بالا كۇنىمىزدە ۇلكەندەر ءبىر-بىرىنەن اماندىق-ساۋلىق سۇراسقاندا: «قۇدايعا شۇكىر، توقشىلىق قوي، ايتەۋىر» دەپ جاتاتىنىن ءجيى ەستىپ، تۇسىنبەي ءجۇرۋشى ەدىك. ۇلكەن كىسى بولا تۇرا، ەڭ الدىمەن تاماقتى ايتاتىنى نەسى دەپ. سويتسەك، مەكتەپتە تاريحتان وقىماعاندىقتان، ەشقاي جەردە ايتىلماعاندىقتان بىلمەگەنبىز، زۇلمات جىلدارىنداعى اشارشىلىق ازابىن اياۋسىز تارتقان جانداردىڭ ۇرەيى بويدان كەتسە دە، سانادان وشپەي تۇرادى ەكەن. كەڭەس وداعى شىلپارا ىدىراعان شىرعالاڭ ساتتە زور اشارشىلىق بولماسا دا، كۇن سايىن قۇنسىزدانعان جالاقى مەن اسپيرانتتىڭ ماردىمسىز شاكىرتاقىسىنا كەسپە نان تابىلماي قالعان قىسىلتاياڭ ۋاقىتتى قازىرگى ۇرپاق تا باستان وتكەرىپ قالدى. سوندىقتان، «قۇدايعا شۇكىر، توقشىلىق قوي، ايتەۋىر» دەگەن ءسوز قازىر ەستىلسە، ەندى كوپ ەشكىم تاڭ قالا قويماس. دەگەنمەن وسى جاۋاپتىڭ ارتىندا ەكى ماعىنا جاتىر. الدىمەن - توقشىلىققا (تاماققا) شۇكىرشىلىك بار، ەكىنشىسى - «ايتەۋىر» دەگەن سوزدە ءالى دە بولسا ومىرگە كوڭىل تولماعاندىقتان جارتىلاي ريزاشىلىق، ونىڭ ارعى جاعىندا ىزدەنىس پەن تىلەك استارى بايقالادى. ادام بولمىسى ءۇشىن بۇل - تابيعي. دۇنيەگە سانالى تىرشىلىك يەسى بولىپ جارالعاندىقتان، ءاربىر ادام جاقسىلىققا، يگىلىككە، بارشىلىققا، ادىلدىك پەن تەڭدىككە ۇمتىلادى.

بالا كۇنىمىزدە ۇلكەندەر ءبىر-بىرىنەن اماندىق-ساۋلىق سۇراسقاندا: «قۇدايعا شۇكىر، توقشىلىق قوي، ايتەۋىر» دەپ جاتاتىنىن ءجيى ەستىپ، تۇسىنبەي ءجۇرۋشى ەدىك. ۇلكەن كىسى بولا تۇرا، ەڭ الدىمەن تاماقتى ايتاتىنى نەسى دەپ. سويتسەك، مەكتەپتە تاريحتان وقىماعاندىقتان، ەشقاي جەردە ايتىلماعاندىقتان بىلمەگەنبىز، زۇلمات جىلدارىنداعى اشارشىلىق ازابىن اياۋسىز تارتقان جانداردىڭ ۇرەيى بويدان كەتسە دە، سانادان وشپەي تۇرادى ەكەن. كەڭەس وداعى شىلپارا ىدىراعان شىرعالاڭ ساتتە زور اشارشىلىق بولماسا دا، كۇن سايىن قۇنسىزدانعان جالاقى مەن اسپيرانتتىڭ ماردىمسىز شاكىرتاقىسىنا كەسپە نان تابىلماي قالعان قىسىلتاياڭ ۋاقىتتى قازىرگى ۇرپاق تا باستان وتكەرىپ قالدى. سوندىقتان، «قۇدايعا شۇكىر، توقشىلىق قوي، ايتەۋىر» دەگەن ءسوز قازىر ەستىلسە، ەندى كوپ ەشكىم تاڭ قالا قويماس. دەگەنمەن وسى جاۋاپتىڭ ارتىندا ەكى ماعىنا جاتىر. الدىمەن - توقشىلىققا (تاماققا) شۇكىرشىلىك بار، ەكىنشىسى - «ايتەۋىر» دەگەن سوزدە ءالى دە بولسا ومىرگە كوڭىل تولماعاندىقتان جارتىلاي ريزاشىلىق، ونىڭ ارعى جاعىندا ىزدەنىس پەن تىلەك استارى بايقالادى. ادام بولمىسى ءۇشىن بۇل - تابيعي. دۇنيەگە سانالى تىرشىلىك يەسى بولىپ جارالعاندىقتان، ءاربىر ادام جاقسىلىققا، يگىلىككە، بارشىلىققا، ادىلدىك پەن تەڭدىككە ۇمتىلادى. و باستا بۇل نيەتتىڭ تۇبىندە جاراتۋشىنىڭ ءوزى ولشەپ بەرگەن قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا عۇمىرعا جەتەرلىكتەي - اۋىرىپ-سىرقاماسام، باسىمدا باسپانام، ەركىن ءجۇرىپ-تۇرسام، قاسىمدا جارىم، بالا-شاعام، سولاردىڭ قىزىعىن كورسەم، ەل امان، جۇرت تىنىش بولسا دەگەن ەڭ نەگىزگى ءارى ەڭ قاراپايىم تىلەكتەر جاتسا كەرەك.

