سوڭعى كەزدەرى رۋحاني سالادا جۇرتشىلىقتى ەلەڭ ەتكىزگەن بىرەر وقيعا بولدى. بەس كىتاپقا جيناقتالىپ، الاش قوزعالىسىنا قاتىستى قۇجاتتار جيناعى جارىق كوردى. مۇندا جالپىۇلتتىق جانە تاپتىق كوزقاراستار ىڭعايىمەن جىكتەلگەن قايراتكەرلەردىڭ كەيبىر كۇتپەگەن قادامدارىن كورسەتەتىن دەرەكتەر جاريا ەتىلدى. ءباسپاسوز بەتتەرىندە 20-30-جىلدارعى ۇلتتىق ەليتا جايىندا قورعالعان عىلىمي ەڭبەككە بايلانىستى بىرىنە ءبىرى كەرەعار پىكىرلەر بىلدىرگەن ماقالالار باسىلدى. كۇنى كەشە تۇساۋى كەسىلگەن الاش-وردا تاريحىنا ارنالعان فيلمدە دە توسىن پىكىر ەستىلمەي قالعان جوق. ماسەلە حالقىمىزدىڭ ارداقتى ۇلدارىنىڭ ءبىرى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ باس حاتشى ستالينگە 1924 جىلى تۇركىستان ولكەسىندەگى ۇلت قايراتكەرلەرىن تاپتىق تۇرعىدان سىناپ جازعان حاتتارىنىڭ كوپشىلىككە بەلگىلى بولا باستاعانىندا بولاتىن. سوعان بايلانىستى  جاقىندا قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىندا پىكىر الىسۋلار ءوتتى.

«ادىلەت» قوعامى ەلىمىزدەگى العاشقى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ ءبىرى ساناتىندا. ول كەزىندە كەڭەس تۇعىرناماسىندا قىزمەت اتقارعان كوممۋنيستەردى دە، الاش قوزعالىسىندا بولعان ازاماتتاردى دا تالعاماي جۇتقان «ۇلكەن تەررور»  قۇرباندارى ۇرپاقتارىنىڭ بەلسەنە قاتىسۋىمەن قۇرىلعان قوعام-دى. جيىرما شاقتى جىلدان بەرى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن شىندىقتارىن اشۋ ارقىلى ازاماتتاردى تاريحپەن تاربيەلەۋگە، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردىڭ ومىرىمىزدە بەكەم ورنىعۋىنا  اتسالىسىپ كەلەدى.

سوڭعى كەزدەرى رۋحاني سالادا جۇرتشىلىقتى ەلەڭ ەتكىزگەن بىرەر وقيعا بولدى. بەس كىتاپقا جيناقتالىپ، الاش قوزعالىسىنا قاتىستى قۇجاتتار جيناعى جارىق كوردى. مۇندا جالپىۇلتتىق جانە تاپتىق كوزقاراستار ىڭعايىمەن جىكتەلگەن قايراتكەرلەردىڭ كەيبىر كۇتپەگەن قادامدارىن كورسەتەتىن دەرەكتەر جاريا ەتىلدى. ءباسپاسوز بەتتەرىندە 20-30-جىلدارعى ۇلتتىق ەليتا جايىندا قورعالعان عىلىمي ەڭبەككە بايلانىستى بىرىنە ءبىرى كەرەعار پىكىرلەر بىلدىرگەن ماقالالار باسىلدى. كۇنى كەشە تۇساۋى كەسىلگەن الاش-وردا تاريحىنا ارنالعان فيلمدە دە توسىن پىكىر ەستىلمەي قالعان جوق. ماسەلە حالقىمىزدىڭ ارداقتى ۇلدارىنىڭ ءبىرى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ باس حاتشى ستالينگە 1924 جىلى تۇركىستان ولكەسىندەگى ۇلت قايراتكەرلەرىن تاپتىق تۇرعىدان سىناپ جازعان حاتتارىنىڭ كوپشىلىككە بەلگىلى بولا باستاعانىندا بولاتىن. سوعان بايلانىستى  جاقىندا قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىندا پىكىر الىسۋلار ءوتتى.

«ادىلەت» قوعامى ەلىمىزدەگى العاشقى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ ءبىرى ساناتىندا. ول كەزىندە كەڭەس تۇعىرناماسىندا قىزمەت اتقارعان كوممۋنيستەردى دە، الاش قوزعالىسىندا بولعان ازاماتتاردى دا تالعاماي جۇتقان «ۇلكەن تەررور»  قۇرباندارى ۇرپاقتارىنىڭ بەلسەنە قاتىسۋىمەن قۇرىلعان قوعام-دى. جيىرما شاقتى جىلدان بەرى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن شىندىقتارىن اشۋ ارقىلى ازاماتتاردى تاريحپەن تاربيەلەۋگە، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردىڭ ومىرىمىزدە بەكەم ورنىعۋىنا  اتسالىسىپ كەلەدى.

