (9) ۇيعىر ءتىلىن ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ ورتاق ءتىلى ەتىپ بەلگىلۋ».

ارينە كەڭەستەر وداعىنىڭ وسى ساياساتى قازاقتاردىڭ نارازىلىعىن تۋدىراتىنى تابيعي ەدى، وسپان باتىر مەن قاليبەك اكىمنىڭ قارسى شىعۋىنىڭ سەبەبىنىڭ ءبىرى وسىندا ەدى.  ىلەدەگى قوزعالىستىڭ ەكى نەگىزگى باسشىسى اكبار مەن سەيىتتىڭ جۇمباق ءولىمى دە وسىمەن بايلانىستى. ۇكىمەت باسشىلىعىنا قازاقتى شىعارماۋ، ۇكىمەت ءتىلى قازاق ءتىلى بولماۋ، «ءبارىڭ ءبىر تۇرىك تىلدەسسىڭدەر، سوندىقتان بارىڭە ورتاق تۇركىستان ۇكىمەتى بولىپ وتىر» دەگەن سوزگە كوپ قازاق يلانا قويمايتىن. ويتكەنى «تۇرىك»، «تۇركىستان» اتاۋلارى  قازاقتارعا بەيتانىس ەدى، كوپ ساندى بۇقارانى بىلاي قويعاندا، زيالى قازاقتاردا دا  تۇرىكشىلدىك يدەيا، شىعىس تۇركىستان يدەياسى بولماعان.

ال كەڭەستەر وداعىنىڭ بيلىككە قازاقتاردى جولاتپاۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى بولدى: بۇل ۋاقىتتىق ويىن، وسى وپەراتسيا ارقىلى گومين قىتاي بيلىگىن موڭعوليا تاۋەلسىزدىگىن مويىنداۋعا قىساۋ، ال ول ماقساتقا جەتكەننەن كەيىن بۇل قۋىرشاق مەملەكەت كەرەك بولمايدى، ونى تاراتا سالادى. ەگەر قازاق نەگىز ەتكەن وسى ءۇش ايماقتا قازاق ءتىلى ۇكىمەت ءتىلى، قازاقتار بيلىكتە بولعان قازاق مەملەكەتى قۇرىلىپ، كەيىن ونى تاراتاتىن بولسا، قازاقتار قارسى شىعاتىنى داۋسىز. سوڭى دۇربەلەڭ بولۋى مۇمكىن، سول ءۇشىن قازاق نارازى بولاتىن، ريزا بولمايتىن جۇيە قۇرسا، ونداي ۇكىمەتتى تاراتقان كەزدە قازاق قارسى شىقپايدى دەپ بولجاعانى انىق، راسىندا دا سولاي بولادى. 1946 جىلى جازدا «شىعىس تۇركىستان ۋاقىتتىق ۇكىمەتى» تاراتىلعان كەزدە ەشكىم قارسى بولمادى، ال سول ۇكىمەتتەگى ۇيعىرلاردىڭ دا ەشقايىسىسى قارسى شىقپادى.

ۇلتتىق ارميانىڭ قۇرىلۋى

ىلەنىڭ جەرلىك پارتيزاندارى مەن كەڭەستەر وداعى ارمياسىنىڭ كۇشىمەن تولىق ازات بولعان سوڭ، ۋاقىتتىق ۇكىمەت ۇلتتىق ارميا قۇردى، ونىڭ نەگىزگى جۇيەسىن كەڭەستەر وداعى قىزىل ارمياسىنىڭ جۇيەسى بويىنشا كوشىرىپ جۇرگىزدى.

1944 جىلى 16 قاراشادا  الەكساندروۆ، پالينوۆ، ىسقاقبەك باستاعان ءبىر باتاليۋن (500-دەن اسا ادام) اسكەر قۇلجاعا كەلدى. سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا كەڭەستەر وداعىنان گەنەرال-لەيتەنانت كوزيلوۆ،  ۆيكتور كولەبيليكين باستاعان اسكەري اقىلشىلار ۇيىرمەسى كەلدى.

