قازىرگى تاڭدا قوعامىمىزدا سوپى، سوپىلىق، ءدارۋىش، زىكىر جانە زىكىرشىلەر نەمەسە تاريقاتشىلاردى يسلامعا جات دۇنيەتانىمداعى جەكە اعىم رەتىندە كورسەتۋ بەلەڭ الىپ بارادى. ونىڭ ءبىرىنشى سەبەبى، سوپىلىق تۋرالى جوعارىدا ايتىلعان باتىستىق زەرتتەۋلەر مەن كەڭەستىك يدەولوگيالىق تۇجىرىمدارعا تولى ادەبيەتتەر ەكەندىگى بولسا، ەكىنشىدەن، بۇگىنگى قوعامداعى ءدىن قۇبىلىسىنىڭ تابيعي كورىنىسى بولىپ تابىلاتىن ءدىني تانىمدىق توپتاردىڭ ەرەكشەلەنۋى، ءوزارا پسيحولوگيالىق سۋبەكتيۆتى پىكىرتالاستار دەپ ايتۋعا بولادى. سوپىلىقتى سىناپ، ونىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارى مەن يدەيالارىن جوققا شىعارۋ ارەكەتى دە قۇران مەن حاديس شەڭبەرىندە ءجۇرىپ جاتىر. ياعني، سوپىلىق تانىمداعى ءاربىر ۇعىم، كاتەگوريا، سيمۆولدار مەن تۇعىرلاردىڭ قۇراندا ورىن الىپ الماعاندىعى نەگىزگى ولشەمگە اينالدى. بۇل جەردە تەك سالافيلەر عانا ەمەس، يسلامداعى بارلىق اعىمدار، مازحابتار، تاريقاتتار وزدەرىنىڭ نەگىزگى ولشەمى رەتىندە قۇراندى تانيدى. سونىمەن «مەنىڭ حيكمەتتەرىم قۇراننىڭ ءمانى» – دەگەن ياساۋي ءىلىمى، مادەنيەتى جانە جولىنا دەگەن تاريحي ساناعا قۇرمەتتىڭ ورنىنا ونى قارالاۋ، جوققا شىعارۋ بەلەڭ الىپ وتىر. ياساۋي مادەنيەتى دە قۇرانعا نەگىزدەلگەن. وكىنىشكە وراي بۇگىن ونى ماقساتتى تۇردە باسقاشا ءتۇسىندىرىپ، تانىتۋعا تىرىسۋشىلىق تەندەنتسياسى باسىم. مىنە، وسى بەتپەردە، وسى قالىپ، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ءجيى تىلگە تيەك ەتىلەتىن بولدى.

قازىرگى تاڭدا قوعامىمىزدا سوپى، سوپىلىق، ءدارۋىش، زىكىر جانە زىكىرشىلەر نەمەسە تاريقاتشىلاردى يسلامعا جات دۇنيەتانىمداعى جەكە اعىم رەتىندە كورسەتۋ بەلەڭ الىپ بارادى. ونىڭ ءبىرىنشى سەبەبى، سوپىلىق تۋرالى جوعارىدا ايتىلعان باتىستىق زەرتتەۋلەر مەن كەڭەستىك يدەولوگيالىق تۇجىرىمدارعا تولى ادەبيەتتەر ەكەندىگى بولسا، ەكىنشىدەن، بۇگىنگى قوعامداعى ءدىن قۇبىلىسىنىڭ تابيعي كورىنىسى بولىپ تابىلاتىن ءدىني تانىمدىق توپتاردىڭ ەرەكشەلەنۋى، ءوزارا پسيحولوگيالىق سۋبەكتيۆتى پىكىرتالاستار دەپ ايتۋعا بولادى. سوپىلىقتى سىناپ، ونىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارى مەن يدەيالارىن جوققا شىعارۋ ارەكەتى دە قۇران مەن حاديس شەڭبەرىندە ءجۇرىپ جاتىر. ياعني، سوپىلىق تانىمداعى ءاربىر ۇعىم، كاتەگوريا، سيمۆولدار مەن تۇعىرلاردىڭ قۇراندا ورىن الىپ الماعاندىعى نەگىزگى ولشەمگە اينالدى. بۇل جەردە تەك سالافيلەر عانا ەمەس، يسلامداعى بارلىق اعىمدار، مازحابتار، تاريقاتتار وزدەرىنىڭ نەگىزگى ولشەمى رەتىندە قۇراندى تانيدى. سونىمەن «مەنىڭ حيكمەتتەرىم قۇراننىڭ ءمانى» – دەگەن ياساۋي ءىلىمى، مادەنيەتى جانە جولىنا دەگەن تاريحي ساناعا قۇرمەتتىڭ ورنىنا ونى قارالاۋ، جوققا شىعارۋ بەلەڭ الىپ وتىر. ياساۋي مادەنيەتى دە قۇرانعا نەگىزدەلگەن. وكىنىشكە وراي بۇگىن ونى ماقساتتى تۇردە باسقاشا ءتۇسىندىرىپ، تانىتۋعا تىرىسۋشىلىق تەندەنتسياسى باسىم. مىنە، وسى بەتپەردە، وسى قالىپ، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ءجيى تىلگە تيەك ەتىلەتىن بولدى. تاريحي قۇندىلىق كوزىنە اينالعان، ءداستۇرلى مۇسىلماندىق تۇسىنىگىمىزدىڭ ايناسى بولعان ياساۋي مۇراسىن اكسيولوگيالىق قابىلداۋ اياسىنان شىعارۋعا ۇمتىلاتىن كۇشتەر نەمەسە توپتاردىڭ بەلسەندىلىگى كوزگە تۇسەدى. بۇعان قوعامداعى ءدىن ماسەلەسى، ءدىني تانىم مەن عىلىمي تانىم اراسىنداعى ۇيلەسىمدىلىك پەن تەپە-تەڭدىكتىڭ بولماۋى سەبەپ بولسا، ەكىنشى جاقتاعى، ياعني، بۇگىنگى سوپىلىق جولداعىلاردىڭ وزدەرىن قوعامعا ءتيىستى دارەجەدە تۇسىندىرە الماۋى جانە ولاردىڭ ياساۋي مادەنيەتىن جەتىك مەڭگەرمەۋى دە وسى قۇبىلىستىڭ  باستى كومپونەنتى دەر ەدىك. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءدىن مەن ساياسات اراقاتىناسىنا نەمقۇرايلى قاراۋى جانە ءدىندى ساياسي توپتاردىڭ قۇرالىنا اينالدىرۋى دا نەگىزگى فاكتور. الەمدىك جاھاندىق قۇبىلىسپەن بىرگە كەلە جاتقان يسلاموفوبيا، تەررورلىق ارەكەتتىڭ دىنگە، يسلامعا نەگىزدەلۋىنە كوزجۇمۋشىلىق، تۇسىنە الماۋشىلىق سياقتى پسيحولوگيالىق كەدەرگىلەردىڭ بارلىعى جالپى العاندا ءدىني تانىمعا تىرەلىپ وتىر. جالپى العاندا سوپىلىق تۋرالى ايتىلىپ جاتقان سىندار جاڭا سىن ەمەس. ول سوناۋ ءVىىى-ءىX عاسىرلاردان باستاۋ الاتىن فيكح پەن كالام، سوپىلىق پەن فيلوسوفيا نەمەسە شاريعات پەن اقيقات اراسىنداعى تانىمدىق نەگىزدەر ارقىلى  پايدا  بولعان  ءالى  دە  جالعاسىپ كەلەدى. سوپىلىقتى جەكە ءدىن رەتىندە ياعني، يسلامعا جات باسقا اعىم رەتىندە كورسەتۋ ۇدەرىسى تاريحتا ۇزدىكسىز بولدى.   وسى  ۇدەرىسكە  بۇگىنگى  قازاقستان  دا  قامتىلدى.  جاساندى  جانە ماقساتتى سۋفيزموفوبيا قۇبىلىسى شىن مانىندە يسلامدى وركەنيەت، دۇنيەتانىم جانە فيلوسوفيالىق ءداستۇرى بار ءدىن رەتىندە قابىلداعىسى كەلمەيتىندەردىڭ ارەكەتىنىڭ جەمىسى. سوپىلىققا، زىكىرگە، اۋليە تۇسىنىگىنە قارسى شىعۋ دەگەن ياساۋيعا، بۇكىل تاريحىمىزعا، مادەنيەتىمىزگە، سايىپ كەلگەندە، قازاق حالقىنا قارسى شىعۋ دەگەن ءسوز. ويتكەنى، ياساۋيدەن باستاپ ءماشھۇر جۇسىپكە دەيىنگى قازاق دانالارى سوپىلىق مادەنيەت نەگىزىندە وي تولعادى  [1, 103 ب.] بۇل – قازاقتىڭ ءداستۇرلى مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنىڭ ايناسى سوپىلىق مادەنيەت دەگەن ءسوز.