وتكەن عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ناۋقاندارى سالعان جارا زاردابىنىڭ ايتىپ-جەتكىسىز اۋىر بولعانى بەلگىلى. ۇرەي شەڭگەلدەگەن، ادىلەتتىلىك ولشەمى وزگەرگەن جان-دۇنيەمىزدى تازارتۋعا كوممۋنيستىك پارتيانىڭ جيىرماسىنشى سەزىنىڭ جول اشقانى دا ءمالىم. ول كوممۋنيستىك بيلەپ-توستەۋ كەزىندەگى قاراڭعى-قاپاس تۇڭعيىقتار قۇپيالارىنىڭ بۇركەۋىن  ازداپ قانا كوتەرگەن-ءتىن. اششى شىندىقتى جارتىلاي عانا اشقان. سونىڭ ءوزى ءبىزدىڭ قوعامدىق تىنىس-تىرشىلىگىمىزگە جىلى لەپ، جارقىن بەت بوپ ەنىپ، جاڭا ۇرپاقتى تاربيەلەۋ فاكتورىنا اينالدى. ءسويتىپ، وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىندا جاڭا تاريحي سانا قالىپتاسا باستادى. بىراق، بيلەۋشى پارتيانىڭ ءوزى ساياساتپەن توقىلعان ەلەۋىشىنەن ىرىكتەپ وتكىزىپ اشقان شەكتەۋلى شىندىقتى عانا اينالىمعا جىبەرۋى سالدارىنان، جاڭا تاريحي سانا دا بىرجاقتىلاۋ قالىپتاستى. ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە كوبىرەك كوڭىل ءبولۋ قۇپتالمادى. ياعني رەجيم قىلمىسى اۋىزعا الىنبادى. تەك جەكەلەگەن قۇربانداردىڭ ءومىر جولى سوناۋ 20-30-جىلدارعى رەپرەسسيا ساياساتىنا بايلانىستىرىلماي عانا اڭگىمە ەتىلدى. ال الاش قايراتكەرلەرى حاقىندا الدەقانداي وڭ پىكىرلى وي ايتۋ مۇمكىن ەمەس-ءتىن.

ماسەلەن، كسرو استاناسىندا 1937 جىلى اتىلعان ءاليحان بوكەيحانوۆ ەسىمى جازىقسىز جاعىلعان قارا كۇيەدەن جيىرماسىنشى سەزد شەشىمدەرىنەن سوڭ ىستەرى قايتا قارالعان «حالىق جاۋلارىنىڭ» العاشقى لەگىمەن 1956 جىلعى 8 قىركۇيەكتە ارشىلدى. ماسكەۋدە، سونداي-اق، ماسكەۋ قالالىق سوتىنىڭ تورالقاسى 1957 جىلعى 2 جەلتوقساندا  جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتى دە كىناسىز قۇربان دەپ تاپتى. جانشانى وعان قوسا، ەكىنشى مارتە،  1958 جىلعى 28 اقپاندا قازاق كسر جوعارعى سوتىنىڭ قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى ارنايى كوميسسياسى دا اقتادى. سول ارنايى كوميسسيانىڭ ۇيعارىمىمەن مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، تاعى بىرقاتار الاشورداشىلار جايىنداعى ادىلەتسىز ۇكىمدەردىڭ كۇشى جويىلدى. ولاردىڭ ارتىنشا 1959 جىلعى 26 ناۋرىزدا احمەت بايتۇرسىنوۆ، 1960 جىلعى 8 شىلدەدە ماعجان جۇماباەۆ اقتالدى.

الايدا ولار، جوعارىدا ايتقان يدەولوگيالىق سۇزگى رەابيليتاتسيامەن قاتار ىسكە قوسىلعاندىقتان، قوعامدىق ومىرگە جولاتىلمادى. تەك ولار عانا ەمەس، رەپرەسسياعا  ۇشىراعان كوممۋنيستەردىڭ دە بەلگىلى ءبىر توبى جايىندا، رەابيليتاتسيالانعانىنا قاراماستان، دۇرىس وي-پىكىر بىلدىرۋگە بيلەۋشى ساياسات ىرقىمەن تىيىم سالىندى. ماسەلەن، تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ادال ەسىمى قوعامعا ءبىراز سوزبۇيداعا سالىپ بۇلتالاقتاتىپ بارىپ جەتپىسىنشى جىلدارى عانا قايتارىلدى. الايدا  ونىمەن قاتار اقتالعان سۇلتانبەك قوجانوۆ قارا تاڭبا جامىلۋلى قالپىندا تۇمشالانىپ، قالتارىستا قالا بەردى. سوناۋ جاساندى قالتارىسقا، رەپرەسسياعا ۇشىراماعانمەن، سماعۇل سادۋاقاسوۆ دا تىعىپ تاستالدى. ول «تۇزەلمەيتىن ۇلتشىل» قوجانوۆپەن قاتار وڭشىل-اۋىتقۋشى رەتىندە ارنايى پارتيالىق ادەبيەتتە سىني تۇرعىدا عانا تىلگە تيەك ەتىلىپ، كوپشىلىك ءۇشىن «حالىق جاۋى» قاتارىندا جابۋلى جاتتى.