1945 جىلى قورعاستا كەڭەستەر وداعىنىڭ كومەگىمەن اسكەري تاربيەشىلەر كەلىپ، كومانديرلەر كۋرسى اشىلدى. ءار كەزەك كۋرس مەرزىمى ءۇش اي بولىپ، كەيىن باياندايدا ءۇش كەزەك كۋرس اشىلىپ، 450 كۋرسانت تاربيەلەنىپ شىقتى (65). 1945 جىلى 3-ءشى ايدىڭ 6-سى كۇنى ۇلتتىق ارميا باس قولباسشىلىق شتابىن قۇردى. وعان ارتقى شەپ ءبولىمى، ساياسي ءبولىم، اسكەري سوت، اسكەري پروكۋرارۋرا، بارلاۋ، سوعىس، كادىرلار، شارۋاشىلىق باسقارماسى قارادى. ارميانىڭ قولباسشىسى يۆان گريگوريۆيچ پالينوۆ، ورىنباسارى ۆارسانوۆي ميحايلوۆيچ ماجاروۆ بولىپ بەلگىلەندى. اسكەري ىستەر مەڭگەرمە باستىعى ءزۇنۋن تەيىپوۆ (تاتار، الماتى قالاسىنان), ارتقى شەپ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى پاحريدينقوجا راسۋلوۆ (وزبەك),  ساياسي ءبولىم باستىعى ابدىكارىم ابباسوۆ (ۇيعىر), اسكەري سوتتىڭ باستىعى قاينام ءابدۋللا، اسكەري پروكۋراتۋرا باستىعى ابدىعۇپىر سابىرقاجى (ۇيعىر), اسكەري ءدىن ىستەر باستىعى داموللا رازيەۆ بولدى.

بۇدان بىلەتىنىمىز - ۇلتتىق ارميانىڭ قۇرىلۋىنا دا كەڭەستەر وداعى ىقپال ەتكەن ءارى اسكەري ماماندارىن جىبەرىپ، جەرلىك حالىقتان وقىعان ازاماتتاردى تاربيەلەگەن. سونىڭ وزىندە ارميانىڭ باس قولباسشىسىنان تارتىپ، پولك كومانديرلەرى، ساياسي كوميسسارلارى، ت.ب تۇگەل كەڭەستىك ورىستار جانە قازاق، قىرعىز، تاتار، وزبەك، ۇيعىرلار بولدى.

4-ءشى ايدىڭ 8-ءى كۇنى قۇلجا قالاسىندا ۇلتتىق ارميا قۇرىلۋ سالتى وتكىزىلىپ، وعان 10 مىڭنان اسا ادام قاتىستى. ءاليحان تورە ارنايى ءسوز سويلەپ، تۋ ۇسىندى، اسكەري پاراد وتكىزىلدى. ول كەزدە ىلەدە قۇرىلعان ۇلتتىق ارميانىڭ جالپى اسكەر سانى 15 مىڭداي ادام بولىپ، وعان مىنا پولكتار قارادى (67):

قۇلجادا قۇرىلعان ۇلتتىق ارميا سانى باستاپقىدا 15 000 ادام ەدى، بىراق التاي مەن تارباعاتاي تولىق ازات بولعاندا 30 مىڭعا جەتتى. ال قۇلجاداعى العاش قۇرىلعان 15 مىڭ ادامدىق ۇلتتىق ارميا قۇرامى تومەندەگىدەي بولدى (سۋرەتتەر كوبى ءدال سول پولكتاردى كورسەتپەيدى):

ىلە جاياۋ اسكەر 2-ءشى پولكى، كومانديرى فيداەۆ (ورىس), سانى 1500 ادام، بۇلار دەنى قۇلجا قالا ماڭى مەن ايرانباققا شابۋىل جاساعان اسكەرلەردەن قۇرالدى.

زاپاس 4-ءشى پولك قۇرىلدى. كومانديرى قايىمبەك (ۇلتى انىق ەمەس).

تەكەس اتتى 1-ءشى پولك, كومانديرى ماۋلەنوۆ (قىرعىز، كەڭەستەر وداعى قىرعىزستان).

تەكەس اتتى اسكەر 2-ءشى پلوك, كومانديرى نوعايباەۆ (قىرعىز، كەڭەستەر وداعى قىرعىزستان). ولار قورعاس پەن ءسۇيدىڭدى قورشاپ شابۋىلداعان اسكەرلەر مەن پارتيزانداردان قۇرالدى (قىرعىزستان اسكەرى سياقتى).

بۇدان وسى اسكەرلەردىڭ قۇرامىندا قىرعىزستاندىق اسكەرلەر كوپ بولعانىن بايقاۋعا بولادى، پولك كومانديرلەرىدە كەڭەستىك قىرعىزستان ازاماتتارى ەكەنى بەلگىلى بولىپ تۇر.

ءسۇيدىڭ اتقىشتار 1-ءشى پولك, كومانديرى موگۋتينوۆ (ورىس، كەڭەستەر وداعى).

دۇڭگەن اتتى 10-شى پولك, (بۇرىن اتتى باتاليۋن بولعان), كومانديرى ءمانسۋر لوميەۆ (دۇڭعان، كەڭەستەر وداعى). بۇلار كەڭەستەر وداعىنىڭ دۇڭعاندارى بولۋى مۇمكىن، ارينە ىلەنىڭ جەرگىلىكتى دۇڭعاندارى دا بار ەكەنى ءشۇباسىز. 1934 جىلى قاشقاردا كەڭەستەر وداعىنا تىزە بۇككەن دۇڭعانداردا وسى پولك قۇرامىنا كىرۋى ىقتيمال.