بۇگىنگى قوعامىمىزدا سوپىلىقتى شيلەرمەن ءبىر اعىم رەتىندە كورسەتكىسى كەلەتىندەر دە كەزدەسەدى. ال، تاريحقا جۇگىنسەك، سوپىلىقتى العاش رەت جوققا شىعارۋعا تىرىسىپ، دۇشپاندىق جاساعان شي جانە حاريجي، عۇلاتتار، يماميلەر، زايديلەر بولاتىن. شىن مانىندە «ءسوزدىڭ سىرتقى قىرىنىڭ «ارعى جاعىنان» ءمان تابۋدى كوزدەگەن سۋفيلەردىڭ نەگىزگى قاينار بۇلاعى قۇراننىڭ مانىنە جەتۋ ەدى. ولاردىڭ مەتودىندا شيلەردىڭ جولىنا قاراعاندا انتروپومورفتىق، سيمۆولدىق تۇسىندىرمەلەر از بولاتىن. سۋفيلەردىڭ يسمايليلەرگە قاراعاندا قۇراندى وتە تەرەڭ وقىپ، ۇعىنۋدىڭ ەكى ءادىسى اراسىندا ورتاق تۇستارى كوپ بولاتىن. كەرەك دەسەڭىز، يسلام فيلوسوفياسى مەن سۋفيزم، فيكح پەن كالامداعى قۇراننىڭ رۋحىنا جات مەتودتارعا قارسى مەتود قالىپتاستىرعان  [2, ءى. 359 ب.].
سۋننيلەر سوپىلىقتى ءدال وسى شي’ا توپتارى سەكىلدى جوققا شىعارۋعا اسىققان ەمەس، ەشقانداي كۇپىرلىك ۇكىمىن دە بەرگەن ەمەس. دەگەنمەن يبن حانبال، سوپىلىق تۋرالى سىرتقى عيباداتتى (زاحيري يبادات) السىرەتىپ، ورنىنا “تەرەڭ ويلاۋدى” (تافاككۋر) قويىپ دامىتىپ، وسىلايشا ءدىني پارىزداردان (يباھا) ادامدى قۇتقارىپ، رۋحىن اللامەن ءاردايىم دوستىقتا قوساقتاپ (حۋلۋل) ءدىن قاعيداسىن بۇزادى دەگەن پىكىر تاراتتى. يبن حانبالدىڭ شاكىرتى ءابۋ زۋرا سوپىلىقتى رافيزيلەردىڭ ەرەكشە ءبىر اعىمى رەتىندە كورسەتتى. مۋتازيلا كالامشىلارى سوپىلىقتاعى جاراتۋشى مەن جاراتىلعاندار اراسىنداعى ەكى جاقتى ورتاق ماحاببات يدەياسىنىڭ ماعىناسىز ەكەندىگىن ايتىپ، بۇل يدەيا تەوريالىق جاعىنان انتروپومورفيزمگە، پراكتيكالىق جاعىنان ينكورناتسيانى نەگىزدەيدى دەپ تاپتى  [3, 26-31 بب.].
ايتسە دە سۋننيلەر تاراپىنان سوپىلىق تىيىم سالىنعان (حارام) اعىم رەتىندە تانىتىلعان جوق. ءابۋ تاليپ ءال-ماككيدىڭ (996 ءو.) «قۇت-ۋل-قۋلۋب» (جۇرەكتىڭ قۇتى), عازاليدىڭ «يحيا-ۋل-ۋلۋمي-د-دين» ء(دىن عىلىمدارىنىڭ جاندانۋى) اتتى ەڭبەكتەرى بۇعان مۇمكىندىك بەرمەدى. يبن جاۋزيا، يبن تايميا، يبن قايىم سياقتى سوپىلىققا جانى قاس كالامشى-ويشىلداردىڭ وزدەرى عازاليدىڭ دانالىعى، كەمەلدىگى الدىندا باس ءيدى. سوپىلىقتىڭ قاس دۇشپانى ۋاححابي اعىمىنىڭ قۇرۋشىسى، سۋفي شاقيقتىڭ ءوزى «حاتيم يل-اسامعا» تۇسىندىرمە جازدىرعان  [3, 26-31 بب.].
سوپىلىق كەيىننەن دامىعان تۇردە يسلامنىڭ سۋنني جانە شي اعىمدارىنىڭ ەزوتەريالىق تىرشىلىگىن ءوز ىقپالىندا ۇستادى. وسى ماندەگى جازىلعان، تاراتىلعان اقپارات-دەرەكتەرگە شولۋ جاساپ، سوپىلىقتى جوققا شىعارعىسى كەلەتىن توپتاردىڭ تانىمى مەن سىنىنا قىسقاشا توقتالىپ وتەيىك.
ءبىرىنشى   سىن،    عيباداتتىڭ   فورماسى  مەن   مانىنە   بايلانىستى   ياعني، عيباداتتىڭ فورماسىن انىقتايتىن دا، عيبادات ەتىلەتىن دە تەك ءبىر اللا عانا. بۇعان داۋ جوق. بۇل جەردەگى عيبادات فورماسى دەگەندە ماسەلە زىكىر تۋرالى بولىپ وتىر. راس، يسلام نەگىزى بويىنشا ادامزات جانە باسقا بارلىق جاندىكتەر اللانى ۇلىلاۋ، وعان تابىنۋ ءۇشىن جاراتىلدى. ءار دىندە اللاعا تابىنۋ فورماسى ءار ءتۇرلى. يسلامدا تابىنۋ فورماسىن ۋاقىتىن ريتۋالدىق نەگىز رەتىندە انىقتاعان حز.مۇحاممەد پايعامبار بولاتىن. سوپىلار بۇل عيبادات فەنومەنى شەڭبەرىنىڭ سىرتىنا شىققان ەمەس. عيباداتتىڭ فورماسى مەن ۋاقىتىن سول كۇيىندە قابىلدايدى، شاريعاتتى نەگىزگە الادى. “اللادان باسقا تابىنار ەشتەڭە جوق” (لا ماعبۋدا يللا اللا) دەپ زىكىر سالادى. عيباداتتىڭ ءمانى مەن ماڭىزىن، ماقساتى مەن نەگىزگى يدەياسىن تەرەڭ تۇسىنەدى. ولاردىڭ رۋحاني جاتتىعۋلارى عيباداتقا بارار جولداعى رۋحتى ءار ءتۇرلى كەدەرگىلەر مەن الاڭداۋشىلىقتان ارىلتۋدىڭ مەتودى عانا. ءاربىر زىكىر، ساما جۇرەكتى شىنايى عيبادات ەتۋگە دايىنداپ، اللا مەن ادام اراسىنداعى بايلانىس تىرەگىن كۇشەيتۋدىڭ قۇرالى عانا.
ەكىنشى سىن، سوپىلىق پايعامباردىڭ سۇننەتىنە، فورماسىنا، شاريعاتقا سايكەستىگى نەمەسە قايشىلىعى: مىسالى: زىكىر سالۋ (اللا، اللا، حۋ، حۋ) ولەڭ، راكس، ساما، شاڭ، رۋباب – بۇلاردى كۇناھارلىق دەپ قارايدى. بۇلار بيدعات، ياعني، دىنگە كەيىننەن ەنگەن جاڭاشىلدىق.