ادەبيەتشىلەرگە دە سونداي قوس كەيىپتى ستاندارت قولدانىلدى. ايتالىق، جيىرماسىنشى سەزدەن سوڭ ىلە-شالا رۋحاني تىنىس-تىرشىلىككە ورالعان ساكەن سەيفۋللين، ءىلياس جانسۇگىروۆ، بەيىمبەت مايلين ەسىمدەرى جۇرتشىلىق  كوزايىمىنا، قۋانىشىنا اينالىپ، قۇرمەتىنە بولەنىپ جۇرگەندە، سولار قاتارلى اقتالعان اقىندار ماعجان جۇماباەۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ ەسىمدەرى قاپاستان شىعارىلمادى.

زاڭنامادا ەسكەرىلمەگەن ءجايتتىڭ ءوزىن ىڭعايىنا بەيىمدەپ العىش جاڭاشا پايىمنىڭ قۇبىلمالى كوسەمدەرى مەن جاندايشاپتارى  توتاليتاريزم جىلدارى ماعجانعا قاتىستى: «ول ازاماتتىق تۇرعىدا عانا اقتالدى، بىراق پارتيالىق تۇرعىدا اقتالعان جوق» دەيتىن تۇسىنىكسىزدەۋ جەلەۋدى العا تارتقانى ەستە. ساياسي  رەپرەسسيالار قۇرباندارىن جاپپاي اقتاعانمەن، سونداي جەلەۋمەن تورلانعان ساياسي ەلەكتەن زاڭدى رەابيليتاتسيادان سوڭ دا قايتا وتكىزىپ ىرىكتەۋ الپىسىنشى جىلدارى كەڭىنەن قولدانىلعان سياقتى. بيلىك تۇتقاسىن ۇستاعان كوممۋنيستەر، ارينە، اتالعان ەلگەزەرمەن ءبىرىنشى كەزەكتە «الاشوردالىق» دەيتىندەردى ءسۇزىپ الىپ تاستاعان بوپ شىقتى.

ولاردى تەك قايتا قۇرۋ ساياساتى ورىستەگەن 1988 جانە 1989 جىلدارى بيىك قۇقىقتىق سوتتاردىڭ شەشىمدەرىمەن جالپى الاشتىقتار قاتارىندا تاعى ءبىر اقتاپ العاننان سوڭ عانا  باتىل ەسكە الا باستادىق.

سونىمەن، بيلەۋشى كوممۋنيستىك پارتيا جەكە باسقا تابىنۋ اشكەرەلەنگەننەن كەيىنگى العاشقى كەزەڭدە، ءبىر قاراعاندا،  ءوزىنىڭ سەنىمدى جاۋىنگەرلەرىن اقتادى.  ولاردى - پارتيا ساربازدارىن، كوممۋنيستەردى - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ناۋقاندارىنا دەيىنگى قىزمەتتەرىنە وراي شارتتى تۇردە  قۋعىنداۋشى، ال ولاردىڭ الاشوردالىقتار سىندى يدەيالىق قارسىلاستارىن قۋعىندالۋشى ساناتىنا قويۋعا بولار ەدى. سول ەكى توپ تا جازىقسىز جازالاۋدىڭ قارا سەمسەرىنە نەگىزىنەن ءبىر ورتاق ناۋقاندا ىلىككەنىنە قاراماستان، قۋعىندالۋشىلار شىن مانىندە تەك ەكىنشى لەكتە، قايتا قۇرۋ كەزەڭىندە اقتالدى. سونىڭ سالدارىنان، بۇدان جارتى عاسىرداي ىلگەرىدە نوبايلانعان سونى تاريحي سانا وسى قوس اقتاۋ ناۋقانىنىڭ اراسىنا تۇسكەن وتىز جىل ىشىندە، كەي رەتتە، جاڭا توتاليتارلىق رەڭك الىپ ۇلگەرگەندەي ەدى. كەيىنگى كەزدە ورىن العان داۋ-دامايدا سونىڭ سالقىنى بار ءتارىزدى. بۇرمالانباعان تاريحي سانانى قالىپتاستىرۋ وڭايلىقپەن جۇزەگە اساتىن شارۋا ەمەستىگى انىققا اينالدى.