كەڭساي اتتى 3-ءشى پولك, كومانديرى لەسكين (ورىس، جەرگىلىكتى اق ورىس، قازاقتاردان  قۇرالعان رولك. لەسكين كەيىن كەڭەستەر وداعىنا كەتىپ، الماتىدا قايتىس بولعان).ۇلتتىق ارميانىڭ ورىس اسكەرلەرى. كەڭساي اتتى پولكى وتە تەز قۇرىلعان پولك، بۇعان قاراعاندا كەڭەستىك ورىس اسكەرلەر بولۋى مۇمكىن، ولار تاعى التاي مەن تارباعاتايدى الۋ سوعىستارىنا قاتىناسقان ءارى سول ايماق اكىمشىلىكتەرىنە كەڭەستىك ادامداردى قويىپ وتىرعان.

اراسان بۇراتالاداعى پارتيزاندار مەن موڭعولداردان قۇرالعان موڭعول اتتى 8-ءشى پولك (بۇرىن اتتى اسكەر باتاليۋنى ەدى), كومانديرڭ ەردە (موڭعول), ساياسي كوميسسار توقتى ەمەنوۆ (ۇيعىر).

توعىزتاراۋ 5-ءشى اتتى پولك, كومانديرى نۇسىپقان كونبايۇلى (قازاق), ورىنباسارى تۇرسىن ءمانتيازاروۆ (قىرعىز، كەڭەستەر وداعىنان), شتاپ باستىعى تورعاليەۆ تۇرسىن (قىرعىز، كەڭەستەر وداعىنان), 1200 ادام. توعىزتاراۋ، كۇنەس، نىلقى اۋداندارىنىڭ قازاقتارىنان قۇرالعان، نىلقى پارتيزاندارىنىڭ ناعىز جالعاسى وسىلاردا كوپ بولعان.

سىبە سكادرونى, كومانديرى ناربانوۆ، ساياسي كوميتسار ءمۇرتيزان، سانى 170 ادام. ءبىر پولكتا ەكى باتالون، ءبىر باتالوندا 3 روتا، ءبىر روتادا 3 زۆود، 1 زۆودتا 3 وتدەلەنيە بولعان، ءار پولكتا 2500-گە دەيىن ادام بولعان.

تاراباعاتاي پارتيزاندارى

وسى ۋاقىتتاردا ياعني، 1941-1944 جىلدارى تارباعاتاي وڭىرىندە تاعى دا كوپتەگەن ازاماتتار قولعا الىندى، سولاردىڭ قاتارىندا جازۋشى قاجىعۇمار شابدانۇلى، ەتنوگراف جاعدا بابالىقۇلى، بالقاش باپين دا بار ەدى. شاۋەشەك قالاسىندا دۋبەك شالعىنبايۇلى باستاعان قازاق ازاماتتارى «جاۋىنگەر گرۋپپا» قۇردى (68), ونىڭ كوبى شاۋەشەكتەگى گيمنازيا وقۋشىلارى ەدى. ولار تارباعاتايدىڭ جەر-جەرىندە ۇلت-ازاتتىققا ۇگىتتەيتىن كوپتەگەن ارەكەتتەر جاسادى، دەسەدە ۇيىمنىڭ كوپ مۇشەلەرى قىتاي ۇكىمەتى جاعىنان قولعا الىندى.

تارباعاتاي ايماعىنداعى قازاقتاردىڭ كولەمدى ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى ەكى جەردە پايدا بولدى: ءبىرى - مايلى تاۋىندا، ەندى ءبىرى - ەرەنقابىرعا تاۋىندا تۇتاندى.

مايلى پارتيزاندارى تۋرالى دەرەكتەردە بىلاي دەلىنگەن:

«تارباعاتاي ايماعىنىڭ باتىس-وڭتۇستىك وڭىرىندەگى تاۋلى رايونداردا قازاق مالشىلارى پارتيزاندار وتريادىن ۇيىمداستىرىپ، بۇراتالاداعى موڭعول اتتى اسكەرلەر باتالونىنىڭ كومەگىمەن ولار 200 ادامعا كوبەيىپ، شاعانتوعايدىڭ ۇزىنبۇلاق دەگەن جەرىندە گومينداڭ اسكەري بولىمدەرىمەن سوعىستى. 6-شى ايدىڭ 16-سى كۇنى ولار 300 ادامعا كوبەيىپ، «مايلى پارتيزاندار وتريادى» بولىپ قۇرىلىپ، نۇرساپا سەيتجانۇلى مەن قالي قيزامادەنۇلى جاۋاپتى بولدى. ولار تولى، شاعانتوعاي وڭىرىندە بەلسەندى قيمىل جاساپ، گومينداڭ اسكەرلەرى مەن ساقشىلارىنا سوققى بەردى» (69).