سوپىلىقتىڭ العاشقى ءداۋىرىن دەگدارلىق (زۋحد) كەزەڭى دەيمىز. دەگدارلىق سوزدىك تۇرعىدان كوڭىل بولمەۋ، ازىرقانۋ، تارك ەتۋ، ودان بەت بۇرۋ دەگەن ماعىناعا كەلەدى [4, 150-151 بب.]. ال دەگدارلىقتىڭ تەرميندىك ءمانى – اقىرەتكە بەت بۇرۋ ءۇشىن دۇنيەدەن بەزۋ، قانشا باي بولسا دا، كوڭىلىندە دۇنيە، مۇلىككە، ءناپسىنىڭ قۇمارلىعىنا بوي الدىرماۋ، شىنايى ءدىني ءومىر سالتىنا لايىق، ناعىز ءدىندار بولۋ دەگەن ماعىنالارعا كەلەدى [5]. دەگدارلىق حز.پايعامبار كەزىندە دە بولعان. وسى دەگدارلىق سوپىلىقتىڭ العاشقى ءتۇرى، كەزەڭى. دەگدارلىق تىرشىلىك يسلامدا ۋاقىت وتە كەلە پايدا بولعان قۇبىلىستارمەن پاراللەل دامىدى. قۇران مەن حاديستە دەگدارلىق تۋرالى اياتتار مەن پايعامبار ويلارى كوپتەپ كەزدەسەدى. مىسالى، “بارلىق پەندە ولەدى... دۇنيە وتكىنشى، الدامشى قىزىقتان باسقا ەشتەڭە جوق” [6, 3/185]. “بۇل دۇنيەنىڭ قىزىعى وتكىنشى جانە وتە از (قىسقا), اقىرەت بولسا (و دۇنيە) اللانى جۇرەگىندە ۇيالاتقاندار ءۇشىن وتە قايىرلى. سىزگە ءالى اقىل كىرمەگەن بە؟ [6, 6/32] ”، “اقىرەتكە قاراعاندا بۇل دۇنيەنىڭ نىعمەتتەرى وتە از، وتكىنشى ءارى الدامشى بولسا دا، ولار (مول ىرىس بەرىلگەندەر) دۇنيە نىعمەتتەرىنە قۋانادى [6, 13/26]. بۇل دۇنيە ءبىر ويىن، قىزىق، وتكىنشى، ال اقىرەت، مىنە، ناعىز ءومىر. اتتەڭ، (ولار مۇنى) بىلمەيدى [6, 29/64] ”. وسى ماندەس اياتتار كوپ. سوپىلار وسى اياتتاردى وزدەرىنىڭ “دۇنيە-جالعان” تۇسىنىكتەرىنە ارقاۋ ەتىپ العان. ونىڭ ۇستىنە “دۇنيە” سوزدىك تۇرعىدان اللادان ەڭ ۇزاق جەر دەگەن ماعىناعا    كەلەدى.   سوپىلاردىڭ   جاراتىلىس   كونتسەپتسياسىندا   ادام،    رۋح الەمىنەن وسى دۇنيەگە سىناق ءۇشىن جىبەرىلگەن. وسىلايشا، رۋح الەمىندە اللامەن بىرگە “باقىت جۇرتىندا” ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندا وسى دۇنيەگە ەرىكسىز جىبەرىلگەن.
ەندى اللانى ەسكە الۋ، زىكىر، پىكىر ەتۋ ماسەلەسىنە كەلەيىك. زىكىر، زىكىر سالۋ قۇراندا بار. حاديستە بار. زىكىر تۋرالى ايات كوپ: قۇراننىڭ جەتى اتىنىڭ ءبىرى – زىكىر.   “... ازىقتىڭ   ەڭ   ابزالى  –  زىكىر.   قاجىلىقتا  دا  مەنى ەسكە الىڭدار”
[6, 2/198]. “اتالارىڭىزدى ەسكە العانداي مەنى ەسكە الىڭدار” [6, 2/200]، “قاۋىپتەن قۇتىلعانىڭىزدا سىزگە بىلمەگەندەرىڭىزدى ۇيرەتكەن اللانى ەسكە الىڭدار” [6, 2/238-239]، جەر مەن كوكتىڭ جاراتىلۋى، كۇن مەن ءتۇننىڭ اۋىسىپ كەلۋى تۋرالى وتىرسا دا، جۇرسە دە، جاتسا دا اللانى ەسكە العاندار، كوك پەن جەردىڭ جاراتىلىسىن تەرەڭ ويلاعاندار. “ەي، جاراتۋشىمىز، سەن بۇلاردى ءمانسىز ماقساتسىز جاراتپادىڭ. سەن ۇلىسىڭ. ءبىزدى توزاقتىڭ ازابىنان ساقتا» دەگەن كوڭىل يەلەرى ءۇشىن ايعاقتار بار” [6, 3/190-191]
“سەن جاراتۋشىڭدى، ىشىڭنەن، وتە نازىك داۋىستاپ، تاڭەرتەڭ، كەشكە اللانى زىكىر ەت!” [6, 7/205]. دەمەك زىكىر – اللانى ەسكە الۋ، اللانىڭ بۇيرىعى. شاريعاتتا بار دەگەن ءسوز.
ال ەندى يسلام تاريحىندا بي، مۋزىكا حارام دەۋشىلەر بولعان. بۇگىن ولاردىڭ سىندارى مەن مىندەرى قۇنسىزدانعان. سەبەبى بۇگىن ءدىن عىلىم رەتىندە وتكەنگە قاراعاندا الدەقايدا دامىدى. ەكزيستەنتسيا فيلوسوفياسى، ءدىن فەنومەنولوگياسى مەن پسيحولوگياسى ءار قۇبىلىسىنىڭ تانىمى، ۇستانىم مەن مۇراتىن انىقتاي الاتىن ساتىعا كوتەرىلدى. ارينە، ءدىني تانىم تابيعاتى جاعىنان كۇردەلى، ءارى ۋاقىت پەن كەڭىستىك، دۇنيەتانىمدىق مادەني كوپقاباتتىلىقتى دا ءوز ىشىندە قامتيدى. سوندىقتان يسلام ەشقاشان مۋزىكانى جاتسىنباعان. يسلامدا مۋزىكا ءومىردىڭ ءوزى. جاراتىلىس سول مۋزىكادان باستالعان. يسلام الەمىندە مۋزىكانىڭ، تەوريالىق جانە فيلوسوفيالىق تەوريالارىن قامتيتىن زەرتتەۋلەردى ءابۋ ناسىر ءال-فارابي اتامىز جاساعانى بەلگىلى. بۇل ءبىز ءۇشىن ۇلكەن مۇرا. ءياساۋيدىڭ مۋزىكالىق تۇجىرىمى تىكەلەي ءال-ءفارابيدىڭ ساز فيلوسوفياسىنا نەگىزدەلگەن. راكس – ريتۋالدىق بي، ساما ءدىني اۋەن تىڭداۋ – اللانى ەسكە الۋدىڭ، رۋحاني شابىت شاقىرۋدىڭ ادىستەرى عانا. ال ءادىس ەشقاشان مۇرات بولماعان.
سالافيلەردىڭ تاعى ءبىر سىنى – «جۇننەن كيىم كيۋ حز.يسانىڭ جولى، ال، حز.مۇحاممەد جولىنداعىلار ماقتادان كيىم كيگەن»، – دەيدى. بۇل جەردە سالافيلەردىڭ وسى سىنى قيسىنعا سىيمايتىن ناعىز سوفيستيكا. ءجۇن ماسەلەسى توڭىرەگىندە حاديستەردى سارالاپ قارايتىن بولساق، حز.مۇحاممەد پايعامباردىڭ جۇننەن توقىلعان شاپانى، ولەرىندە دە ۇستىندە جۇننەن تىگىلگەن كيىمى بولعانى بەلگىلى. مىسالى، ۋرۆا بين مۋعيرا ءوزىنىڭ اكەسىنەن ەستىگەن حاديستە حز.مۇحاممەد پايعامباردىڭ ءجۇن شاپانى بولعاندىعىن ايتادى [7].