بارشا الەمنىڭ ارعى بەرگى زامانداعى عۇلاما ويشىلدارى باس قاتىرعان ءومىردىڭ ءمانى تۋرالى وسىناۋ بىتپەس فيلوسوفيالىق تاقىرىپتى دانىشپان قازاق: «ءبىرىنشى بايلىق - دەنساۋلىق، ەكىنشى بايلىق - اق جاۋلىق، ءۇشىنشى بايلىق - ون ساۋلىق» دەپ ءبىر-اق اۋىز سوزبەن قايىرىپتى. مۇنداعى «دەنساۋلىق» اركىمگە ءمالىم دەسەك، «اق جاۋلىق» ۇعىمى: جار، بالا، ۇرپاق، اۋلەت، اعايىن، رۋ، قاۋىم، حالىق، اينالا ورتا، قوعام دەگەن ماعىنانى بىلدىرمەك، ال «ون ساۋلىق» (مىڭ ەمەس، ميلليون ەمەس) بۇكىل ماتەريالدىق دۇنيەنى،  تىرشىلىككە قاجەتتى جابدىق اتاۋلىنى مولشەرلەپ، شاقتاپ («ون» سانىمەن) اتاپ بەرگەن. وسى «دۇنيەنى» - قولدىڭ كىرى، «باي - ءبىر جۇتتىق» دەگەن دە ءبىزدىڭ جۇرت. ھاكىم اباي ايتادى: «تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي، قاناعات، راقىم ويلاپ قوي». ادامعا كەرەكتىڭ بارشاسىن بەس اسىل ىسپەن ولشەپ بەرىپتى ۇلى اتامىز. جانە دە اقىل، قايرات، عىلىم ۇشەۋىنىڭ باسى قوسىلىپ جۇرەككە سۇيەنسە، تابانىنىڭ توپىراعى كوز سۇرتەرلىك «تولىق ادام» سول دەيدى.