وسى ءۇش ايماقتاعى ۇلت-ازاتتىق كۇرەستىڭ كۋاگەرى ءارى قاتارداعى جاۋىنگەرى بولعان قوجاي دوقاسۇلى ءوزىنىڭ «وتقا ورانعان جىلدار» كىتابىندا مايلى پارتيزاندارى تۋرالى بىلاي مالىمەت كەلتىرەدى:

«گومينداڭعا قارسى وقتى تۇڭعىش رەت التايدا ەسىمقان، نىلقىنىڭ لاستاي تاۋىندا اكبار ەسبوسىن ۇلى، ەرەنقابىرعادا نۇرپاي، مايلى-ءجايىردا بايكەنجە، نۇرساپا سەيتجاندار اتتى…بەسىنشى ۇلكەن توپ تولى پارتيزاندارى نۇرساپا، قايسا، بايكەنجەلەر باستاعان 200 ادام» (70).

وسپاننىڭ باتىرى بولعان نۇرعوجاي ءوز ەستەلىگىندە بىلاي دەيدى:

«تارباعاتاي قوزعالىسىندا قاليبەك توبىن باسشىلىققا الدىق، نۇرساپا باتىر جايىندا دا ەستىگەن ەدىم، بىراق بۇلاردى اڭگىمەلەمەدىم، ويتكەنى قوزعالىس باسشىسى قاليبەك ءالى ءتىرى بولعاندىقتان ول تۋرالى ءوزى ايتا جاتار…» (71).

1945 جىلى كوكتەمدە اشىق كوتەرىلىسكە شىققان وسى «مايلى پارتيزاندارى» تامىز ايىنا دەيىن تولى وڭىرىنەن 200-گە جۋىق قىتاي اسكەرىن جويعان، سانى دا ارتىپ 700-دەن اسقان.

7-ءشى ايدىڭ باسىندا شىعىس  تۇركىستان  ۇلتتىق  ارمياسى باس قولباسشى پالينوۆ لەسكيننىڭ كەڭساي اتتى اسكەر 3-ءشى پولكىن، ەردە مىڭيەۆتىڭ موڭعول اتتى اسكەر باتالونىن، قورعاۋشىلار باتالونىن باستاپ ءسانتاي، بۇراتالادان ءوتىپ تارباعاتاي ايماعىنا (شيحۋعا) كىردى.

7-ءشى ايدىڭ ورتاسىندا ولار (كەڭساي اتتى پولك) ۇزىنبۇلاقتا مايلى پارتيزاندارىمەن بىرىگىپ، ۇلتتىق ارميا باس قولباسشىلىعىنىڭ تارباعاتايدى ازات ەتۋ جونىندەگى بۇيرىقتى جاريالادى. ۇلتتىق ارميا مەن مايلى پارتيزاندارى الدىمەن ۇزىنبۇلاق شوقىسى مەن ءۇش قاراسۋدى الدى، 7-ءشى ايدىڭ 15-ءى كۇنى شاعانتوعاي اۋدانىن الدى. مايلى پارتيزاندارى مەن موڭعول اتتى اسكەرى باتالونى شيحۋ مەن شاۋەشەككە باراتىن جولداعى ۇرىمتال بەكەت ۇتىنى الدى (72).

مايلى پارتيزاندارى 700 ادامنان استى دا، كەرەي ازاماتتارىن نەگىز ەتكەن «تارباعاتاي 6-شى اتتى پولك» قۇرىلدى.

ۇلتتىق ارميا تارباعاتايداعى ەگىنشىلەر مەن مالشىلاردان اسكەر الىپ، قۇرامىنا قابىلدادى. تامىز ايىنىڭ 10-ى كۇنى ۇلتتىق ارميا قولباسشىلىعى شتابى بۇيرىق ءتۇسىرىپ، مايلى پارتيزاندارىنان «تارباعاتاي 6-شى اتتى پولكتى» قۇردى.

تاعى «ءدوربىلجىن 4-ءشى اتتى پولك» قۇرىلدى، ولار كەڭساي اتتى اسكەر پولكىمەن بىرىگىپ، اتتى بريگاداعا اينالىپ، سانى 2400-دەن استى. ولاردان ءبىر ءبولىم كۇشتى شىعارىپ، شيحۋعا شابۋىل جاسادى، ەندى نەگىزگى كۇش قوبىققا شابۋىل جاسادى (73).

قوجاي دوقاسۇلىنىڭ ايتۋىنشا:

«ءدوربىلجىن 4-ءشى اتتى پولك، كومانديرى ايتۋعان (قازاق، كەڭەستەر وداعىنان), ورىنباسارى يۋسۋپوۆ (تاتار، كەڭەستەر وداعىنان), ساياسي كوميتسسار احىمەتشاەۆ(كەڭ وداعىنان), جيىنى 1200 ادام.

