اقىن كودەك مارالبايۇلىنىڭ «البان تاريحى» اتتى جىرىندا:

«ايت، بوزىم – سۇيمەندىنىڭ ەكى ۇلى بار،

وسىلاي تۇسىنەدى پارىق ەتكەن.

وركەنى تامىرلاعان ءبۇرلى اعاشتاي،

بوزىمنان – سارى، جانشىق انىق وتكەن.

سارىنى باتىر بولعان دەگەن ءسوز بار،

جانشىقتى قىزىر اتاڭ شالىپ وتكەن.

جانشىقتان المەرەك پەن ولجاي تۋىپ،

المەرەك باتىر وتكەن باعى وكتەم...» – دەگەن جولدار بار.

المەرەكتەن بۇرىن وتكەن بابالار حاقىندا، ىلگەرىدە از دا بولسا شوعان ابىزعا توقتالدىق. ەندى المەرەكتىڭ كىم ەكەنى جايلى ازىراق توقتالايىق.

تاريحي زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، المەرەك جانشىقۇلى 1658-جىلى تۋىلىپ، 1754-جىلى 96 جاسىندا قايتىس بولعان. ول كىسىنىڭ سۇيەگى الماتى قالاسىنىڭ شىعىس سولتۇستىك شەگىندەگى «المەرەك قورىمى» دەگەن جەرگە جەرلەنگەن.

المەرەك بابانىڭ تۋىلعان ۋاقىتى قازاق حانى جاڭگىردىڭ حاندىق قۇرعان (جاڭگىر 1645-جىلدان 1680-جىلعا دەيىن حان بولعان) داۋىرىنە تۋرا كەلەدى. ەسىمحاننىڭ ورنىنا وتىرعان جاڭگىر حاننىڭ باسى ۇلكەن، كەۋدەسى كەڭ، بويى الاسا ادام بولعاندىقتان «سالقام جاڭگىر» اتالىپتى. جاسىنان سوعىس ونەرىنە جاتىلىپ، قايراتى تاسي باستاعان المەرەك وسى تۇستا جوڭعارعا قارسى سوعىسقا ەندى ارالاسا باستاعان ەكەن. 1680-جىلى كەسكىلەسكەن قاندى سوعىستا جاڭگىر حان قايتىس بولىپ، ورنىنا بالاسى تاۋكە وتىردى. ول اكەسى جاڭگىردىڭ تۇسىندا اسقىنعان فەودالدىق الاۋىزدىق پەن بىتىراڭقىلىقتى جويىپ، قازاق ەلىن ءبىر ورتالىققا باعىندىرۋعا كۇش سالدى. تاشكەنت قالاسىنىڭ ماڭىنداعى كۇلتوبەدە ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسقان قۇرىلتايلار اشىپ، ەلدىڭ كەلەلى جۇمىستارىن اقىلداسىپ ششەششىپ وتىردى. وسىعان قاراپ قازاق حالقى تاۋكەنى – «ءاز تاۋكە»، «اداممزاتتىڭ داناسى» دەپ اتاسا، ول باستاعان قۇرىلتايدى – «كۇلتوبەنىڭ باسىندا كۇندە كەڭەس» دەپ ماداقتادى. تاۋكە حان سىرتقى ەلدەرمەن تىنىش-بەيبىت قاتار ءومىر كەشىرۋ باعىتىن ۇستاندى. ونىڭ قازىبەك ءبيدى جوڭعارلارمەن تىنىش كورشىلىك قاتىناس ورناتۋعا ەلشى ەتىپ جىبەرگەنى دە وسى كەزەڭ ەدى. بىراق ابدەن جاۋىعىپ العان جوڭعارمەن قازاقتىڭ كەلىسىمگە كەلۋى قيىن ەدى. سوندىقتان بۇل ەكى جاقتىڭ سوعىسى تاۋكە زامانىندا دا تولاستامادى. المەرەك تە سول تولاسسىز سوعىستىڭ قاق ورتاسىندا قول باستاپ ءجۇردى.