ءبىز رەپرەسسيالار تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا، ادەتتە، جازىقسىز جاپا شەككەندەر، قۇرباندىقتار جايىن ايتامىز. نەگىزىنەن تەك سولاردى ەسكە الۋ جانە  ەستە قالدىرۋ توڭىرەگىندەگى ماسەلەلەردى زەردەلەيمىز. بىراق سونداي قۋعىن-سۇرگىنگە سەبەپ بولعان، قۋعىن-سۇرگىندى جاساعان رەجيم مەن ونى جۇزەگە اسىرۋشىلار جايىندا اۋىز اشپايمىز. مۇنىڭ، ارينە، ۇلكەن سەبەپتەرى بار. كەشەگى ورتاق مەملەكەت تاراپىنان بۇرىنعى مەملەكەتتىك تەررور جاساعانداردىڭ، جالپى، سوناۋ مەملەكەتتىك قىلمىسقا جول بەرگەن ستاليندىك كەزەڭنىڭ ءادىل باعاسىن الماعانى، ونى ايىپتايتىن سوت ۇدەرىسىنىڭ جۇرمەگەنى، بۇل تاراپتا قابىلدانعان ەشقانداي زاڭنامالىق قۇجاتتىڭ جوقتىعى   قوعامدىق ساناعا اسەر ەتپەي تۇرمايدى. ستالين زامانى دەگەندە ەل جادىنا رەپرەسسيالار ءوز الدىنا، سونىمەن قاتار فاشيزممەن سوعىستاعى ۇلى جەڭىس ورالادى دا، سانانى رەجيمنىڭ قىلمىسىنان گورى قول جەتكىزگەن ۇلان-عايىر جەتىستىكتەرى باسىپ كەتەدى. وعان قوسا، كەزىندە جەندەتتىك تاسىلمەن قىزمەت اتقارعان پارتيا-كەڭەس جەتەكشىلەرىنىڭ بىرقاتارى ءارى جاسامپاز ءومىر قۇرىلىسشىلارى، ءارى جازىقسىز جازالاۋ ناۋقانىنىڭ قۇرباندارى  رەتىندە كورىنەتىنى دە بار. سوندىقتان دا ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ سەبەپتەرىن، ونىڭ بارشا شىندىعىن انىقتاۋعا دەگەن ۇمتىلىستى قاجەتسىنۋشىلىك بۇگىندە قوعامدىق سانادان بىرتىندەپ ىعىستىرىلىپ تاستالعان سەكىلدى اسەر بەرەدى.

الايدا مۇنداي اسەر ناقتى جاعدايعا سايكەس كەلە بەرمەيتىندەي كورىنەدى. قالاي بولعاندا دا، مۇراعاتتاردان الىنعان جاڭا دەرەكتەر (رىسقۇلوۆتىڭ ستالينگە حاتتارى) نەگىزىندە كەيىنگى ۋاقىتتاردا باسپاسوزدە جاريا بولعان جاڭالىقتار ماسەلەگە جەكە تۇلعا اۋماعىنان اسىپ، كەڭ كولەمدە قاراۋعا، يدەولوگيالىق كۇرەس شىندىقتارىن تەرەڭ تانۋعا ۇمتىلتادى.

ماسەلەن، ماعان 20-جىلدارعى كەزەڭنەن ەكى تاماشا ۇلت قايراتكەرىنىڭ ءوز كەزەڭدەرىندەگى جالپىۇلتتىق مۇددەنى كوزدەگەن اسا ءىرى ىستەرى ۇنايدى جانە سولارى ءۇشىن مەن ولاردى ءاردايىم بۇگىنگى ءىرىلى-ۋاقتى قايراتكەرلەرگە، بارشا ازاماتقا، جاستارعا وتانشىلدىقتىڭ، ەلىن، جۇرتىن ءسۇيۋدىڭ وزىق ۇلگىسى رەتىندە ونەگە ەتىپ تارتا بەرۋدەن اينىمايمىن. ونىڭ ءبىرى - تۇرار رىسقۇلوۆ پەن ونىڭ سەرىكتەرىنىڭ 1920 جىلى تۇركىستان ولكەسىندە تۇركى رەسپۋبليكاسى مەن تۇركى حالىقتارىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسىن قۇرۋ جايىنداعى جوبالارى. ەكىنشىسى - سۇلتانبەك قوجانوۆ پەن ونىڭ سەرىكتەرىنىڭ 1924 جىلعى ورتا ازيانى ۇلتتىق-اۋماقتىق تۇرعىدا مەجەلەپ-جىكتەۋ ناۋقانى كەزىندە ارالاس-قۇرالاس، قويان-قولتىق ءومىر ءسۇرىپ جاتقان حالىقتاردىڭ ءبىر-بىرىنەن مۇلدەم ىرگە بولىسۋىنە قارسى تۇرۋ، ورتاازيالىق فەدەراتسيا قۇرۋ، سول ارقىلى كەڭەستەر وداعى قۇرامىنا كىرۋ، جاڭا ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردى قازاقستانمەن بىرگە ورتاق ەكونوميكالىق قاۋىمداستىققا ۇيىستىرۋ، تاشكەنتتى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى ەتۋ ءۇشىن كۇرەسۋدەگى ۇستانىمدارى. ورتالىق وكىمەتتىڭ ماقساتىنا ساي كەلمەگەندىكتەن دە جۇزەگە اسپاي قالعان بۇل ارەكەتتەردىڭ بۇگىنگى تاڭداعى جاڭعىرتىلعان كورىنىسى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ورتالىق ازيا وداعىن قۇرۋ جايىنداعى جاسامپاز باستاماسىنان ايقىن اڭعارىلادى...