تارباعاتاي 6-شى اتتى پولك، ورىنى شىحىزى (تاسىرقاي), كومانديرى: قايسا دۇيسەنبەكوۆ (كەڭەستەر وداعىنان، قازاق). ورىنباسارى قايسا جۇمىكەۇلى. ساياسي كوميتسسار ءابدراحمان وركەن ۇلى (كەڭەستەر وداعىنان، قازاق), شتاب باستىعى سامۋ ءسابيتوۆ (ول شەپەيزىنى الۋ سوعىسىندا قازا بولىپ، ورىنىنا نۇرلان بوگەنباەۆ تاعايىندالدى، ەكەۋى دە كەڭەستەر وداعىنان), شتاب باستىعىنىڭ ورىنباسارى جاعدا بابالىقوۆ. 1200 ادام (74).

ەرەنقابىرعا پارتيزاندارى

8-ءشى ايدىڭ 11-ءى كۇنى ۇلتتىق ارميادان 600-دەي ادامى سوۆەت  وداعىنىڭ اسكەري اقىلشىسى ءبايدىلدا دوسكەنوۆتىڭ باستاۋىندا قوبىققا جەتىپ، 8-ءشى ايدىڭ 22-ءسى كۇنى قوبىقتى ازات ەتتى (75).

قۇلجاداعى «شىعىس تۇركىستان» ۇكىمەتى ۇرىمجىدەن ىلە مەن تارباعاتايعا باراتىن كولىك جولدارىن، تەلەفون سىمدارىن ءۇزىپ، جاۋ اسكەرىنىڭ شابۋىل جولىن كەسۋ ءۇشىن وسى ەرەنقابىرعا وڭىرىندەگى قازاقتاردى اتتانىسقا كەلتىرۋدى كوزدەيدى، بۇل ماڭىزدى ستراتەگيالىق مانگە يە ەدى. وسى پارتيزاندار تۋرالى مىناداي دەرەكتەر بار:

ءۇشىنشى توپ - قازىقان توبى، ىلەنىڭ شىعىس بەس اۋدانىنان جينالعان 400-دەن اسا ادام ءتاڭىرتاۋىنان اسىپ، ساۋان، ماناس اۋداندارى ارالىعىندا ارەكەت ەتتى، ساۋاندى ازات ەتۋدە ۇلكەن ۇلەس قوسادى.

ءتورتىنشى ۇلكەن توپ - ەرەنقابىرعاداعى ساۋان، ماناس ەلدەرىنىڭ ازاماتتارىنان قۇرالعان پارتيزاندار، باستاۋشىلار قاليبەك رايىمبەكۇلى، تاكىمان، بالا قامزالار، ولار قازىقان توبىمەن بىرلەسىپ، گومينداڭ اسكەرلەرىنە قارسى كۇرەستە سۇبەلى ۇلەستەر قوسادى.

1945 جىلى كومەك سۇراي كەلگەن تولەگەن، بەيسەمباي، زايكەن، بالا قامزالاردى قابىلداعان ۇلتتىق ارميا باس شتابى ماجاروۆتىڭ ۇيعارۋىمەن، قازىقان ماناسباەۆ باستاعان ، قانافيا مايور، قاشقىنبايلار باستاعان نىلقى، كۇنەس اۋداندارىنان ادام ۇيىمداستىرىپ، ساۋان اۋدانىنا كومەككە جىبەرەدى. ولار ساۋان حالقىمەن بىرلەسىپ، گومينداڭنىڭ 1500-دەي ادامىن جويىپ (ونان بۇرىن جويىلعاندارىمەن قوسقاندا 1700-دەن اسادى), ماناس، انجىۇاي كوپىرلەرىن تالقانداپ، تەلەفون سىمدارىن ءۇزىپ، ءۇرىمجى-شيحۋ اراسىنداعى حابارلاسۋ لينيالارىن ءۇزدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ەرەنقابىرعا حالقىن نەگىز ەتكەن ساۋان 7-ءشى اتتى پولك قۇرىلادى.

ساۋان 7-ءشى اتتى پولك، كومانديرى قازىقان ماناسباەۆ، ساياسي كوميتسسار سارسەنبەك ءابىشۇلى (76), بۇلار وسى ەرەنقابىرعا ەلىنىڭ ازاماتتارىنان قۇرالعان ەدى.

بۇلاردان باسقا سانى شاعىنىراق تاعى ءبىر قازاق پارتيزاندار توبى بولدى، ولار -شاعانتوعاي پارتيزاندارى - جاعدا بابالىقۇلى، بالقاش باپين باستاعان 70-80 ادام.

وسى تارباعاتايداعى قازاقتاردان وزگە ورىستاردان ۇيىمداسقان پارتيزاندار دا بولدى، ولار:

«التىنشى توپ - يلياەۆ باستاعان شاۋەشەك پارتيزاندارى، سانى 130 ادام.

جەتىنشى توپ - نيكولاەۆ باستاعان ورىس پارتيزاندار، ورقىدا تۇرعان، ادام سانى 130 (77).