1718-جىلى تاۋكە حان قايتىس بولعان سوڭ بۇرىننان ورتالىقتان ىرگەسىن الشاقتاتقىسى كەلگەن كىشى حاندار مەن سۇلتاندار يەلىگىنىڭ ىرىڭ-جىرىڭى شىقتى. وسى ورايدى پايدالانعان جوڭعارلار 1723-جىلى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىنە باسا-كوكتەپ كىرىپ، بەيعام جاتقان ەلدى شاۋىپ، قىرىپ-جويىپ ورتتەي جالمادى. ءتىرى قالعانداردىڭ ءبىر ءبولىمى جوڭعارلارعا باعىنىپ، اۋىر الىم-سالىق تولەسە، ءبىر ءبولىمى باس ساۋعالاپ قاشا جونەلدى. 1724-1725-جىلدارى جوڭعارلار ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ ەڭ ءبىر شوعىرلى، شۇرايلى جەرى سىرداريا ءوڭىرىن باسىپ الدى. ورتا ءجۇز بەن ۇلى ءجۇز قازاقتارى شىرشىق وزەنىنەن ارى القاكول ماڭىنان بۇحارا مەن سامارحانعا اعىلدى. كىشى ءجۇز قازاقتارى حيۋاعا اۋعا تۋرا كەلدى. مۇنى قازاقتار «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» دەپ اتاستى. قازاق ەلىنىڭ باسىنا تۇسكەن وسى قىرعىن اپات 1725-جىلدان 1728- جىلعا دەيىن(ۇش جىل) جالعاستى. بىراق وسىنداي قيىن كەزەڭدە دە قازاق حالقى جاۋمەن جاعالاسىپ، ءوزىنىڭ ەلدىگىن قورعاۋعا تالپىنىپ، ازاتتىق الۋ كۇرەسىن توقتاتقان جوق.

وسى قان توگىس كۇرەس بارىسىندا دا المەرەك بابا ءجۇردى، قول باستاپ، تالاي شايقاستارعا قاتىناسىپ ەرەن ەرلىك كورسەتتى. ەندى ءبىر جاعىنان، ەلدىڭ ىشكى ىنتىماعىن ساقتاۋ ءۇشىن دە، تۇرمىس-تىرلىگىن ورنالاستىرۋ جونىندە دە كوپ قىزمەت ەتتى. المەرەك ايتتى دەيتىن: «مال ەمگەننىڭ ءبىر ءبۇيىرى توق، جەر ەمگەننىڭ ەكى ءبۇيىرى توق» دەگەن ءسوزى مەن «قازاقتىڭ ءۇش بالاسى وشاقتىڭ ءۇش بۇتىنا ۇقسايدى. ءۇش بۇت بىرلەسىپ قازاندى كوتەرىپ تۇر. وشاقتىڭ ءبىر بۇتى كەتسە قازان توڭكەرىلەدى»، «جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل»، «توزىققاننان تورىققان جاما» دەيتىن اقىليالارى قازاقتى وڭ جولعا باستاۋدا ەلەۋلى ءرول اتقاردى.

اڭىزدارعا قاراعاندا، المەرەك بابا كورىپكەلى بار، اۋليە ادام بولعانى دا بايقالادى. ول سوعىستا جاۋدىڭ قاشان، قاي شەتىنەن قالاي كەلىپ تيىسەتىنىن ءبىلىپ، قازاق قولىن ساقتاندىرىپ وتىرادى ەكەن. سونىڭ ناتيجەسىندە ءبىر سىپىرا شايقاستا قازاق قولى ىرىقتى ورىندا تۇرسا كەرەك. بۇرىنعى شابۋىلداردا ىلعي جەڭىستى ورىندا تۇرىپ كەلگەن جوڭعار قوسىندارى مۇنىڭ سەبەبىن تابا الماي دال بولادى. ءبىر كۇنى موڭعۇلدىڭ ءبىر جاۋىرىنشىسى مۇنى ءبىلىپ قالادى دا، اسكەرلەرىن اتقا تەرىس مىنگىزىپ ۇرىسقا اتتانۋدى، سول ارقىلى قازاقتىڭ كورىپكەلى بار المەرەك اۋليەنى الجاستىرۋدى ايتىپ، جورىققا سول بويىنشا بەتتەتەدى. المەرەك ابىز كۇندەگى ادەتى بويىنشا دوڭگە شىعىپ، جاۋ جاعدايىن ويشا بارلايدى. سوندا ول كىسىنىڭ كوزىنە بەتى ارى، ارتى بەرى قاراعان قالىڭ قول كورىنەدى. مۇنىڭ نە جاعداي ەكەنىن العاشىندا ايىرا الماعان ابىز ورنىنان ءبىر تۇرىپ، ءبىر وتىرىپ دەگبىرسىزدەنىپ كەتەدى. مۇنى كورگەن ساربازدارى:

– تاقسىر، بۇرىن مۇنداي كۇيگە تۇسپەيتىن ەدىڭىز، مۇنىڭىز قالاي؟ – دەيدى.

سوندا المەرەك ابىز:

– اللا-اۋ! اللا-اۋ! – دەپ ايقايلاپ جىبەرەدى.

– «اللاۋى» نەسى؟ – دەيدى جانىنداعىلار.

– قالىڭ قولدى اتقا تەرىس مىنگىزىپ كەلە جاتىر. بۇگىن ءتۇس بولماي جەتەدى. جاۋدىڭ اسكەرى بۇرىنعىدان نەشە ەسە كوپ ەكەن. ساقاداي سايلانايىق! – دەيدى.