وسى اسا ءىرى قوس قايراتكەردىڭ تاريحي ادىلەتتىلىككە جاۋاپ بەرەتىن سەنىمدى كوزقاراستارى مەن باتىل قادامدارى سوڭعى كەزدەرى ءمالىم بولعان دەرەكتەرگە قاراماستان، ەشقاشان ۇمىتىلماۋعا ءتيىس، بۇلاردىڭ سول 1920 جانە 1924 جىلدارعى ىستەرى ەل بولاشاعىن تەرەڭ دە جان-جاقتى ويلاۋدىڭ ۇزدىك ۇلگىسى رەتىندە ءاردايىم ۇلكەن قۇرمەتپەن اتالۋعا ابدەن ىلايىق. ولاردىڭ ەل يگىلىگى ءۇشىن باسقا دا نەبىر ۇلكەن جۇمىستار اتقارعانى كوپشىلىككە جاقسى ءمالىم.

سوڭعى كەزدەرى بەلگىلى بولعان دەرەكتەر وسىناۋ تۇلعالار اراسىندا ەلەۋلى كۇرەس جۇرگەنىن كورسەتكەنمەن، ولاردىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ءمان-ماڭىزىن جوققا شىعارا المايدى. بىراق بۇل ولاردىڭ اراسىنداعى ايتىس-تارتىستى مۇلدەم ەلەمەۋ كەرەك دەگەن ءسوز ەمەس، كەرىسىنشە، بىزگە ولاردىڭ سوناۋ كۇرەستەرىنىڭ ءمان-جايىن، تۋ سەبەبىن، سالدارىن اجىراتا ءبىلۋ ءلازىم. بۇل سول قايراتكەرلەرگە دەگەن كوزقاراسىمىزدى وزگەرتۋ ءۇشىن ەمەس، ولاردىڭ كۇرەسىنەن ءتالىم الا ءبىلۋ ءۇشىن، جاقسىدان ۇيرەنىپ، جاماننان جيرەنۋ ءۇشىن، ءوزىمىزدىڭ بۇگىنگى كۇنىمىزدى، بولاشاعىمىزدى ايقىن ءتۇسىنۋىمىز ءۇشىن قاجەت. تاريحتان ساباق الا ءبىلۋ ءۇشىن كەرەك.

سونىمەن، ۇلت زيالىلارىنىڭ 20-30 جىلدارعى پىكىر قايشىلىعى نەدە؟ تۇركىستان رەسپۋبليكاسى تاريحىندا وسى ەكى ءىرى قايراتكەردىڭ ەسىمىنە بايلانىستى «رىسقۇلوۆشىلدىق» جانە «قوجانوۆشىلدىق» دەگەن جىكتەر بولعانىن، ولاردىڭ  توپشىلدىق رەتىندە باعالانعانىن بىلەمىز. ولار  نەلىكتەن جانە قالاي تۋىپ، قايتىپ ورىستەدى؟

«ادىلەت» قوعامىندا پىكىر الىسقاندار وسى توڭىرەكتە وي تولعادى. وزدەرىنە ءمالىم جايتتەردى ورتاعا سالا كەلە، كوپشىلىك بارشاسى كەلىسەتىن ورتاق وي قورىتقانداي بولدى. جەكە تۇلعالاردىڭ يدەيالىق تارتىسىنىڭ ارتى مانساپ تارتىسىنا، توپ قۇرۋعا اپارعانىن، ءبىرىن ءبىرى ءسۇرىندىرۋ ماقساتىمەن ءوزدى-وزىنە ساياسي ايىپ تاعىپ، ولارىنىڭ انىق-قانىعىنا، دۇرىس-بۇرىستىعىنا ءوزارا پىكىرلەسۋ ناتيجەسىندە كوز جەتكىزۋگە تىرىسپاستان، ءاردايىم تورەشىلىك ءسوزىن ايتۋدى  ورتالىقتان توسقانىن، ال ونىڭ ارتى جالپىۇلتتىق مۇددەگە كەرەعار شەشىمدەر جاسالۋىنا ۇلاسىپ جاتقانىن  مويىندادى.