بۇل ەكى توپ تا ارنايى تاپسىرمامەن مىندەت وتەپ جۇرگەن كەڭەس وداعىنىڭ اسكەرلەرى ەكەنى كۇمانسىز.

بۇلاردان بولەك تاعى دا سوپاحۇن سۋروۆ باستاعان، مايتاۋدا كوتەرىلىس جاساعان ءبىر روتا ۇيعىر اسكەرلەر بار، ولار مايتاۋدان شىعىپ، قۇلجاعا بارعان، كەيىن اقسۋعا شابۋىل جاساعان.

ارتقى شەپ جاياۋ اسكەر پولك. ورنى –انجىحاي. كومانديرى - قايىمبەك، ساياسي كوميسسارى - عىلاجيدەن قاريەۆ (ۇيعىر؟ وزبەك؟), شتاب باستىعى - باستوۆ، 2500 ادام.

ساندوۋحىزى اتتى 3-ءشى پولك. كومانديرى - يگانوۆ، ساياسي كوميسسار - ءفاتيح جابىقباي، شتاب باستىعى -  زەيتىنكوۆ (ورىس، كەڭەستەر وداعىنان) (78).

التايداعى قارۋلى كۇشتەر

1945 جىلى التاي تولىق ازات بولعان سوڭ، التايداعى 5 مىڭعا جۋىق قازاق قارۋلى كۇشتەرى تاراتىلدى دا، ورىنانا قايتادان التاي اتتى پولكى قۇرىلدى.

التاي اتتى اسكەر 5-ءشى پولكى، كومانديرى - بادەلقان سۇگىرباەۆ (قازاق), كوميسسارى - ءيۇسۇپجان ياسىنوۆ (ۇيعىر), شتاب باستىعى - ايتىكەن امانجولۇلى، ادام سانى 1000 ادام.

اتتى 3-ءشى پولك، التاي اتتى پلوكتىڭ ءبىر بولىگىنەن قۇرالعان، كومانديرى - دينيسوۆ، ساياسي كوميسسارى - ءانناس، شتابپ باستىعى – قايرانبەك (قازاق), 900 ادام (79).

وسپان باتىر باستاعان «التاي قازاقتارىنىڭ توڭكەرىستىك ۇكىمەتى» مەن ونىڭ قارۋلى كۇشتەرى ءوز مىندەتىن ورىنداپ بولدى دەپ قاراعان كەڭەستەر وداعى ولاردى تاراتىپ، ولاردىڭ ورىنىنا كەڭەستىك يدەياداعى ءسوز تىڭدايتىن شەنەۋنىكتەرمەن اتتى پولك قۇردى، بۇل وسپان باتىر جانە ونى قولداعان التايدىڭ شىعىس ءۇش اۋدانى مەن قۇلجاداعى ۇكىمەت ارا قايشىلىقتىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى بولدى.

ۇلتتىق ارميانىڭ جالپى قۇرامى تۋرالى

1945 جىلى كۇزگە دەيىن ءۇش ايماقتاعى قىتايدىڭ 20 مىڭنان اسا اسكەرىن جويعاننان كەيىن، ءۇش ايماق ارمياسى ۇرىمجىگە بەت الىپ، ماناس بويىنا كەلگەندە كەڭەستەر وداعىنىڭ بۇيرىعىمەن توقتاپ قالدى. 1945 جىلى قازاندا ۇلتتىق ارميا ماناستا شەپ قۇرعاندا جالپى سانى 29 650 ادامعا جەتكەن. نۇسىپقان كونبايۇلىنىڭ دەرەگى بويىنشا، جالپى جاۋىنگەرلەردىڭ 60%-ىن قازاق جاۋىنگەرلەرى قۇراعان. ارميادا 17 پولك بولىپ، جوعارى دارەجەلى باسشىلاردىڭ كوبى كەڭەستەر وداعىنان كەلگەن ورىس، قازاق، تاتار، قىرعىز گەنەرالدار مەن پولكوۆنيكتەر بولدى. 13 اتتى پولك بولدى، ەكى اتتى ديۆيزيا، بەس بريگادا بولعان (80). پولكتاردىڭ جالپى قۇرلىمى تومەندەگىدەي:

الدىڭعى شەپ قولباسشىلىق شتاب، ورىنى شىحىزى (تاسىرقاي), باس قولباسشى پالينوۆ، كوميسسارى ءداۋىتوۆ، شتاب باستىعى بورني (ورىس، كەڭەستەر وداعىنان). شتابتا 550 ادام بولعان. وعان قاراستى جاياۋ 1-ءشى بريگادا ماناس وزەنىنىڭ باتىسىندا تۇردى، بريگادا كومانديرى موگۋتينوۆ، ساياسي كوميسسارى مارعۇپ ىسحاقوۆ (تاتار) بولدى. 2-ءشى جاياۋ اسكەر بريگاداسى دا ماناس وزەنىنىڭ باتىسىندا تۇرىپ، كومانديرى پيداەۆ، ساياسي كوميسسارى موللاحۇن بولدى، دەربەس مينامەت باتالونى دا ماناستىڭ باتىسىندا تۇردى.  ماناس بويىنداعى تاعى ءبىر بريگادا قۇرىلعان. ول ماناس بويىنداعى اسكەري كۇشتىڭ جەتكىلىكسىزدىگىن تولىقتىرۋ ماقساتىندا قۇرىلىپ، بريگادا كومانديرى لەسكين، ساياسي كوميسسار مۇراتقالى بولدى (81), (82). الدىڭعى شەپكە قاراستى پولكتار:

1. ءسۇيدىڭ اتقىشتار 1-ءشى پولكى، كومانديرى موگۋتينوۆ (ورىس، كەڭەستەر وداعىنان).

2. دۇڭگەن اتتى 10-شى پولكى. بۇرىن اتتى باتالون بولعان، كومانديرى ءمانسۋر لوميەۆ (دۇڭعان، كەڭەستەر وداعىنان).

3. كەڭساي اتتى 3-ءشى پولك، كومانديرى لەسكين (ورىس).

4. اراسان بۇراتالاداعى پارتيزاندار مەن موڭعولداردان قۇرالعان موڭعول اتتى 8-ءشى پولكى. بۇرىن اتتى اسكەر باتالنى ەدى. كومانديرى ەردە (موڭعول), ساياسي كوميسسار توقتى ەمەنوۆ (ۇيعىر), بۇنداعى ەردە ناق قاي جەردىڭ موڭعولى ول تۋرالى دەرەك تاپپادىق، بىراق بۇلدا كەيىن كەڭەستەر وداعىنا ءوتىپ كەتتى دە، الماتىدا دۇنيە سالدى).

5. توعىزتاراۋ 5-ءشى اتتى پولك، كومانديرى نۇسىپقان كونبايۇلى (قازاق), ورىنباسارى تۇرسىن ءمانتيازاروۆ (قىرعىز، كەڭەستەر وداعىنان), شتاپ باستىعى تورعاليەۆ تۇرسىن (قىرعىز، كەڭەستەر وداعىنان), 1200 ادام. توعىزتاراۋ، كۇنەس، نىلقى اۋداندارىنىڭ قازاقتارىنان قۇرالعان.

6. سىبە سكادرونى، كومانديرى ناربانوۆ، ساياسي كوميتسار ءمۇرتيزان، سانى 170 ادام.

7. ءدوربىلجىن 4-ءشى اتتى پولك، كومانديرى ايتۋعان (قازاق، كەڭەستەر وداعىنان), ورىنباسارى يۋسۋپوۆ (تاتار، كەڭەستەر وداعىنان), ساياسي كوميسسار احىمەتشاەۆ (قازاق، كەڭەستەر وداعىنان), جيىنى 1200 ادام.

8. تارباعاتاي 6-شى اتتى پولك، ورىنى شىحىزى (تاسىرقاي), كومانديرى: قايسا دۇيسەنبەكوۆ (قازاق، ككەڭەستەر وداعىنان). ورىنباسارى قايسا جۇمىكەۇلى (مايلى پارتيزاندارىنىڭ باسشىسى). ساياسي كوميسسار ءابدىراحمان وركەنۇلى (كەڭەستەر وداعىنان، قازاق),  شتاب باستىعى سامۋ ءسابيتوۆ (ول شەپەيزىنى الۋ سوعىسىندا قازا بولىپ، ورىنىنا نۇرلان بوگەنباەۆ تاعايىندالدى، ەكەۋى دە قازاق، كەڭەستەر وداعىنان), شتاب باستىعىنىڭ ورىنباسارى جاعدا بابالىقوۆ.1200 ادام.

9. ساۋان 7-ءشى اتتى پولك، كومانديرى قازىقان ماناسباەۆ (قازاق، كەڭەستەر وداعىنان), ساياسي كوميسسار سارسەنبەك ءابىشۇلى (كەڭەستەر وداعىنان) (83).

10. ساندوۋحىزى اتتى 3-ءشى پولك، كومانديرى يگانوۆ (ورىس، كەڭەستەر وداعىنان), ساياسي كوميسسار - ءپاتيح جابىقباي، شتاب باستىعى زەيتىنكوۆ (ورىس، كەڭەستەر وداعىنان).

11. ارتقى شەپ جاياۋ اسكەر پولك، ورىنى - انجىحاي، كومانديرى – قايىمبەك (ۇلتى انىق ەمەس), ساياسي كوميسسارى - عىلاجيدەن قاريەۆ، شتاب باستىعى - باستوۆ، 2500 ادام.

12. ءدوربىلجىن ساقشى سكادرونى، كومانديرى - سپاكوۆ (ورىس، كەڭەستەر وداعىنان), 250 ادام.