دەمەك ادامعا قاجەتتى نارسە سونشالىق كوپ تە، قيىن دا ەمەس دەپ تۇيىندەگەن ءجون. ونىڭ تۇپكىلىكتى ءمانى مەن شەشىمىن دە وسى «بەس اسىل ىستەن»، اسىرەسە «قاناعاتتان» جانە «راقىمنان» تابامىز. قازىر كوپتەگەن وتاندىق ءبىلىمدارلار ىزدەپ، ءبىر تۇجىرىمعا كەلە الماي جۇرگەن ۇلتتىق يدەولوگيا دەگەنىمىزدىڭ ءوزى وسى بەس ۇعىمدا جاتۋى ابدەن مۇمكىن. راسىندا، بۇگىنگى قوعامنىڭ كەلبەتىندە قاناعاتشىلدار قاتارى سيرەپ، راقىمنىڭ كورىنىسى ازايىپ  بارا جاتقانى حاق. بۇل تۋراسىندا ەلباسىنىڭ ءوزى «نۇر وتان» حالىقتىق دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ كەزەكتەن تىس 12 سەزىندە سويلەگەن سوزىندە: «...پاراساتتىلىق تۇرعىدان جەتىلۋ قۇندىلىقتارىنىڭ قادىرى كەتە باستادى. مەيىرىمدىلىك، كومەك قولىن سوزۋ داستۇرلەرى ۇمىت بولۋعا اينالدى» دەپ اشىعىن ايتقان ەدى. مۇنىڭ سەبەبى جازۋشى ماعاۋيننىڭ جارماعىنداي ەكىگە، بالكىم ودان دا كوپكە بولىنگەن قوعامدا، ۇلكەندى-كىشىلى قازاننىڭ قۇلاعىنا ءارتۇرلى جولدارمەن قولى جەتكەن كەيبىرەۋلەردىڭ كوزىنە قالىڭ، شىمىرىكپەس شەل ءبىتىپ، «كورمەس - تۇيەنى دە كورمەسكە» اينالۋىندا. بۇلاي بولىپ كەتكەنى - وندايلاردى تاۋباسىنە تۇسىرەتىن امال-قايراننىڭ جوقتىعىندا. تۋراسىن ايتقاندا،  شالا بولسا دا عىلىمي ساۋاتى بار، اقىلى مەن قايراتى دا جەتەرلىك، بىراق جۇرەكسىز سۇرقاي الەۋمەتتىك توپ زاڭدى مىندەتىنە ساي ادامداردىڭ  قاراپايىم قاجەتتىلىكتەرىن وتەپ بەرىپ، ءومىرىن جەڭىلدەتۋدىڭ ورنىنا ودان سايىن قيىنداتىپ، سونىڭ سالدارىنان ازاماتتاردىڭ بيلىك ورىندارىنا، اينالا ورتاعا دەگەن نارازىلىعىن تۋعىزۋعا سەبەپكەر. الەۋمەتتانۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، مۇنداي نارازىلىقتىڭ شەرۋ مەن اشىق قارسىلىققا جەتپەگەن «تۇرمىستىق» ءتۇرى  -  قوعامدىق يگىلىككە جاناشىرلىقپەن ەمەس، كەرىسىنشە جەككورىنىشپەن، جاۋلىقپەن قاراۋ، رەتى كەلسە توناۋدان باستاپ، ءبۇلدىرۋ، قيراتۋ; وزىنەن باسقا ميلليون ادام ءومىر سۇرەتىن قالا كوشەسىن، ساياباقتاردى، قوعامدىق كولىكتەردى، ءتىپتى تۇراتىن (كوبىنەسە جالدايتىن) ءۇيىنىڭ اۋلاسى مەن باسپالداقتارىن قاساقانا لاستاۋ، بىلاپىت سويلەۋ سياقتى ادامدىقتان الىس ارەكەتتەردەن كورىنەدى.

امەريكا ەلشىسى ريچارد حوۋگلاند قازاقستانداعى دەموكراتيا دەڭگەيى تۋرالى ويىن بىلاي بىلدىرەدى: «قازاقستان دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردان تۇراتىن قۇرىلىمدارى بار، دەموكراتيالىق تالاپتار تولىق ساقتالاتىن مەملەكەت پە؟ ءسىرا، بۇل سۇراققا جوق دەپ جاۋاپ بەرگەن ورىندى بولار. ...ويتكەنى مەنى اكىمشىلىكتەردەن ۇيلەرىن جىلۋمەن،  ىستىق سۋمەن قامتاماسىز ەتۋدى، نەمەسە اقىسىن الدىن الا تولەپ قويعان پاتەرلەرىن ۋاقىتىندا پايدالانۋعا بەرۋدى تالاپ ەتەتىن جەرگىلىكتى ازاماتتاردىڭ تاعدىرى  تولعاندىرادى.

دەموكراتيا - ەل ازاماتتارى كەڭەسۋ، بىرىگىپ ءىس اتقارۋ، ءبىر-بىرىنە قول ۇشىن بەرۋ جانە ىمىراعا كەلۋ جۇيەسى.  باسقاشا ايتقاندا، ءاربىر مەملەكەتتىڭ كەز كەلگەن ازاماتى ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ جانە بۇكىل ەلدىڭ امان-ساۋلىعى مەن ءوسىپ-وركەندەۋىنە جاۋاپتى. بۇل جاۋاپكەرشىلىك اۋىلداعى ديقان نە جۇمىسشى، ۇستاز بەن اتا-انا، دارىگەر مەن كاسىپكەر، جەرگىلىكتى شەنەۋنىك پەن بيلىك بيىگىندەگى جوعارى لاۋازىمدى تۇلعاعا بىردەي ءتان. ولاردىڭ بارلىعى ءبىر-بىرىنە قۇرمەتپەن قاراپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ ۋاجىنە قۇلاق اسىپ، كوپشىلىك مۇددەسىنە وراي ورتاق كەلىسىمگە كەلىپ وتىرادى. دەموكراتيا - ەلدەگى تىنىشتىق پەن اۋىزبىرشىلىكتىڭ شارىقتاۋ شەگىن بىلدىرەدى. دەموكراتيا - حالىقتىڭ تاريحىن، ادەت-عۇرپى مەن سالت-ءداستۇرىن قۇرمەتتەيدى».