شىنىندا،  پاتشالىق كەزىنەن قالىپتاسىپ، كەڭەستىك داۋىردە نىعايا تۇسكەن قۇلدىق سانا-سەزىم ءجون سوزگە توقتاۋ، ادىلەت الدىندا باس يۋ ىسپەتتى ءداستۇرلى قاسيەتتەردىڭ بايىرعى تۇعىرىنان تايىپ، جاڭا ساپاعا اۋىسقانىن كورسەتتى. ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرىن ءبىرى مويىنداماۋى، ارالارىندا بەدەل تۇتاتىن تۇلعا بولماۋى، دۇرىسىندا، ارالارىنداعى بەدەل تۇتۋعا تۇراتىن تۇلعانى كوپە-كورنەۋ كورمەۋى، مويىنداماۋى، شىنداپ كەلگەندە، شىنىمەن سونداي قادىر-قاسيەتكە يە جاننىڭ جوقتىعىنان ەمەس، جاڭا يمپەريالىق ورتالىققا كوزسىز ەمىنۋشىلىكتەن تۋعان ەدى. ءسويتىپ، جاڭا سيپاتقا يە بولعان قۇلدىق پسيحولوگيانىڭ جەتەگىمەن، «جاڭاشا قۇل يەلەنۋشىنىڭ» ءىلتيپاتىنا ىلىگۋگە تىرىسۋشىلىق، سول جولدا ءبارىن تارك ەتۋگە ازىرلىك ولارعا تۋعان حالقىنا رياسىز قىزمەت ەتۋ سىندى بيىك تۇعىردان دەربەس وي تولعاۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى.

رىسقۇلوۆتىڭ تىلگە تيەك بولعان حاتتارى ورتا ازيادا ۇلتتىق مەجەلەپ ءبولۋ ناۋقانى ورىستەگەن تۇسقا ءدوپ كەلدى. حاتتاردىڭ مازمۇنىنا قاراعاندا، وكىنىشتىسى، ونى وسىناۋ اسا ماڭىزدى، تاعدىرلى ناۋقان جايى اسا تولعاندىرماعان ءتارىزدى. ماسكەۋدەن تاشكەنتكە جازعان حاتىندا ول قارسىلاسىن قايتكەندە قۇلاتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ءوزىنىڭ پىكىرلەسىنە تاتپىشتەپ جازىپ باعدارلامالىق تاپسىرما بەرەدى، سول تاپسىرمالارىنىڭ ىشىندە، بارماعىڭدى تىستەتىپ اتتەگەن-ايلاتاتىنى، قارسىلاستارى جايىنداعى ماعلۇماتتاردى جوعارعى پارتيا، پارتيالىق باقىلاۋ جانە قۇپيا پوليتسياعا - گپۋ-گە حابارلاپ وتىرۋى قاجەتتىگىن شەگەلەپ ايتادى. ءوزىنىڭ ستالينگە بەرگەن بايان-حاتتارىندا دا قارسىلاستارىنىڭ - بۇرىنعى الاشورداشىلاردىڭ پاتەرلەرىنە گپۋ ورگاندارى شۇعىل تەكسەرۋ جۇرگىزگەنى ماقۇل ەكەنىن ەسكەرتىپ وتىرادى. جاقتاستارىنىڭ ۇلتشىلدىق ارەكەتتەر جاساپ جۇرگەن باسشى-كوممۋنيست قىزمەتكەر جايىنداعى شاعىمدارىنا قولدارىن قويماي، جاسىرىن قالىپ، تەك ءماتىندى جولداۋ سەبەبىن قارسىلاستارى تاراپىنان جازالانۋدان قورىققاندىقتان دەپ تۇسىندىرەدى.

«ادىلەت» قوعامىندا پىكىر الىسقاندار 20-30-جىلدارى ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىرى جازعان حاتتاردىڭ وتە كوپ بولعانىنا نازار اۋداردى.  ونداي ارىز-شاعىم، ايىپتاۋ سارىندى جازبالاردىڭ كوپتەپ تۋىنا تاپتىق كۇرەس جەلەۋ بولدى. تاپشىلدار ۇلت مۇددەسىن تاپقا بولمەي قورعاۋ جاعىنداعى الاشورداشىلارمەن دە، تاپتىق كۇرەستە ۇلتتىق ماقساتقا مول ءمان بەرۋشى، ياعني الاشوردالىق دەلىنەتىن ۇلت زيالىلارىنا بۇيرەگى بۇرىپ تۇراتىن وڭشىل-اۋىتقۋشىلارمەن دە  كۇرەستى. بىراق بۇدان ولار  ۇلت مۇددەسىن ەسكەرمەدى دەۋگە بولمايدى، ولار ساياساتتىڭ مازمۇنى پرولەتارلىق، ءتۇرى ۇلتتىق سيپاتىن قولدايتىن. ءتۇپتىڭ تۇبىندە «ۇلكەن تەررور» بۇل ەكى قاناتتاعىلاردى دا ۇلتشىلدار رەتىندە جازالادى. جانە ءبىر ەسكەرەتىنى، دەستى پىكىرلەسۋشىلەر، مۇنداي ساياسي ايىپتاسۋ ارەكەتتەرى قازاق كادرلەرى اراسىندا عانا ەمەس، كەڭەس وداعىنىڭ شارتاراپىندا دا ورىن الدى. دەمەك، ءبىز ولاردىڭ داۋ-دامايلارىن ەمەس، حالىققا سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىن باعالاۋعا ءتيىسپىز...