وسى پولكتاردان ءدوربىلجىن اتتى پلوك، كەڭساي اتتى پولك ماناستىڭ باتىسىنا، دۇڭعان اتتى پولك شىحىزىعا، موڭعول اتتى پولك ساۋانعا ورنالاستى (84).

جوعارىداعى مالىمەتتەردەن 30 مىڭدىق ارميانىڭ ەڭ كوبى ماناسپەن ىرگەسىندەگى شىحىزى، ساۋانعا ورنالاسقانىن كوردىك، ال التايداعىلارى وسپان كۇشتەرىن تىزگىندەۋ ماقساتىندا سوندا تۇرعىزىلدى، ال ىلەنىڭ وڭتۇستىگىندەگىلەر اقسۋداعى قىتاي ارمياسىنان ساقتانۋ ءۇشىن سوندا تۇردى. تاعى ءبىر ماڭىزدى مىندەتى - مايتاۋ مۇناي كەنىن قورعاۋ بولدى، اسكەري كولىكتەردىڭ جانار مايى وسى كەن ورىنىنان الىناتىن. قىتاي ارمياسى وسى كەننەن ايىرىلعان سوڭ ىرىقسىز كۇيگە تۇسكەن. مايتاۋ مۇناي كەن باستىعى بولىپ كەڭەستىڭ قازاق ادىلبەك جۇنىسبەكوۆ تاعايىندالدى.

التاي تولىق ازات بولعاننان كەيىن، شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتى التاي قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قارۋلارىن تاپسىرۋىن تالاپ ەتتى. شىڭگىل، كوكتوعاي، بۋرىلتوعاي اۋداندارىنان اسكەر الۋدى شەكتەپ (التاي قارۋلى كۇشتەرى دەنى وسى اۋدانداردان قۇرالعان), تومەنگى التايدان، كەڭەستىكتەر نەمەسە وزگە جەردىڭ ادامدارىنان التاي اتتى پولك ۇيىمداستىرىپ، ولار التايدا تۇردى. باستى مىندەتى - كوكتوعايداعى ۋران كەنىن قورعاۋ، ول كەننەن الىنعان ۋران كەڭەستەر وداعىنىڭ اتوم بومباسىن جاساۋى ءۇشىن ماڭىزدى بولدى.

التاي اتتى اسكەر 5-ءشى پولكى، كومانديرى بادەلقان سۇگىرباەۆ (قازاق), كوميسسارى مۇحامەدجان سەنباەۆ (قازاق، كەڭەستەر وداعىنان) بولعان، كەيىن ءيۇسۇپجان ياسىنوۆ (ۇيعىر), شتاب باستىعى - ايتىكەن امانجولۇلى (قازاق، كەڭەستەر وداعىنان), ادام سانى 1000 ادام (85).

ۇلتتىق ارميانىڭ قولباسشىسىنان پولكوۆنيكتەرى دەنى كەڭەستىك ادامدار ەكەنى، باس قولباسشىدان تارتىپ پولك كومانديرى، ساياسي كوميسسار، شتاب باستىعىنىڭ دەنى ورىستار مەن تاتارلاردىڭ، قىرعىزداردىڭ بەلگىلى ساندى يەلەپ وتىرعانىن كوردىك. ارينە التاي اتتى پولك پەن توعىزتاراۋ 5-ءشى اتتى پولكتە جەرگىلىكتى قازاقتار باسشى، ال ساۋان، ءدوربىلجىن اتتى پولكتەرى مەن تارباعاتاي 6-شى اتتى پولكتىڭدە باسشىلارى قازاق، بىراق كەڭەستەر وداعىنىڭ ياعني، قازاقستاننىڭ قازاقتارى نەگىزگى ورىندى يەلەگەن. ال از ساندى ۇيعىر كومانديرلەردە كەڭەستىك ۇيعىرلار ەكەنى بەلگىلى. ارميانىڭ ۇقىعى كەڭەستىكتەردىڭ قولىندا بولدى، سوندىقتان ولار كەڭەستەر وداعى قىتايمەن كەلىسىمگە كەلگەن كەزدە ماسكەۋدەن كەلگەن بۇيرىق ماناس بويىندا توقتاتتى. ەگەر شتر دەربەس تاۋەلسىز بولعاندا، ونى تىڭداماي ۇرىمجىگە شابۋىل جاسارى انىق ەدى. ارميانىڭ سانىندا دا 3/1 كەڭەستىك اسكەرلەر بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتتىق. سونىمەن قاتار ارمياداعى ۇشقىشتار، زەڭبىرەكشىلەر، مينومەتشىلەر، موتوتسيكل زۆودى، اسكەري دوقتىرحانا تازا كەڭەستەر وداعىنىكى ءارى سول مەملەكەت جۇيەسى بويىنشا بولدى.

جالعاسى بار...

ەرزات كارىباي

Abai.kz