دەمەك دەموكراتيا - قازىرگى ساياساتشىلار مەن سانسىز ساراپشىلار اينالىپ شىعا الماي جۇرگەن جالاڭ سايلاۋ عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن ءاربىر ادامنىڭ ءوز ار-ۇياتى الدىنداعى، ۇرپاعى الدىنداعى، قوعام مەن حالىق ءھام تاريح الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتەن باستاۋ الادى. مۇنداي جاۋاپكەرشىلىك ادامدار وتباسىلىق، تايپالىق قۇرىلىسقا جەتكەن جارتىلاي جابايى ەجەلگى زاماننىڭ وزىندە ورناسا، 21 عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان مەملەكەتتەردە بۇل - پارلامەنتتەر قابىلداعان زاڭمەن بەكىتىلگەن مىندەت. ولاي بولسا، سونشالىق دابىرا-داڭعازا مەن بىتپەس داۋ-دامايعا اينالىپ كەتكەن دەموكراتيانىڭ تۇپكى ءمانى وتە قاراپايىم عانا ءىس - قوعامنىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ ءوز مىندەتىن ورىنداۋى عانا. ودان دا دۇرىسى اركىم سول مىندەتىن مۇلتىكسىز اتقارۋعا مۇددەلى، ىنتالى، ءتىپتى، قۇشتار بولسىن.

وتاندىق ساياساتتانۋشىلار اراسىندا قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى قابىلداۋىنا ونىڭ شىعىستىق قوعامعا جاتاتىن ەرەكشەلىگى كەلە بەرمەيدى دەگەن مازمۇنداعى پىكىرلەر ءجيى ايتىلاتىن بولدى. مىسالى، «تسەنتر ازي» جۋرنالىنىڭ بيىلعى قىركۇيەك ايىنداعى №6 سانىندا جارىق كورگەن س.احىمبەكوۆتىڭ «ترۋدنىي ۆىبور» ماقالاسىنىڭ ءون بويىنان وسى كوزقاراس اڭعارىلادى. جالپى، 21 عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ وتىرىپ، جاھاندانۋدىڭ قۋاتتى ەكپىنى مەن بۇلتارتپاس شىندىعىن كۇندەلىكتى سەزىنىپ ءجۇرىپ، وتكەن عاسىردىڭ ەنشىسىندە قالعان «شىعىستىق»  «باتىستىق» ەرەكشەلىك، مەنتاليتەت تۋرالى ءسوز قوزعاۋ قانشالىق ورىندى؟! قازىر ەشقانداي شەكارالاردى مويىندامايتىن ترانسۇلتتىق كومپانيالاردىڭ جويقىن ارەكەتى مەن عالامدىق اقپارات تاسقىنى زامانىندا يدەولوگيالىق تۇرعىدان ايتپاعاننىڭ وزىندە، ءتىپتى گەوگرافيالىق جاعىنان قاي نۇكتەدە باتىس اياقتالىپ، قاي جەردە شىعىس باستالاتىنىن كىم كورسەتىپ بەرەدى؟ تاعى دا ورال تاۋىن ايتامىز با؟

قازىر بۇكىل ادامزات پايدالانىپ وتىرعان ينتەرنەت پەن ءموبيلدى بايلانىس، بانكومات نەمەسە سوڭعى شىققان اۆتوكولىكتەر ت.ب. سىندى وركەنيەت بەلگىسىنە جاتاتىن دۇنيەلەردى جەر شارىنا تاراتۋ بارىسىندا كىم كىمنىڭ مەنتاليتەتىن سۇراپتى؟ مەنتاليتەتى كەلمەگەندىكتەن، بۇلاردى پايدالانۋعا رۇقسات ەتىلمەگەن ەل بار ما؟ بولماسا، بۇگىنگى ادامداردىڭ كيىم كيىسىنە نەمەسە شاش قويىسىنا قاراپ، شىعىستان الدە باتىستان ەكەنىن اجىراتۋ مۇمكىن بە؟ كەرىسىنشە، ەلەكترونيكا مەن جاڭا تەحنولوگيانىڭ سوڭعى جەتىستىكتەرى تاپ وسى شىعىستان شىعىپ جاتقان جوق پا. بارىنەن بۇرىن، ادامزات جارالعالى  فۋندامەنتالدى عىلىمدار، ونەر مەن مادەنيەت ەڭ الدىمەن شىعىستا پايدا بولعانىن دالەلدەيتىن تاريحتى قايدا قويامىز؟

