تەمىر پەردە

1922 جىلى 1 ماۋسىمدا شەتەلگە شىعۋ ءۇشىن سىرتقى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنان (نكيد) ارنايى رۇقسات الۋ قاجەت بولدى. بۇل كەتۋ پروتسەسىن ودان دا قيىنداتىپ، ءىس جۇزىندە جولىن كەستى. جۋرناليستەردىڭ، جازۋشىلاردىڭ نەمەسە باسقا سۋرەتشىلەردىڭ شەتەلگە شىعۋى ءىس جۇزىندە مۇمكىن ەمەس ەدى; كەتۋ ءۇشىن بۇل ادامدار ركپ ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋروسىنىڭ ارنايى شەشىمىن كۇتۋگە ءماجبۇر بولدى.

ەلدەن كەتۋ ءتارتىبى جىل سايىن كۇشەيتىلدى جانە كەتۋ ەرەجەلەرىن قاتايتۋدىڭ جاڭا كەزەڭى 1925 جىلى 5 ماۋسىمدا شىققان «كسرو-عا كىرۋ جانە كەتۋ تۋرالى ەرەجە» بولدى. رەگلامەنت ساياحات پروتسەدۋرالارىن وتە قاتاڭ ەتتى. بۇكىل شەتەل مەملەكەتى «دۇشپاندىق كاپيتاليستىك ورتا» دەپ جاريالاندى.

شەتەلگە شىعۋ ءتارتىبىن قاتايتۋ جانە «تەمىر پەردە» سالۋ تىزبەگىنىڭ لوگيكالىق جالعاسى 1935 جىلعى 9 ماۋسىمداعى ستالين زاڭى بولدى. شەكارادان قاشۋ ءۇشىن ءولىم جازاسى بەلگىلەندى. ارينە، قاشقىنداردىڭ تۋىستارى دا قىلمىسكەر دەپ تانىلدى. كسرو-دا «جۇماق» دەلىندى، قاراپايىم كەڭەس ادامدارى بۇل جۇماقتان قاشىپ كەتپەس ءۇشىن، شەكاراداعى پۋلەمەتتەر ىشكە قاراي باعىتتالدى.

ستاليندىك ۇجىمداستىرۋ

حالىقتىڭ وسى باستاماسىنىڭ كەسىرىنەن 7 ميلليون ادام اشتىقتان قىرىلدى. ستاليندىك ۇجىمداستىرۋ ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە 2 ميلليوننان استام شارۋا جەر اۋدارىلدى.

1932-1933 جىلدارداعى كسرو-داعى اشارشىلىق

1932-1933 جىلدارداعى اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ سانىنىڭ جالپى ەسەبى وزگەرىپ وتىرادى جانە 8 ميلليون ادامعا جەتەدى. بۇل تاقىرىپ العاش رەت كەڭەستىك اقپاراتتىق كەڭىستىكتە قايتا قۇرۋدىڭ اياعىندا عانا پايدا بولدى، بىراق قازىر 1932-1933 جىلدارداعى اشارشىلىق كەڭەستىك كەزەڭدەگى ەڭ ۇلكەن گۋمانيتارلىق اپاتتاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى.

«كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋدان تۋىنداعان» اشارشىلىقتىڭ اۋقىمىنا قاتىستى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ 2008 جىلعى 2 ساۋىردە جاريالانعان «كسرو اۋماعىندا 1930 جىلدارداعى اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋعا» رەسمي مالىمدەمەسىندە دايىنداعان رەسمي باعاسى بار.

رەسەي فەدەراتسياسى مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ جانىنداعى كوميسسيانىڭ قورىتىندىسىنا سايكەس، 1932-1933 جىلدارى ەدىل بويى، ورتالىق قارا جەر ءوڭىرى، سولتۇستىك كاۆكاز، ورال، قىرىم، باتىس ءسىبىردىڭ ءبىر بولىگىندە، قازاقستاندا، ۋكراينادا جانە بەلورۋسسيادا 7 ميلليونعا جۋىق ادام «اشتىقتان جانە دۇرىس تاماقتانباۋمەن بايلانىستى اۋرۋلاردان» قايتىس بولدى. بۇل «1932 جىلعى ەگىننىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنىڭ اۋىر زارداپتارىن ايتارلىقتاي ناشارلاتتى».

- ستاليندىك ۇجىمداستىرۋ كسرو-نىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنا كەرى اسەرىن تيگىزدى: استىق ءوندىرۋ، مال باسى، اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارىنىڭ ونىمدىلىگى، ەگىس كولەمى ازايدى.