جانى بار وي. ايتسە دە، قيت ەتسە ورتالىققا جۇگىنۋگە اۋەستىكتىڭ سالدارى جاقسى بولمادى. قيت  ەتسە ورتالىققا جۇگىنۋدەن الدەبىر شەشۋى قيىن كۇردەلى ماسەلەگە وراي ءجاي عانا تورەلىك سۇراۋ ەمەس، ءبىرىن ءبىرى كورە الماۋعا، بىرىنە ءبىرى بيلىك تۇتقاسىن قيماۋعا، ءبىرىن ءبىرى مەيلىنشە قارالاي وتىرىپ، تۇقىرتۋعا، ءتىپتى قۇرتۋعا تىرىسۋشىلىق اڭعارىلادى. مۇنداي ارەكەتتەر  ءوز ارالارىنان ەل باسقاراتىن ازامات شىعارماۋعا اپاردى. ءسويتىپ، ءتۇپتىڭ تۇبىندە ەل باسقارۋعا كولدەنەڭ كوك اتتى جىبەرىلىپ، حالقىمىزدى ۇلتتىق اپاتقا ۇرىندىرعان جاڭاشا قۇلدىق احۋال تۋدىردى. وسى قاسىرەتتى ويلاساق، وندا مۇنى جىلى جاۋىپ قويا سالۋعا دا بولمايدى. جىلى جاۋىپ قويا بەرمەي، ايقارا اشۋ كەرەك. بۇل ءبىزدىڭ ازاماتتىعىمىزعا سىن. قايراتكەرلەرىمىزدىڭ ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىن مانسۇقتاۋ ءۇشىن ەمەس، كەرىسىنشە، ولاردىڭ ودان دا ارتىق ءسىڭىرۋى ىقتيمال، تەك اتقارا الماعان ىستەرىن ايقىنداپ باعامداۋ ءۇشىن، ۇتىلعان تۇستارىمىزدىڭ تامىرلارىن ايىرا ءبىلۋ ءۇشىن سولاي ەتۋ ءلازىم. باستان كەشكەن كەمشىلىك سەبەپتەرى مەن ولاردىڭ قايعىلى سالدارلارىن بولاشاق ءۇشىن زەرتتەپ ءبىلۋ ابزال.

وسى جەردە ەرىكسىز بوي كوتەرۋى مۇمكىن ءبىر ءجايت بار.

بىردە، «ادىلەت» باسقارماسىنىڭ كەزەكتى ءبىر ماجىلىسىندە، قايتا قۇرۋ جىلدارى اقتالعان ءبىر ءىرى عالىمىمىزدىڭ پەرزەنتى اكەسىن 30-جىلدارى ۇستاتقان ادامدى  بىلەتىنىن ايتتى. ول ادام اكەسىمەن ارىپتەس عالىم بولىپ شىقتى. قىزىعى، ول ادام جايىندا ءتۇرلى قىسىمدار مەن قيناۋلاردىڭ سالدارى بوپ تابىلاتىن بۇرمالاۋلى كورسەتىلىمدەرگە تولى، ادىلدىگى كۇماندى سوت ماتەريالدارىنان ەمەس، سول كەزگى باسپاسوزدەن تاۋىپ وقىپتى.  «حالىق جاۋىن» قالاي اشكەرەلەگەنى تۋرالى الگى قۋعىنداۋشى-عالىمنىڭ ءوز ەركىمەن، ءوز قولىمەن، كوزى تىرىسىندە ءوزى ماقتان ەتىپ جازعان ماقالاسىنان،  ءوزى جۇرتقا جاريا ەتكەن سىرىنان ءبىلىپتى. سول قۋعىنداۋشى-عالىمدى جارتى عاسىر بويى بيلىك دارىپتەپ كەلسە، ونىڭ جالاسىنان اتىلىپ كەتكەن اكەسىنىڭ ادال ەسىمى، عىلىمي ەڭبەكتەرى سونشا ۋاقىت بويى جابىق جاتتى.

ەندى، ادىلەت سالتانات قۇرعاندا، اكەسىنىڭ سوناۋ قارالى جىلعى جەندەتىنىڭ كىم ەكەنىن بىلە تۇرا،  ونى اشكەرەلەمەۋ دۇرىس پا، بۇرىس پا؟ ادىلەتسىزدىكتى قالاي تۇزەۋگە بولار ەدى؟ «ادىلەتشىلەرگە» وسىنداي قيىن ساۋال تاستالعان.