تاعى ءبىر حاديستە ءابۋ بۋردا بىلاي دەيدى: حز.ايشانىڭ جانىنا باردىم. بىزگە بۇكتەلگەن جۇننەن جاسالعان كيىم، قالىڭ جەيدە بەرىپ تۇرىپ، “راسۋلۋللاھ (پايعامبار)  جان ءتاسىلىم ەتەردە وسى كيىمدەرمەن جاتقان ەدى” [8, 10 ب.]. ءابۋ مۋسا ال-اشاري بىلاي دەيدى: “حز. پايعامبار ەسەككە مىنەتىن، جۇننەن كيىم كيەتىن، قوي باعاتىن، شاقىرعان جەردەن قالمايتىن” [9, 20 ب.]. يبن ابباس، ساحابالاردىڭ كوبىنىڭ جۇننەن كيىم كيگەندىگىن، جۇما كۇندەرى عۇسىل جاساۋدىڭ قاجەتتىلىگىنىڭ سەبەبىن سول ءجۇن كيىمدەردىڭ تەردەن ساسيتىندىعىنا نەگىزدەپتى [10, 128 ب.].
كەلەسى ءبىر سىندا، سۋفي ءسوزى يسلامعا گرەكتىڭ “سوفيا” (دانالىق) سوزىنەن ەنگەن دەيدى. سوپىلىق – ءار ءتۇرلى اعىمدار مەن فيلوسوفيالىق مەكتەپتەردىڭ يدەيالارىنىڭ قوسىندىسى. وسىلاردى يسلاممەن ارالاستىرىپ، وزدەرىن مۇسىلمانمىن دەپ كورسەتەدى. گرەك پانتەيزمى سوپىلىق دوكترينالاردىڭ نەگىزى،
نەوپلاتوندىق ءىلىمى وسى سوپىلىققا ەنىپ، تارجىمە ارقىلى قابىلداندى. بۇعان
فيلوسوفيا كىنالى. مانيحەيلىك پەن سوپىلىق – يراننىڭ نەگىزگى تانىمى. ۆەدانتا ءىلىمى دە سوپىلىقتا بار. يسلام ءداۋىرىنىڭ العاشقى ءۇش عاسىرىندا “سۋفي” ۇعىمى بولعان ەمەس. يسلامعا كەيىننەن ەنگەن فيلوسوفيا جانە باسقا دىندەردەگى رۋحاني كەمەلدىك، قۇدايلىق نۇر، قۇدايلىق تانىم – ماعريفات، اللامەن رۋح ارقىلى قوسىلۋ بارلىعى بيدعات. بۇل يدەيالار سابين، قايسانيلەر، كاراميتتەر مەن باتينيلەر اراسىندا كەڭ تارادى. سۋفي يدەولوگياسىندا قۇراننىڭ سىرتقى جانە ىشكى ءمانى بار (زاحير، باتين). بۇل شيالار مەن باتينيلىكتەن ەنگەن. ولارعا جالقاۋلىق، ەنجارلىق، قايىرشىلىق ءتان. كەرەمەتتەرى دە بيدعات، سيقىر. ولار اللا جولىندا جيحادتان قاشادى.
شىندىعىنا كەلسەك، سۋفي ۇعىمى پايعامبارىمىز ءداۋىرى كەزىندە جانە ودان بۇرىن دا بولعان. ال وسى ۇعىمنىڭ ىشكى ءمانىن تولتىرعان يسلام بولدى. سۋفيلىك قۇرانمەن كوكتەپ، دامىدى، تامىرىن قۇراننان الدى. بۇعان تالاس بولماۋ كەرەك. ويتكەنى، سوپىلىقتىڭ العاشقى كەزەڭى زۋحد (دەگدارلىق) تۋرالى جوعارىدا جەتكىلىكتى دارەجەدە توقتالىپ وتتىك. ءاربىر مادەنيەت ءبىر جاعىنان ءوزىنىڭ قاسيەتتى كىتابىمەن تىكەلەي بايلانىستى. باتىس مادەنيەتىنىڭ نەگىزىندە ءىنجىل بولعانى سياقتى يسلام مادەنيەتىنىڭ نەگىزىندە قۇران بار. يسلام فيلوسوفياسى، مادەنيەتى مەن وركەنيەتىنىڭ ەڭ ماڭىزدى قىرى بولىپ تابىلاتىن سوپىلىقتىڭ نەگىزگى ىرگەتاسى – قۇران. سوپىلىقتى تاريحي پروتسەسس ىشىندە سارالاساق، باسقا مادەنيەتتەرمەن، دۇنيەتانىمدارمەن ءىشىنارا بايلانىستا بولعاندىعىن كورۋىمىزگە بولادى. بىراق، سوپىلىق جولىنداعىلار ءۇشىن ەڭ باستىسى ءارى ماڭىزدىسى قۇران كارىمنىڭ بۇيرىعى، كورسەتكەن جولى مەن ۇسىنىستارى  [11, 49 ب.]. سوندىقتان قۇران مۇسىلماندار ءۇشىن ءمانى مەن ماڭىزى، ورنى مەن ءرولى ءبىرىنشى ورىندا تۇراتىن اللانىڭ ءسوزى – كالام (لوگوس). سوپىلىقتاعى قۇراننىڭ اسەرى دە وزگە يسلام عىلىمدارى سياقتى ەڭ باستى جانە ەڭ ماڭىزدى فاكتور بولىپ قالا بەرەدى.
فيلوسوفيا ءتاڭىردىڭ ترانستسەندەنتالدىلىعىن باسا كورسەتىپ، ەشنارسەنىڭ وعان ۇقسامايتىندىعىن ەسكە سالادى. مۋحيددين يبن ال-ارابي “فۋتۋحاتۋ-ل ماككيا” دەگەن ەڭبەگىندە”...ءبىر بولمىستى اسەمدىگى ءۇشىن سۇيەسىڭ، ۇناتقانىڭىز تاڭىردەن باسقاسى ەمەس، ويتكەنى ول ابسوليۋتتىك اسەم-كوركەم بولمىس”  [12, 34 ب.] – دەگەن. وسىلايشا بۇكىل قىرىمەن ماحابباتتىڭ ماقساتى تەك ءتاڭىرى عانا. شاھادات كالامى – “اشحادۋ اننا لا يلاھا يللا اللا” ياعني، «تاڭىردەن باسقا شىنايى قۇدايدىڭ جوق ەكەنىن» ەسكەرتەدى. ناتيجەدە تاڭىردەن باسقا كوركەمدىك، اسەمدىك تە جوق. ءتاڭىردىڭ ءوزىن كورمەسەك تە، جۇرەگىمىزدە ماحاببات ۇيالاتقان، ءوزىن كورسەتۋ ءۇشىن تاڭداعان جاراتىلعان-كوسموستا ونى ء(تاڭىردى) كورە الامىز  [13, 300 ب.].
نەگىزىنەن العاندا يسلامنىڭ مورالدىق-ەتيكالىق جەلىسى – سوپىلىقتىڭ وزەگى. سوپىلىقتىڭ ىرگەتاسى بولىپ تابىلاتىن ءتاۋبا، زۋحد، سابىر، شۇكىر، مۋحابباتۋللاح، مۋحافاتۋللاح سياقتى ءاربىر مۇسىلماننىڭ كەمەلدىگىنىڭ سەبەبى، يماننىڭ ايناسى بولعان سيپاتتارمەن قوسا، زىكىر-ءتاسپيح، تاۋەكەل-ءتاسىلىم، تەرەڭ وي، ءوزىن ءوزى باقىلاۋ (مۇراقابا), ىقىلاس ىسپەتتەس تەرميندەر مەن امالدار قۇراننىڭ نەگىزگى جەلىسى، وزەگى. بۇل دا سوپىلىقتىڭ قالىپتاسۋىندا قۇراننىڭ ءرولىن كورسەتەتىن ەڭ ماڭىزدى ۇستىندار. بۇل اقيقاتتى مۇسىلمان زەرتتەۋشىلەرىن قوسپاعاندا سىرتقى باتىس زەرتتەۋشىلەرى دە ءدوپ  باسىپ  كورسەتكەن. مىسالى،  نيكولسون “قۇراندا سوپىلىققا شىنايى
نەگىز بولاتىن اياتتار كوپ”  [14, 112 ب.] دەسە، ماسسينەون، روجەر گاراۋدي دە “سوپىلىق حريستيان ميستيتسيزمىنەن الىنباعان، نەوپلاتونيزمگە نەگىزدەلمەگەن، ءۇندى دانالىعىنان تۋىنداماعان، سوپىلىقتىڭ كوزى – قۇران  [15, 38-42 بب.] ” دەيدى. حۋجۋيري (470/1077) سوپىلىقتى سىناۋشىلارعا بىلاي دەيدى: “ەگەر ولار، تەك وسى اتاۋدى عانا جوققا شىعاراتىن بولسا، وندا تۇرعان تاڭدانارلىق ەشتەڭە جوق. ال، ەگەر ولار سوپىلىقتىڭ ىشكى ءمانىن جوققا شىعارسا، وندا حز. پايعامباردىڭ (س.ا.س.) شاريعاتىن تولىق، ونىڭ بارلىق كوركەم مىنەزى مەن احلاقىن جوققا شىعارادى. بۇل ۇلكەن قاتە... [16,54 ب.] ” شىندىعىندا سۋفيلەر، سوپىلىقتى تۇتاستاي ىقىلاس، ايقىن يمان، قۇران مەن سۇننەت شەڭبەرىندە قۇدايلىق ەتيكانى يگەرۋ، كوركەم مىنەزدى بولۋ رەتىندە انىقتاعان. ماقساتتارى – قۇدايلىق تانىم (ماعريفاتۋللاح) جانە قۇدايدىڭ ريزالىعى.