سونىڭ اراسىنشا شولعىنشىلار كەلىپ، جاۋدىڭ الگىندە ابىز ايتقان ءتاسىلدى قولدانىپ كەلە جاتقانىن مالىمدەيدى. الدىن الا قامدانعان قازاق قولى وزىنەن الدەنەشە ەسە كوپ جاۋدىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ شەگىندىرەدى.

سول اۋليە بابادان – جانىبەك، قۇرمان، بابا، توقان، قاراكىسى جانە ەدىل (ەلدەي دەپ تە اتالادى), جايىق، جۇمىق دەگەن سەگىز بالا تۋىلادى. زەرتتەۋشى وراز قاۋعاباەۆ ءوزىنىڭ «المەرەكتىڭ بەس بالاسى جانە ەدىل-جايىق» دەيتىن ەڭبەگىندە، ەل اراسىنداعى اڭىز-اڭگىمەلەرگە سۇيەنىپ المەرەك بالالارىنىڭ قاسيەت،ەرەكشەلىكتەرىن بىلاي باياندايدى:

«نايمان ەلىندەگى اتاقتى ءبىر ءبيدىڭ اسىندا جانىبەك جامبى اتۋدان، قۇرمان پالۋان كۇرەستەن، توقان جورعا جارىستان، بابا شەشەندىك سوزدەن، قاراكىسى تاعى ءبىر ونەردەن الدارىنا جان سالمايدى. بۇدان كەيىن بولعان ءبىر شىرىگەن بايدىڭ اسىندا المەرەك تاعى بەس بالاسىمەن بارىپ، ءبىر كۇننىڭ ىشىندە بايىپ، كۇللى البان-دۋلاتتى اۋزىنا قاراتتى. وزىنە جانە بالالارىنا دارىعان جاقسىلىق نيەت، باق، قاسيەتپەن بۇلار بايگەدە باستەسىپ، 50 سايگۇلىك تىگىپ، ونى 500 جىلقىمەن قايتارىپ الدى. كۇش-قايرات سىناساتىن بايگەدەەكى ۇلى قۇنان وگىز، تايلاق كوتەرىپ، ءبىر ۇلى وزەگىنە قورعاسىن قۇيعان قامشىمەن تۇيە قۇلاتىپ، بۇرىن-سوڭدى بولماعان كەرەمەت كورسەتەدى...»

ەل ىشىندەگى تاعى ءبىر اڭىز دا ونىڭ ەل قورعانى، اقىل ايتار سەركەسى بولعانىن كورسەتەدى: بىردە ابىز بابا ءتۇس كورەدى، تۇسىندە ەكى ەتەگى ەكى جاقتا، ايدالادا جالعىز شاۋىپ كەلە جاتادى. سوندا قۇلاعىنا «ەتەگىڭدى جي، ەلىڭدى جي» دەگەن ءبىر داۋىس كەلەدى. جان-جاعىنا قاراپ داۋىستىڭ قايدان شىققانىن ايىرا المايدى. داۋىستىڭ قاتتىلىعىنان ويانىپ كەتەدى. سونان ءوز ءتۇسىن ءوزى جورىپ «ە، بۇل ەلىڭنىڭ باس-اياعىن جينا» دەگەنى ەكەن عوي دەپ الباننىڭ باس-اياعىن ءبىر جەرگە جيناپ، قايتادان بايىرعى قونىسى ىلە مەن تەكەس بويىنا باستاپ كەلگەن ەكەن دەيدى.

2000-جىلى «ءداۋىر» باسپاسىنان شىققان «ءحانتاڭىرى ەتەگى – رايىمبەك بابا مەكەنى» اتتى كىتاپتا:

«بولاشاعىن بولجاعىش كورىپكەل اۋليە بابا بىردە ءتۇس كورىپ، ءوز ءتۇسىن ءوزى جورىپ، بالالارى تۋرالى جورامال جاساعان ەكەن. سوندا: قۇرمانىم – كوپتىڭ بەلگىسى ەكەن، الدى كەڭ، ايتار ءسوزى جارلىق ەكەن. توقانىم – تورىم ەكەن، ىستىق-سۋىققا بىردەي قولىم ەكەن. قاراكىسىمدە قالار شاڭىراق، ءورىسىم وسى جامان نەمەمدە قالادى ەكەن دەپتى» دەپ جازادى.

الباندار ىشىندە تارالىپ جۇرگەن تاعى ءبىر اڭىزدا ايتىلۋىنشا: «جانىبەگىم – قارۋعا اۋەس ەدى، يگى-جاقسىنىڭ اجالى وقتان بولا ما، بابام – سوزدەن ۇپايىن جىبەرمەس» دەپتى.