ءوز ونىمدەرىمەن دۇنيەنى جاۋلعان جاپون، كورەي، قىتاي، مالايزيا ەلىنىڭ ازاماتتارىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، ءوزىمىزدىڭ اتىراۋ مەن شىمكەنتتىڭ تۇرعىندارى نيۋ-يورك نەمەسە پاريج كوشەلەرىندە جۇرگەن ادامداردى ۇركىتەرلىكتەي مۇلدە بولەك دەۋگە بولا ما؟ جوق الدە، «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا وقىپ جۇرگەن مىڭداعان قازاق جاستارىن شىعىستان كەلگەن جابايى دەپ قايتارىپ جىبەرگەن ەلدەر بار ما؟

وسى ورايدا پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسىنىڭ ءحىى سەسسياسىندا سويلەگەن سوزىنە سۇيەنسەك: «15 جىل ىشىندە قازاقتار ستاتيستيكا بويىنشا عانا ەمەس، ءىس جۇزىندە دە شىنايى قالالىق ۇلتقا اينالعانىنا نازار اۋدارۋشىلار نەكەن-ساياق. قازىرگى تاڭدا بيزنەستىڭ بارلىق قۇرىلىمدارىندا، مەنەدجمەنت، اقپاراتتىق-تەحنولوگيالىق جانە باسقا دا بارىنشا بەدەلدى سالالاردا قازاقتار كەڭىنەن قامتىلعان. قوعامدا بولىپ جاتقان وزگەرىستەردى تۇسىنۋدە بۇل ىلگەرى قادامنىڭ قاعيداتتىق ماڭىزى بار.  قازاقتاردىڭ ۇلتتىق مارتەبەسى مەن ۇلتتىق ءوزىن-ءوزى باعالاۋ دەڭگەيى مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت مارتەبەسىنە ساي كەلدى» - دەپ مالىمدەدى. راسىندا، دەربەستىك جولىمەن دامۋىنىڭ قىسقا مەرزىمىندە ەكونوميكادا، ساياسي رەفورمالاردا، مادەنيەت پەن سپورتتا، وقۋشىلارى حالىقارالىق وليمپيادالاردا، ءتىپتى كومپيۋتەرلىك ويىنداردا بيىك تابىستاردان كورىنگەن ەل ەقىۇ-عا توراعالىققا جەتىپ، ونىڭ مەملەكەت  باسشىسىن بۇكىل الەم مويىنداپ، «نۇر وتان» پارتياسى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى د.قالەتاەۆتىڭ سوڭعى ەڭبەگىندە اتالعانداي - بولاشاققا ۇمتىلعان مەملەكەت بولا تۇرىپ، كەيبىر ساياساتشىلاردىڭ سىڭار ەزۋگە سالا بەرەتىنىندەي قازىرگى وركەنيەتتى الەمنىڭ اجىراماس بولشەگى بولا المايمىز دەگەن كەرباققان پيعىلدىڭ استارىندا نە جاتىر؟

ەگەمەندىكتىڭ باستاۋىندا بىردەن دۇرىس باعىت تاڭداپ، نارىقتىق قاتىناستارعا كوشىپ، باتىل ەكونوميكالىق رەفورمالاردىڭ ارقاسىندا ۇلت ومىرىندە ۇلى وزگەرىستەر ورىن الدى. قازاقستاندىقتار ءبىر كەزدە كەسپە نان تابىلماعان دۇكەنشىكتەردىڭ ورنىنا كەلگەن گيپەرماركەتتەرگە مەرسەدەسپەن كەلىپ، ۇيگە نە كەرەكتىگىن «سوتوۆىيمەن» سۇراپ الىپ، الۋان تاۋارلاردى ەركىن تاڭدايتىنداي، ونىڭ اقىسىن بانك كارتىشكەسىمەن تولەيتىندەي جاعدايعا جەتتى جانە بۇدان ون جىل بۇرىن وسىلاي بولادى دەپ ايتىلسا ءتىرى جان سەنبەستەي وسى جاڭالىقتاردى جاتىرقاماي، جاتسىنباي، ۇلتتارعا، ءدىني نانىم-سەنىمىنە بولىنبەي-اق ءبىر كىسىدەي بىردەن قابىلدادى. قىسقاسى، «شىعىستىق» مەنتاليتەت بۇعان كەدەرگى بولا المادى. بىراق، مۇنداي مۇمكىندىككە بارشانىڭ، كوپشىلىكتىڭ قولى جەتتى مە، جۇرتشىلىقتىڭ ءبىر توبى مۇنى اسىرا پايدالانىپ، ەندى ءبىرى قۇر قىزىقتاپ، قالعانى قالايشا سىرتتا قالىپ قويدى - بۇل باسقا ماسەلە.