جالپى سوپىلىققا سىن ايتۋشىلار ونىڭ يسلامعا ۇيلەسپەيتىن قىرلارى كوپ دەيدى:
اللا ءمانى جاعىنان بار جەردە، بۇل قۇرانعا سايكەس ەمەس. تاحا سۇرەسىنىڭ 5-ءشى اياتىندا “اللا، تاقتا وتىرادى”. “اللا ءوزىنىڭ ءبىلىمى، كورۋ، ەستۋ، قابىلەتىمەن” بار جەردە دەسە دە بولادى!!! ءمانى، ءوزى تاقتا ءبىر جەردە وتىرادى-مىس.
بۇعان قۇران اياتتارىمەن جاۋاپ بەرەر بولساق: “كوكتە دە، جەردە دە – ءتاڭىر – اللا”. بۇدان باسقا اللانىڭ ال-احير، ال-زاحير، ال-اۋال، ان-باتين جانە ت.ب. ەسىمدەرى بار. وسىعان قاراپ-اق جوعارىداعى سىننىڭ نەگىزسىز ەكەندىگىن كورۋگە بولادى.
تاعى ولار، سوپىلىق دۇنيەتانىمداعى اللا بۇل الەمدى مۇحاممەد ءۇشىن جاراتتى دەگەن تۇجىرىمدى قابىلداعىسى كەلمەيدى. سەبەبى، بۇل تۇجىرىم قۇرانعا سايكەس ەمەس، دەيدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، اللانىڭ ءوزى حز.مۇحاممەدتى ادامزاتتىڭ ءتاجى دەسە، الەمدى اللا ادام ءۇشىن جاراتسا، ادامزات ءۇشىن راحمەت رەتىندە جىبەرىلگەن مۇحاممەد پايعامبار بولسا، بۇل ءسوزدىڭ قۇراننىڭ مانىنە سايكەس كەلمەيتىن ەشتەڭەسى جوق. 
تاعى ءبىر سىن بويىنشا، سوپىلاردىڭ اۋليەلەرگە تابىنۋى، مولالاردى زيارات ەتۋى، ولىككە ەسكەرتكىش ورناتۋى، دۇعا، زىكىر جاساۋى، تۇمار تاعۋ، سيقىر – ولاردىڭ يسلامعا اكەلگەن بيدعاتتارى. بۇل شاريعاتقا دۇرىس ەمەس. سوپىلىق ەڭ ۇلكەن شيرك، ياعني، كوپقۇدايلىق نەگىزدەگى يسلامعا جات، تاۋحيدتەن الىس ءدىني تانىم. يسلامي بىرلىك پەن ۋنيۆەرسالدىقتى بۇزۋ ءۇشىن سوپىلىقتى يسلامنىڭ ەزوتەريالىق قىرى، يسلام ءميستيتسيزمى دەپ كورسەتەدى. سوپىلىقتا شايح پەن مۋريد بايلانىسى وتە كۇردەلى. شايح اللا مەن مۋريد اراسىنداعى دەلدال. بۇل دا قۇرانعا جات تۇسىنىك. تاريقاتتار مۇسىلمان ۇممەتىن بولەتىن، ءوزارا دۇشپان، قىز بەرىپ، قىز الىسپايتىن توپ. سىرتقى دۇشپانعا جەم بولۋىمىز سوپىلىقتان، شايحتار مۇسىلمانداردى الداپ، وزىنە قۇل ەتەدى. مۇسىلماندى الداۋ – كۇنا. شايح ءمۋريدتى ءوز تاريقاتى، الەمىنەن تىس الەمنەن قورشاپ، باسىن اينالدىرادى. اۋليەلەر دە اللادان حابار الاتىندىعىن ايتادى. اللادان حاباردى تەك پايعامبارلار عانا الادى. بۇل دۇرىس ەمەس. ەگەر بارلىق الەم اللا بولسا، وندا وسىمدىك، جان-جانۋارلار دا اللا بولار، بۇل تۇبىرىمەن قاتە، شيرك، كۇپىرلىك. بۇرىس پەن دۇرىستى، جاقسى مەن جاماندى باعالاپ  اجىراتۋ  ءۇشىن  كريتەري  –  ولشەم  رەتىندە  ىشكى  جەكە  ينتۋيتسيانى
قابىلدايدى» دەپ، سوپىلىقتى سىناۋشىلار وسى قۇبىلىستاردى ايىپتايدى. شىندىعىنا كەلگەندە يسلام فيلوسوفياسىندا تانىمنىڭ كوزى – جۇرەك. جۇرەكتىڭ سيپاتتارى جان، مەن، اقىل. جاقسى مەن جاماندى، دۇرىس پەن بۇرىستى اجىراتاتىن اقىل. اقىل – اللادان بەرىلگەن قۋات. ولشەمى – قۇران. اقىل جۇرەككە كەلگەن حابارلاردى (حاتارا) قۇران نۇرىندا تەكسەرىپ، شاريعات تارازىسىنا تارتىپ، قايسىسىن الۋ كەرەكتىگىن ايتادى. بۇل يسلامنىڭ وزەگىندە ءجۇرىپ جاتقان ۇزدىكسىز ۇدەرىس. سوپىلار دا ولشەم رەتىندە قۇراندى تانيدى. جۇرەك وبەكتىنى تانۋشى بولعاندىقتان، ءوزىنىڭ العان مالىمەتتەرىنىڭ دۇرىستىعى مەن بۇرىستىعىن، جاقسىسى مەن جامانىن قۇران قالىبىنا سالىپ سودان كەيىن بارىپ قاجەتتىسىن قابىلدايدى.

<!--pagebreak-->

قۇراندا جاقسى مەن جامان، ارام مەن ادال جولداردىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارى مەن ەتيكالىق نەگىزدەرى قامتىلعان. سۋفي ءوزىنىڭ بويىندا وسى مورالدىق قۇندىلىقتاردى سومداۋ، ءحالىن وزگەرتۋ، جاقسىعا ۇمتىلۋ، ىزگىلىكتىڭ وزىنە ورالۋ ماقساتىندا ءوزىنىڭ رۋحىن ۇنەمى باقىلاپ وتىرادى. ال باقىلاۋدىڭ ولشەمى دە قۇران. ويتكەنى، ءوزىڭدى-ءوزىڭ باقىلاۋ جانە “سىرتتان باقىلاۋ” ەكەۋى ءبىرىنسىز ءبىرى بولمايتىن شارتتىڭ ەكى كومپونەنتى. جۇرەك ءوزىنىڭ اقىل، جان جانە مەن سيپاتتارى ارقىلى الەمدەگى بولىپ جاتقان وزگەرىستەر مەن ۇندەستىك قۇرا الاتىن دارەجەگە جەتۋگە ۇمتىلادى. بۇل ارەكەت تولىعىمەن مورالدىق-پراكتيكالىق جاتتىعۋ ارقىلى مۇمكىن بولاتىن نارسە.