كۇردەلى ماسەلە. جەندەت پەن قۇرباندىقتى قاتار ايالاۋمەن ءادىل تاريحي سانا قالىپتاستىرۋ مۇمكىن ەمەستىگى انىق. دەگەنمەن، بىزگە باسقا جول تابۋ كەرەك. ەكى عالىمنىڭ دا عىلىمداعى ەلەۋلى ەڭبەگىن تيىسىنشە باعالاي وتىرىپ، بويىمىزدان ولاردىڭ سول زامانعى ساياسي ۇستانىمدارىن ءادىل تالداي بىلەتىن كۇش تابۋ ءلازىم. كەك قايتارۋعا تىرىسپاۋعا، توزىمسىزدىك تانىتپاۋعا، تۇسىنۋگە، تالداۋعا، كەلەشەككە قاجەت ءتالىم الا بىلۋگە ءتيىسپىز.  وشتەسۋ جارقىن بولاشاققا قىزمەت ەتپەيدى.

وسىنداي ۇيعارىمعا كەلگەنبىز. سونداي كوزقاراس تىلگە تيەك ەتىلگەن رىسقۇلوۆ حاتتارىنا بايلانىستى دا ايتىلدى. ولاردى جاسىرۋعا بولمايدى، ءبىزدىڭ دەموكراتيالىق قوعامدا جابىق تاقىرىپ بولماۋعا ءتيىس،  قايتا، ءبارىن عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىرىپ، زەرتتەپ، تالداۋ ءجون.  مىندەتتى تۇردە ەستە ۇستاۋعا ءتيىس ءجايت سول، مۇنداي شارۋا ۇلتتىق ماقتانىشتارىمىزدى تۇعىردان تايدىرۋ ءۇشىن جاسالماۋعا كەرەك، مۇنداي شارۋا ولاردىڭ كۇللى پەندەلىكتەرىنىڭ سەبەپ-سالدارلارىن اشىپ، بۇگىنگى كۇننىڭ پايداسىنا، ياعني جان-جاقتى دا ادال ازاماتتاردى تاربيەلەۋ ىسىنە جۇمساۋ ءۇشىن اتقارىلۋعا ءتيىس.

تاپتىق كوزقاراس حالىقتى ەكى جارعانى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس، دەمەك، بۇل ماسەلەنى قاراستىرعاندا، سول تاپتىق نەگىزدە - ءبىرى تەك كەدەي-كەپشىك، ەكىنشىسى باي-كەدەيى ايىرىلماعان جالپى ۇلت مۇددەسىن كوزدەپ ەكى جارىلعان حالقىمىزدىڭ بىرلىگى قىمباتتىعىن ويدا ۇستاۋ كەرەك.  ياعني بىزگە ۇلتتىق ىمىرا قاجەت. ونى ءجاي ۇرانمەن، ياكي الدەبىر تىيىم سالۋمەن ورناتام دەۋ قاتە، وعان تەك قانا اشىق تالقىلاۋ، ماسەلەنى ايقىن ءتۇسىنۋ، جاقسىدان ۇيرەنىپ، جاماننان جيرەنۋ ارقىلى قول جەتكىزۋگە بولادى.

ءبىزدىڭ ەلدە ءجۇز قىرىق مىڭداي جان جازىقسىزدان جازىقسىز ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، لاگەرلەرگە ايدالدى، جيىرما بەس مىڭداي بوزداق اتىلىپ كەتتى. بولشەۆيزم جاۋىنگەرلەرى سەبەپ بوپ ءۇش دۇركىن سوققان ۇلتتىق اپاتتان ءتورت ميلليوننان استام ادام قىرىلدى. وسىناۋ ءىرى قاسىرەتتەر جايىندا ۇستامدى تالداۋ مەن قورىتىندى جاساۋ ءۇشىن دە ۇلى ءتوزىم، ۇلتتىق ىمىرا قاجەت. ول زامانعى سۇمدىقتار تاپتىق جىككە بوي الدىرىپ، ۇلتتىق تۇتاستىقتى ساقتاي الماۋ، ۇلتتىق تاۋەلدىلىككە مويىنسۇنۋ سالدارىنان ورىن العانىن جان-جاقتى پارىقتاساق، بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ قادىرىن تەرەڭ ءتۇيسىنىپ، ءجىتى ۇعا تۇسەمىز، وتكەنگى قاتەلىكتەرگە جول بەرمەۋ جولدارىن ايقىن اجىراتا بىلەمىز. سوندىقتان دا «ادىلەت» كۇللى مۇددەلى توپتاردى تاريحي تانىم جولىندا ىمىرالاسىپ جۇمىس اتقارۋعا، قوعامدىق سانانىڭ دۇرىس قالىپتاسۋىنا كوپ بولىپ ءادىل ۇلەس قوسۋعا شاقىرادى.

بەيبىت قويشىباەۆ،

قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ

پرەزيدەنتى، جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

«اباي-اقپارات»