كەيىن سول اۋليە بابانىڭ ايتقانى كەلسە كەرەك. المەرەك بالاسىنىڭ ىشىندە قۇرمان ەڭ كوپ وسكەن رۋ، الباننىڭ باسقا رۋلارى قۇرماننىڭ كوپتىگىن – «قابىرعا جەتپەس قارا قۇرمان» دەپ بەينەلەيدى. ال جانىبەكتەن بايسەيىت باتىر، ونىڭ نەمەرەسى پۇسىرمانباي باتىر، ونىڭ بالاسى تازابەك باتىر، ونىڭ نەمەرەلەرى جاقىپبەردى باتىر مەن اۋباكىر باتىرلاردىڭ تاعدىرى سول اۋليە ابىز ايتقانداي بولعانى راس.

جالپى المەرەك بالالارىنىڭ ۇرپاقتارىنان، بۇل اتالعانداردان سىرت، مالىباي باتىر، تۇمەنباي باتىر، ونىڭ بالاسى الپار باتىر، ونىڭ بالاسى  ساۋىرىق باتىر، ونىڭ بالاسى ۇزاق باتىر جانە شالتاباي باتىر، اتاقتى كۇيشى قوجەكە باتىر، قاشاعان بي، قابا بي، بوجبان بي، سىبانقۇل بي، سازا بولىس، مۇساتاي بولىس، كارىبوز بولىس قاتارلى اتاقتى ادامدار وتكەنىنايتۋعا بولادى.

ءومىر جولىن جوڭعارعا قارسى كۇرەستە سارباز بولۋدان باستاعان المەرەك بابا 1730-جىلدارداعى جەڭىستەن سوڭ ەل-جۇرتىنىڭ ەتەك-جەڭىن جيىپ بايىرعى ءۇيسىن جۇرتىنا قونىستاندىرعاننان كەيىن ەلىنىڭ ەكى ءبۇيىرىن تويعىزۋ ءۇشىن اتا كاسىپ مالمەن بىرگە ەگىنشىلىكپەن شۇعىلدانعان. قازاقستاننىڭ الماتى وبلىسىنا قاراستى شەلەك اۋدانىنىڭ شەلەك وزەنىنىڭ شىعىس قىراتىنداعى كەڭ جازىققا بابا، بايسەيىت، مالىباي قاتارلى ۇرپاقتارى توعان قازىپ، سۋ شىعارىپ، ەگىن ەگىپتى، سول توعاننىڭ جۇلگەسىنە كەيىن كوپ ەل قونىستانىپ قالىڭ مالىگە اينالعان. سول توعان جاعالاپ سالىنعان ەلدى مەكەندەر قازىردە «بايسەيىت»، «بابا»، «مالىباي» دەپ اتالادى.

قازاقتىڭ ءبىر تۋار ۇلى پەرزەنتى دىنمۇحامەت احمەتۇلى قوناەۆ بىردە جازۋشى تۇرسىن جۇرتباەۆتى قابىلداپ: « الماتىنىڭ ىرگەسىندە المەرەك باباڭ جاتىر. مەنى كىشكەنە كەزىمدە اكەم باسىنا ەرتىپ بارىپ، قۇران وقىپ، جولاۋشى جۇرگەندە ول كىسىنىڭ باسىنا ات باسىن بۇرىپ، قۇران وقىماي كەتپەيتىن، ونداي قاسيەتتى ادامدى ۇرپاقتارى ءبىلسىن، ناسيحاتتاپ ايتىڭدار!» – دەپ كەڭەس بەرىپتى.

ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن تاعدىرىن ەل تاعدىرىمەن بەرىك بايلاعان وسى اۋليە بابانىڭ ۇرپاقتارى ول جاتقان «المەرەك قورىمىنا» سەگىز بالاسىن بەينەلەپ سەگىز قۇلاقتى ءزاۋلىم كەسەنە (كۇمبەز) جانە تاۋاپشىلارعا ارناپ سەگىز بولمەلى جاتاق ءۇي سالدى. 2002-جىلى سەگىز بالاسىنان تاراعان ۇرپاقتارى 150 دەن ارتىق ءۇي تىگىپ، ۇلكەن اس بەردى. «المەرەك تاريحي-مادەني قورى» قۇرىلدى.

المەرەك اتى سەگىز بالاسىمەن شەكتەلمەي، ءتىپتى ۇلى اتاسى بوزىمنان تاراعان البانعا ۇران بولدى.

ءتالىپباي قاباەۆ

ادەبيەتتانۋشى باسپاگەر

«كودەك مارالبايۇلى» زەرتتەۋ كىتابىنان (قحر ۇلتتار باسپاسى 2004-جىل)

Abai.kz