بۇلار سالافيلەر مەن ۋاححابيلەردىڭ وزگەرمەيتىن تانىمىنان قاعيداشىل ۇستانىمىنان تۋىنداعان سىندار. يسلام – ءومىر فيلوسوفياسى، قوعامنىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ ەڭ ۇلى كىسىلىك، قۇندىلىق يەسى بولىپ قالىپتاسۋىنا، ادامدى سۇيۋگە، ادىلەت، ادالدىق، باسقا دىنگە قۇرمەت پەن توزىمدىلىك تۇسىنىگىن ەگەتىن ءدىن. سول ءۇشىن يسلامنىڭ تاريحىن، ءجۇرىپ وتكەن جولىن، ءوزىمىزدىڭ وسى جولداعى اتا-بابالارىمىزدىڭ يسلام وركەنيەتىنە قوسقان ۇلەسىن تانۋ – ءاربىر مۇسىلماننىڭ پارىزى. ءبىز زەرتتەۋشىلەر ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىمىزدى باياندى ەتۋ ماقساتىندا قوعامداعى ءاربىر ادامعا جالپى ادامدىق قۇندىلىقتاردى، يسلامنىڭ نەگىزدەرىن ۋاقىت پەن كەڭىستىك تالابى شەڭبەرىندە تۇسىندىرۋمەن قاتار، يسلامداعى زياندى اعىمداردىڭ نەگىزگى ستراتەگياسىن، مۇددەسىن قوعامدىق پايدا تۇرعىسىنان اشىپ كورسەتۋىمىز قاجەت.
ۋاححابي وكىلدەرىنىڭ الدارىنا قويعان ماقساتتارىنان، كوزقاراستارى مەن قوزعالىس-ارەكەتتەرىنەن ولاردى سەكتالىق جانە ساياسي ماندەگى اعىم ەكەندىگىن كورۋىمىزگە بولادى. ولار تاريحتا دوكترينالارى مەن ماقساتتارى تۇرعىسىنان “اللانى بىرلەۋشىلەر” (مۋاححيددۋن), پايعامباردىڭ جولىنداعىلار (سالافيۋن) نەمەسە ۋاححابتىڭ جولىنداعىلار (ۋاححابيۋن) دەگەن اتپەن بەلگىلى. بۇل اعىمنىڭ قالىپتاسۋىنا سول ءداۋىردىڭ قوعامدىق، ەكونوميكالىق، ءدىني جانە ساياسي جاعدايلارى سەبەپ بولدى. اعىمدى نەگىزدەگەن مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاححاب ءحVىىى عاسىردىڭ ورتالارىندا ورتالىق ارابستاندا ناجد جانە ال-حاسا ايماقتارىندا قوزعالىس جەتەكشىسى بولدى. بۇل اعىم نەگىزىنەن اراب ۇلتشىلدىعىن، وسمان يمپەرياسىنان ازات بولۋ يدەياسىن تۋ ەتىپ كوتەردى. بۇل ايماقتا ەشقانداي يمپەريانىڭ ىقپالى بولمادى. جەكە-جەكە تايپالاردان قۇرالعان ارابتاردىڭ باسىن قوسىپ، ءبىر يدەولوگياعا بىرىكتىرۋ، ۇلت جاراتۋ، ورتاق مۇددە، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا نەگىزدەلدى.
دەگەنمەن  ۋاححابي  اعىمىنىڭ  دوكترينالىق   نەگىزى   يسلام   تاريحىندا
ەرتەرەك باستالعان بولاتىن. دەمەك، ابدۋلۋاححاب ءوز يدەياسىن اسپاننان العان جوق. بۇل يدەيا سۋنني، حانبالي مازحابى نەگىزىندە قالىپتاسىپ، دامىدى. ءVىىى-ءىح عاسىرلاردا يسلام دوگماتيكاسىنا قاۋىپ تونگەن شاقتا، قۇران مەن سۋننانىڭ تازالىعىن جاقتاپ فيقح مەكتەبىن قۇرعان يبن حانبال تاريحتا “يسلامدى بيدعاتتاردان قۇتقارۋشى” دەگەن اتپەن قالدى. وسى پرينتسيپ ۋاححابيلەردىڭ باستى ۇستانىمىنا اينالدى. ابدۋلۋاححاب حانبالي ۇستانىمى نەگىزىندە ءوزىنىڭ ءدىني، ساياسي اعىمىن قۇردى.
ءحىV عاسىردا ءومىر سۇرگەن تاقيۋددين يبن تايميا دا احماد يبن حانبالدىڭ دوكتريناسىنىڭ جايىلۋىنا كوپ ەڭبەك ەتكەن. ونىڭ كوزقاراسى بويىنشا اۋليە-انبيەلەردىڭ، پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ا.س) قابىرىن زيارات ەتۋگە قارسى شىقتى. يبن تايميا حانبالي مازحابىنىڭ رەفورماتورى رەتىندە كەيبىر ماسەلەلەردە حانبالي اعىمىنا ۇيلەسپەيتىن يدەيالار تاراتتى. قۇران مەن حاديستەن باسقا نەگىزدەردى مويىندامادى. سول سەبەپتى قازىلار تاراپىنان قۋعىندالدى، قاپاسقا جابىلدى. 1328 جىلى تۇرمەدە قايتىس بولدى. يبن تايميا اعىمى ءوز داۋىرىندە راديكالدى ەسەپتەلگەندىكتەن وعان ەرۋشىلەر ونشا كوپ بولمادى. يبن تايميا يدەياسىن يبن قايم ال-جاۋزيا سياقتى شاكىرتتەرى ءارى قاراي جالعاستىردى. وسى تۇعىرلار مۇحاممەد ابدۋلۋاححاب تاراپىنان ۋاححابي اعىمىنىڭ تەوريالىق نەگىزىنە اينالدى. ۋاححابي قوعامداعى قۇبىلىستار مەن ءدىني، فيلوسوفيالىق ماسەلەلەردى تەرەڭ تالدامايدى، ءبىر جاقتى تۇجىرىم، ۇكىم بەرەدى. ولار ءۇشىن قۇران مەن سۋننادان كەيىن يبن تايميا مەن يبن جاۋزيا ەڭبەكتەرى كودەكس رەتىندە قابىلدانىلادى. بىراق، بۇل عالىمداردى دا دۇرىس ءتۇسىنىپ، مەڭگەرە الماعاندارى بەلگىلى. ابدۋلۋاححاب ء“دىندى تازالاۋ”، ياعني، پايعامبار زامانىنا ورالۋ ماقساتىمەن ءوز اعىمىن، قوزعالىسىن ۇيىمداستىردى. ونىڭ ويىنشا، تەك ءباداۋي ارابتار ەمەس، بارلىق مۇسىلماندار تازا يسلام دوكتريناسىنان الىستاعان بولىپ ەسەپتەلەدى. تاۋحيد جۇيەسىنە قاۋىپ ءتوندى. ءتاۋحيدتى دۇرىس تۇسىنبەۋىمىزدەن، ۇمىتۋىمىزدان ساياسي، ەكونوميكالىق، ەتيكالىق بوداندىقتامىز دەپ ءتۇسىندى. پايعامبار قابىرىن زياراتتىڭ ءوزى تاۋحيد تەورياسىنا قاراما-قايشى كەلەدى. دىندەگى ماسەلەسىنە باسقاشا ءمان بەرەدى. ۋاححابيلەر ءۇشىن پايعامباردىڭ، اۋليەلەردىڭ قابىرلەرىن زيارات ەتۋ اللاعا سەرىك قوسۋ بولىپ ەسەپتەلەدى (شيرك). مىسالى، “باس اۋرۋعا انالگين ەم” دەسەڭىز، بۇل ءسوز اللاعا سەرىك قوسۋ (شيرك) بولىپ ەسەپتەلەدى. “ياساۋيدەي اۋليەنىڭ قۇرمەتى ءۇشىن مىنا دۇعامدى قابىل قىل” دەسەڭ دىننەن بەزگەنسىڭ (مۋشريكسىڭ). بۇل ءوز دىنىنەن الىس قالعانداردى تەز باۋراپ الاتىن دوكترينا. ابدۋلۋاححاب قۇران مەن سۋننا باسقا دا نەگىزدەردى قابىلدايتىن مازحابتاردى دىنگە جاڭالىق قوسۋ دەپ (بيدعاتشىلىقپەن) كۇستانالايدى. ال، وزدەرىن تۇسىنگىسى كەلمەگەندەردى نادان (جاحيل), ولاردىڭ سەنىمىنە كىرمەگەندەردى ء“دىنسىز”، جالپى تۇركىلەردىڭ “حانافي مازحابىن كافيرلەردىڭ مازحابى” دەپ قارايدى. ولاردىڭ يمان ماسەلەسى بويىنشا ايتقان يدەيالارى مەن ۇستانىمدارى مۇسىلماندار اراسىندا ءتۇرلى تۇسىنىسپەۋشىلىككە اپارىپ سوعۋدا.