- كەڭەس كولحوزشىلاردىڭ تولقۇجاتتارى بولماعاندىقتان، ولار سەلو/اۋىلدان تىس جەرگە شىعا المايتىن; ولار قوزعالىس بوستاندىعىنان ايىرىلىپ، مەملەكەتتىڭ كەپىلىنە اينالدى.

. يندۋستريالاندىرۋ

يندۋسترياليزاتسيا كسرو-نىڭ ەكونوميكالىق جانە اسكەري دامۋىنا ۇلكەن كومەكتەستى. 1930 جىلعا قاراي كسرو بانكروتقا ۇشىرادى – قازىنادا بار بولعانى 150 توننا التىن قالدى، كسرو گەرمانيا مەن اقش بانكيرلەرىنەن نەسيە الىپ، قاتتى قارىزعا باتتى. يندۋستريالاندىرۋدى جۇزەگە اسىرۋعا اقشا جوق; اقشا كەرەك.

ءستاليننىڭ يندۋستريالاندىرۋدى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ەكى نۇسقاسى بولدى

1 نۇسقا – جوعارى پايىزدىق مولشەرلەمەمەن بولسا دا كوبىرەك نەسيە الىپ، ميلليونداعان كەڭەس ازاماتتاردىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالۋ، بارلىق كاپيتاليستىك ەلدەر كسرو-نىڭ پايدالى رەسۋرستارعا باي ەكەنىن ءبىلدى، سوندىقتان ول نەسيەنى ەش قيىندىقسىز وتەي الادى. 1934 جىلى كسرو التىن ءوندىرۋ بويىنشا دۇنيە جۇزىندە وڭتۇستىك افريكادان كەيىن ەكىنشى ورىنعا شىقتى.

2 نۇسقا – الەمدە ەكونوميكالىق داعدارىس باستالىپ، نان باعاسى ارزاندادى. بىراق ستالين بۇعان ءمان بەرمەدى جانە ءوز ازاماتتارى اشتىقتان ءولىپ جاتقاندا، باتىسقا استىق ەكسپورتىن ءۇش ەسەگە ارتتىردى. قانداي «تاماشا يدەيا». اشارشىلىقتان ەڭ كوپ زارداپ شەككەن ۋكرايندار، بەلورۋستار، ورىستار، قازاقتار، بىراق گرۋزيندەر اشتان ولگەن جوق، ەڭ باستىسى وسى.

ستاليندىك رەپرەسسيالار

1991 جىلى ۆ.ن. زەمسكوۆ «سوتسيس» جۋرنالىندا مۇقيات زەرتتەلگەن مۇراعات دەرەكتەرىن جاريالادى: بارلىعى 1921 جىلدان 1954 جىلدىڭ 1 اقپانىنا دەيىن كونتررەۆوليۋتسيالىق قىلمىستار ءۇشىن 3 777 380 ادام سوتتالدى، ونىڭ ىشىندە 642 980 ءولىم جازاسىنا، لاگەرلەر مەن تۇرمەلەردە 25 جىل جانە ودان از مەرزىمگە ۇستاۋعا – 2 369 220, جەر اۋدارۋعا  – 765 180 ادام.

30 جىل بويى ولاردى ەشكىم جوققا شىعارعان جوق. كەز كەلگەن ەلدە جازىقسىز سوتتالعاندار ءبىر جەردە كوپ، ءبىر جەردە از ەكەنى بارشاعا ايان. مۇنىڭ ءبارى سوت جۇيەسىنە بايلانىستى، تەرگەۋ نەعۇرلىم جان-جاقتى جۇرگىزىلسە، جازىقسىز سوتتالعاندار ازايادى. نكۆد ۇشتىكتەرى جان-جاقتى تەرگەۋ جۇرگىزبەگەندىكتەن، زاڭسىز سوتتالعانداردىڭ پايىزى جوعارى بولدى.

ستالين جانە ۇلى وتان سوعىسى

كوپشىلىك ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى جەڭىستى ستالينمەن بايلانىستىرادى، بىراق ونىڭ ورنىندا باسقا قاراپايىم باسشى بولعاندا، سوعىس از شىعىنمەن جەڭەر ەدى. نەمىستەردىڭ شابۋىلىن ستالين مەن كسرو قالاي وتكىزىپ جىبەردى؟

ريحارد زورگە مەن ۋينستون چەرچيلل شابۋىل ماۋسىم ايىندا بولاتىنىن ايتتى. ونىڭ ۇستىنە، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قىزىپ، بۇل اسكەرلەردىڭ بۇل جاققا ەش قاتىسى جوق كەزدە شەكارادا ميلليونداعان اسكەر مەن تەحنيكانىڭ جينالىپ جاتقانىن قالاي بايقاماسقا بولادى.