سونىمەن ۋاححابيلەر – قازاقستاندا عاسىرلار بويى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان ءداستۇرلى حانافي مازحابىنا قاراما-قايشى كوزقاراستاعى اعىم. مىسالى، ءبىز ومىردەن وتكەندەرگە، رۋحىنا قۇران باعىشتايمىز، تاريقات، قابىردى  زيارات  ەتۋ،  ولارعا   بەلگىتاس    ورناتۋ    يسلامعا   جات    دەپ    ۋاعىز ايتۋشىلار كوبەيدى. بۇل قوعامدى قايشىلىقتار مەن كەلەڭسىز جايلارعا اپارىپ سوعۋدا. مۋزىكا، تەاتر، ونەر، تۋىلعان كۇن تويلاۋدى حارام، كۇنا دەپ ەسەپتەيدى. ۋاححابي اعىمىنداعىلاردىڭ ايتقانىنداي جوعارىداعى ءبىزدىڭ مۇسىلماندىق تۇسىنىگىمىز اللاعا سەرىك قوسۋ (شيرك) جانە دىنگە جاڭالىق قوسۋ (بيدعات) بولسا، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز قاي يسلام دىنىنە سەنگەن؟،– دەگەن سۇراقتار تۋىنداۋى مۇمكىن.
قۇران مەن سۋننا نەگىزىندە: بىرىنشىدەن، “بيدعات” دەپ، اراب تىلىندەگى سوزدىك ماعىناسى “جاڭالىق ەنگىزۋ” ياعني، شاريعات تۇرعىسىنان پايعامبارىمىز ۇيرەتكەن يسلام دىنىندە كەزدەسپەيتىن ءىس-ارەكەتتى ايتادى. يسلام عۇلامالارى بيدعاتتى تۇگەلدەي جوققا شىعارمايدى. دىنگە جاڭالىق قوسۋدى (بيدعاتتى) جاقسى جانە جامان دەپ ەكىگە ءبولىپ قاراستىرادى.
جامان بيدعات دەپ، عۇلامالار، يسلام ءدىنى نەگىزدەرى مەن عيبادات فورماسىنا جاڭالىق ەنگىزۋدى ايتادى. مىسالى، بەس ۋاقىت نامازدى، التى ۋاقىتقا شىعارۋعا نەمەسە ەكى ۋاقىتقا كەمىتۋگە بولمايدى. يسلامنىڭ يمان، ناماز، ورازا، زەكەت، قاجىلىق جانە ت.ب. شارتتارىنا وزگەرىس ەنگىزۋىنە جول جوق.
جاقسى بيدعاتقا ادامنىڭ اقىلى، وي-ساناسى، قوعام مەن ادامنىڭ ماتەريالدىق، رۋحاني تىرشىلىگىنە، كەمەلدىگىنە ۇلەس قوساتىن نارسەلەر كىرەدى. بۇلار ءدىني جانە ءدۇنياۋي دامۋعا ىقپال ەتكەندىكتەن دىندە رۇقسات ەتىلەدى. مىسالى، حز.مۇحاممەد پايعامباردىڭ تۋىلعان كۇنى ء(ماۋلىد), ءتاسپى (تاسبيح), سالاۋات (تاحليل), اللانى ەسكە الۋ (زيكر), اسەم ۇيلەردە تۇرۋ، تەحنيا جەتىستىكتەرىنەن پايدالانۋ جانە ت.ب. ۋاححابيلەر بولسا، پايعامبار داۋىرىندە بولماعان نارسەنىڭ ءبارىن جوققا شىعارادى. ولارعا تۇتاستاي بيدعات دەپ قارايدى. يسلام ەشقاشان ادامنىڭ رۋحاني، ماتەريالدى دامۋىنا، كەمەلدەنۋىنە   قارسى   شىقپايدى. ادامنىڭ    اشقان   جاڭالىقتارىنا   اللا سۇيىسپەنشىلىك تانىتادى. قۇران مەن سۋنناعا ونىڭ تالاپتارىنا ساي كەلەتىن نارسەنىڭ ءبارىن يسلام “عۇرىپ” دەيدى. ياعني، كوركەم، ادەمى دەگەن ءسوز. بارلىق مۇسىلماننىڭ قابىلداعان ءىسى اللا تاراپىنان دا قابىلدانادى. ەگەر ءبىز پايعامبار داۋىرىندە بولماعان، سۋنناعا ساي ەمەس دەپ، بۇگىنگى عىلىم مەن تاريحتا قالىپتاسقان تافسير، حاديس، فيقح عىلىمدارىنان باس تارتساق، مەكتەپ، مەدرەسە، ۋنيۆەرسيتەتكە بارماساق، بۇل تازا يسلامنىڭ رۋحىنا ابسوليۋتتىك تۇرعىدان قايشى كەلەدى. يسلام قاتىپ قالعان قاعيدا ەمەس. ول ادامدى، اسىرەسە، مۇسىلمانداردىڭ دامۋى مەن كەمەلدەنۋىنە باستايتىن، سونىسىمەن اللانىڭ قيامەتكە دەيىن ۇكىمى جۇرەتىن سوڭعى ءدىنى.
مۇسىلمان عۇلامالارى سوپىلىق تاريقاتتار تۋرالى ونىڭ كەمەلدىك جولى، ار ءىلىمى ەكەندىگىن ايتىپ كەتكەن. سوپىلىق ادامنىڭ ىشكى الەمىن ارىلتىپ، ونى قوعامعا پايدالى قىلاتىن مەكتەپ. پايعامبار ءوزى تۋرالى “البەتتە، مەن كوركەم مورالدى تولىقتىرۋ، ورناتۋ ءۇشىن جىبەرىلگەن پايعامبارمىن” دەگەن ەدى. ال ۋاححابيلەر سوپىلىققا قارسى شىعىپ، تاريقات ماشايىحتارىنا ىقپال بەرۋدى كۇپىرلىك، كۇنا دەپ ەسەپتەيدى. راس، پايعامبارىمىز العاشقىدا قابىردى زيارات ەتۋگە تيىم سالعان. كەيىننەن پۇتقا تابىنۋشىلىق توقتاعان سوڭ، يسلام ءدىنى مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ جۇرەگىنە ۇيالاعان سوڭ، قابىردى زيارات ەتۋگە رۇقسات ەتكەن. پايعامبار: “مەن سىزدەردى قابىرلەردى زيارات ەتۋدەن توقتاتىپ ەدىم، ەندى قابىردى زيارات ەتە بەرىڭدەر، ويتكەنى  وندا  سىزدەر  ءۇشىن  عيبرات  بار”  دەگەن  ەدى.  دەمەك،  العاشقى  يسلام داۋىرىندە، پۇتقا تابىنۋشىلىق سياقتى شيرككە سەبەپ بولاتىن سالت-سانا باسىم كەزدە قابىرگە زياراتقا تيىم سالىنعان. كەيىننەن عۇلامالار تاراپىنان قابىرگە زيارات جاساۋدىڭ قاعيدالارى دەگەن اتپەن كىتاپتار دا جازىلدى. دەمەك، يسلامدا قاعيدالار، بەكىتىلگەن ەرەجەلەر شەڭبەرىندە قابىردى زيارات ەتۋ، اۋليەلەردى ارداقتاۋ ساۋاپتى ءىس ەكەن.
مازارعا قابىرتاس، ەسكەرتكىش قويۋ ماسەلەسىنە كەلسەك، پايعامبارىمىزدىڭ ءوزى ۋسمان يبن مازۋن قايتىس بولعاندا ونىڭ قابىرىنىڭ ۇستىنە بەلگى تاس اكەلىپ قويعان. سەبەبىن سۇراعاندارعا “وسى جەردەن وتكەنىمىزدە تاستى كورىپ، ۋسماندى ەسكە الىپ، دۇعا قىلىپ تۇرامىن” دەگەن ەكەن. دەمەك، دىنىمىزدە ولگەندەرگە بەلگىتاس قويۋ شاريعاتقا جات ەمەس ەكەن.
ولگەندەرگە قۇران باعىشتاۋ – بارلىق مۇسىلمان الەمىندە كەڭ تارالعان.
ول ولىلەردى ەسكە الۋ ءۇشىن جاسالعان شارا، عيبراتى، حيكمەتى مول نارسە. قۇران وقۋ ارقىلى ولىك شىققان ۇيگە ءوزىڭنىڭ ونىڭ قايعىسىن بولىسكەنىڭدى بىلدىرەسىڭ.
پايعامبار ايتادى: “قۇران كارىم وقىلعاندا جانە اللا قۇران وقىعانعا دا، ونى تىڭداعانعا دا، ساۋاپ جازادى. سوندىقتان ەگەر، وقۋشىلار مايىتكە قۇران باعىشتاسا، اللا وقۋشىلارعا بەرگەن ساۋابىن كەمىتپەستەن مايىتكە دە جازادى” دەيدى. سوندىقتان قۇران ءتىلۋاتى اللانىڭ ءسوزىنىڭ ساقتالۋى جانە يسلام ءدىنىنىڭ جاندانۋىنىڭ ءبىر جولى دەپ قاراۋ كەرەك.
قۇراندا “... كەيىنگى كەلگەن اۋلەت وكىلدەرى وزدەرىنەن بۇرىن ءوتىپ كەتكەن اتا-بابالارىنا دۇعا وقىپ: ءاي، اللا، ءبىزدى كەشىر، يماندا بىزدەن بۇرىن وتكەن باۋىرلارىمىزدىڭ كۇنالارىن كەشىر” دەيدى.
پايعامباردىڭ ءوزى كەيبىر سۇرەلەردى مايىتكە وقۋدىڭ ارتىقشىلىعىن ايتقان. مىسالى “ياسين سۇرەسىن وقىساڭىز، ءمايىتتىڭ ازابى جەڭىلدەيدى” (يمام احماد مۋسنادي).
“ادام بالاسى قايتىس بولسا، ونىڭ ىستەگەن ساۋاپ امالدارى توقتايدى، بىراق ءۇش نارسە توقتامايدى. ساداقا-ي جاريا (جاقسى ءىس) پەرزەنتىنىڭ وعان جاساعان دۇعاسى جانە پايدالى ءىلىمى [17, ءىى] ” ۋاححابي يدەياسىنىڭ تەورەتيگى سانالعان عۇلاما يبن جاۋزيانىڭ ءوزى، “الدىڭعى ءۇش عاسىرداعى يسلام عۇلامالارىنىڭ جەرلەۋ راسىمىنەن كەيىن قۇران وقۋدى وسيەت ەتكەن”  [18, 147 ب.] دەيدى.
تاۋاسسۋل پايعامباردىڭ ءوزى ء“اي، اللا، سەنەن، تەك سەنەن عانا سۇراۋشىلار ءۇشىن سۇرايمىن” دەگەن ەدى. پايعامبار ءبىر بيشاراعا: ء“اي، اللا، سەنەن سەنىڭ پايعامبارىڭ ارقىلى سۇرايمىن. ءاي، مۇحاممەد، ءسىز ارقىلى اللاعا جالبارىنامىن. ءاي، اللا، پايعامباردىڭ حاققى، ءۇشىن ءمىناجاتىمدى قابىل ەتە گور” دەپ دۇعا جاسا دەيدى.
قورىتا كەلە س. نۇرمۇراتوۆتىڭ مىنا ءبىر تۇجىرىمداماسىمەن ويىمىزدى قورىتقىمىز كەلەدى  [99, 84-99 بب.]. “... سوپىلىق قۇبىلىسىنا قارسى بولعان مەملەكەتتىك جۇيەلەردە، ءدىني اعىمدار دا، عالىم زەرتتەۋشىلەر دە بولعان. بۇل قۇبىلىستى قابىلداۋعا دايىن ەمەس، تۇرپايى سانا ونىڭ ىشكى سىرىن اشپاي جاتىپ-اق، وپريورلى تۇردە جوققا شىعارۋى مۇمكىن. كادىمگى جان ءۇشىن تەڭىزدەگى شالقىپ جاتقان كەڭ الەمنەن وزدەرىنە ورىن تابا الماي مازاسىزدانعان سوپىنىڭ رۋحاني دۇنيەسى تۇسىنىكسىز بولىپ قالا بەرمەك”.

ادەبيەتتەر
1    نۇرتازينا ن. قازاق مادەنيەتى جانە يسلام: – الماتى، 2002
2    Marshall G.S. Hodgson. ءİslam’ىn ءSerüvenى. ءBىrىncى ءCىlt. İslam’ın ءklasىk Çağı. 12 yay.، İst. 1993.çev: İzzet اkyol ve grup. s. 359
3    Tasavvuf. ءى.A.C. s. 26-31.
4    زابيزي، تاجۋ-ۋل ارۋس. زۋحد ءبولىمى. ءVىىى.، 150-151 بەتتەر.
5    سارراج، لۋما، 72; كالابازي، تااررۋف، 109.
6    Kur’an-i Kerim Meali. TDV,. yayınları. Istanbul. 1998
7    ساحيحي مۋسليم. تاحارەت 79; يبن ماجا، تاحارات، 59; ليباس 4. S. 20. D.Selol.
8    بۋحاري، حۋمس، 5; مۋسليم، ليباس، 35, تيرميزي، ليباس، 10.
9    حاكيم، مۋستادداك، ءى، 61, زاحابي، تالحيس، حايسامي، ماجماۋ-ز-زاۋايد، ح، 20. s.s. 20.
10    ءابۋ ءداۋىت، تاحارات، 128.
11    Kara. م. Tasavvuf ve ءTarىkatlar ءTarىhى، 49.
12    ءArabى ءMuhىddىn. Futuhatü’l ءMekkىye. ءىstanbul. 2002. ء(Marىfet ve ءHىkmet) ءىىى، 303.
13    Karen Armstrong. ءTanrى’nىn ءTarىhى: ءىbrahىm’den Gunumuze 4000 ءyىllىk ءTanrى ءArayىsى. ءCevىrenler: Oktay Ozel; ءHamىde Koyukan; Kudret ءEmىroglu; Ankara: Ayrac ءYayىnevى.، 1998. s.-309.
14    ءNىcholson, ءRىsala ءfى’t-Tasavvufو l İslamî، 112.
15    Roger Garandy, İslam ve İnsanlığın ءGeleceğى، 38-42.
16     Hucvىrى. Kaşf –ul Mahcub.، İstanbul, 1982.
17     Buhari, Cum’a/1; Nesâî، Cum’a/1. Mesnevî، ءىV/171b, by. 525-529, ء/ىV/ 35-36.
18    İbn Kayyim El-Cevziyye. Medâricu’s sâlikîn. Kur’anî Tassavufun esarları 3. cilt. İnsan Yay. İstanbul 1991.   
19    نۇرمۇراتوۆ س. رۋحاني قۇندىلىقتار الەمى: الەۋمەتتىك فيلوسوفيالىق تالداۋ. –الماتى، قر بعم فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ ينستيتۋتى 2003. -180-بەت. قوجا احمەت ياساۋي ىلىمىندەگى رۋحاني قۇندىلىقتار جۇيەسى. 96 ب.

دوساي كەنجەتاي
«تۇركولوگيا» جۋرنالى، № 1-2, 2008 جىل.