كسرو گەرمانيادان 3 ەسە اسىپ ءتۇستى، بىراق 1941 جىلى كەڭەس ارمياسى 3 ەسە ارتىقشىلىقپەن شەگىندى. نەلىكتەن بۇلاي بولدى؟ ۇلى وتان سوعىسى باستالعانعا دەيىن ستالين جاۋىنگەرلىك تاجىريبەسى بار گەنەرالداردىڭ كوپشىلىگىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتىپ، ولاردىڭ ورنىنا يتارشى-جاعىمپازداردى قويدى. مۇنىڭ نە اكەلگەنىن ءبارى جاقسى بىلەدى.

لەند-ليز

ستالين وداقتاستارىنىڭ اقشاسىن الداپ الدى. لەند-ليز بويىنشا امەريكاندىق جەتكىزىلىمدەردىڭ كولەمى شامامەن $ 10,8 ملرد قۇرادى. اقش باستاپقىدا امان قالعان ازاماتتىق جابدىقتار مەن ماشينالارعا تولەنەتىن سومانى ولاردىڭ توزۋىن ەسكەرە وتىرىپ ەسەپتەدى - 2,6 ملرد دوللاردى قۇرادى، كەلىسسوزدەر ءۇشىن بۇل سوما ەكى ەسەگە، ياعني 1,3 ملرد دوللارعا دەيىن قىسقارتىلدى (ياعني بارلىق جەتكىزىلگەن تاۋارلاردىڭ 10 %-ى). بىراق ستالين تولەۋدەن باس تارتتى.

ستاليندىك كەڭەس وداعىنىڭ باسقىنشىلىق ساياساتى

كسرو ءوزىن رەسەي يمپەرياسىنىڭ مۇراگەرى دەپ ساناۋدان باس تارتتى. سوندىقتان ءستاليننىڭ بوتەن اۋماقتارعا قول سۇعۋعا قۇقىعى بولمادى، سونىمەن قاتار ارقايسىسىمەن كەلىسىم جاسالدى، وندا كسرو ولاردىڭ تاۋەلسىزدىك قۇقىعىن جانە ولاردىڭ اۋماقتارىن مويىندادى. پريبالتيكا، باتىس بەلارۋس، باتىس ۋكراينا، فينليانديا، پولشا.

سولاي بولا تۇرسادا ستالين شابۋىلعا شىقتى - 1) پولشا، 2) فينليانديا، 3) پريبالتيكانى باسىپ الدى، 4) سولتۇستىك يراندى باسىپ العىسى كەلدى (انگليا مەن اقش بۇعان جول بەرمەدى).

5) ستالين تۇركيانى باسىپ العىسى كەلدى، بىراق انگليا مەن اقش وعان كەدەرگى جاسادى. كسرو تۇركيامەن شەكارادا اسكەر جينادى، بىراق سوعىس بولمادى. اقش يادرولىق قارۋدى قولدانا وتىرىپ سوعىسپەن ءستاليندى قورقىتتى، بۇل ءوز كەزەگىندە ونى سوعىستىڭ باستالۋىنا اكەلگەن قاقتىعىستىڭ ودان ءارى ورشۋىنەن باس تارتۋىنا اكەلدى. «ۋاقىتىندا شەگىنگەنىمىز جاقسى»، - دەپ ەسكە الدى مولوتوۆ.

ءستاليندى ءپىر تۇتاتىندارعا ونى جاقىننان تانۋى ءۇشىن قازىرگى سولتۇستىك كورەيامەن ۇقساستىقتارىنا تاعى دا نازار سالۋدى ۇسمىنار ەدىم:

1. تەمىر پەردە
2. جاپپاي اشارشىلىق مەزگىل-مەزگىل بولىپ تۇرادى
3. ءوزىمىزدىڭ ءوندىرىسىمىز، فابريكالارىمىز، زاۋىتتارىمىز بار
4. ميلليوندىق اسكەر
5. يادرولىق قارۋ
6. عارىش باعدارلاماسى
7. قۋعىن-سۇرگىن ساياساتى تۇراقتى جاعدايدا
8. قاتاڭ تسەنزۋرا جانە ديكتاتۋرا
9. پايدالى قازبالاردىڭ ءىرى كەن ورىندارى; بىراق حالىق توز-توز بولىپ ءومىر سۇرەدى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، س. سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى

Abai.kz