قازىرگى عاسىردىڭ سىيعا تارتقان يگىلىكتەرىن يگەرىپ، اينالاداعى الەم ەلدەرى قالاي ءومىر ءسۇرىپ وتىرعانىن كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاپ  وتىرعان كوزى اشىق حالىق قازىر رۋلىق-توپتىق، كلاندىق-كوماندالىق، اعايىندىق-اۋىلداستىق سىندى جابايى امالدارعا ۋاقىتشا ارقا سۇيەپ، ال ەرتەڭ قالاي بولادى دەگەن بىتپەس الاڭمەن  ءومىر ءسۇرۋدى ەمەس، ۇدايى، تۇراقتى، سەنىممەن، ءوزىنىڭ جانە ۇرپاعىنىڭ ەرتەڭى ءۇشىن الاڭدامايتىنداي ادامشا ءومىر ءسۇرۋدى قالايدى. بۇل ءۇشىن، قايتالاپ ايتساق، كوپ نارسە دە قاجەت ەمەس - باسپانا، تۇراقتى جۇمىس، جەكە بولماسا قولايلى، تازا قوعامدىق كولىك، جىلى ءجۇزدى دارىگەر، انا مەن بالا ءولىمى دەگەن سوراقىلىققا جول بەرمەۋ، كەڭسەلەردە وتىرعان، سولارعا تۇرمىستاعى كىشىگىرىم شارۋاڭ تاۋەلدى - يماندى، سىپايى، بەدىرەيىپ قارامايتىن، بەتىڭنەن الا تۇسپەيتىن بايىپتى قىزمەتكەر، پويىزعا، ۇشاققا بيلەت جوق دەگەن ابسۋردتان ارىلۋ، تاعىسىن تاعى  مىڭ سان ۇساق-تۇيەكتەر. بۇلاردىڭ بىرقاتارى، الگى تولەم كارتىشكەلەرى سياقتى شەشىمىن تاۋىپ، وركەنيەتتىك باعىتقا بەت بۇرعانداي، ەندى ازى قالۋى دا ىقتيمال. مىنە، ماسەلەنىڭ ءمانىسى، ەندى وسى ازعا قول جەتكىزۋ. باسقاشا ايتقاندا، ادامدارعا تاڭداۋ مۇمكىندىگىنە مولىراق جاعداي جاساۋ. مىسالى، كوپشىلىككە ءمالىم «تالگو» دەگەن ءوزى دە جول سەرىكتەرى دە تاپ-تازا، سىپايى، مادەنيەتتى پويىز پايدا بولدى. اناۋ ءبىر ايگىلى كينوداعىداي، «كوگدا منە پرياتنو، تەبە توجە پرياتنو». ال، وسى پويىزدىڭ  قىزمەتشىلەرى باسقا پلانەتادان تۇسكەن جوق، قاتارداعى زامانداستارىمىز، ەندەشە وزىنەن-ءوزى سۇراق تۋادى - نەگە باسقا پويىزداردا (اۆتوبۋستاردا، اۋرۋحانالاردا، كەڭسەلەردە ت.ب) بۇلاي ەمەس؟! و باستا قۇدايدىڭ ءوزى كىشىپەيىل عىپ جاراتقان شىعىستىق مەنتاليتەت كەدەرگى مە؟ جوق. ماسەلە ءاربىر ىسكە جاۋاپتى ادامداردىڭ پايىم-پاراساتى، قارىم-قابىلەتى مەن نيەتىندە. بۇنداي تالاپتارعا ساي كەلمەيتىن ادامنىڭ سول ورىندا وتىرۋ-وتىرماۋىندا. مۇنى قاداعالاپ باقىلايتىن - قاراپايىم جولاۋشىلار، تۇرعىندار، وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەر، ەركەك پەن ايەل، جاس پەن كارى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا - ازاماتتار.  «ازاماتتىق قوعام» دەيتىن، ازىرشە جوعارى مىنبەلەردەن عانا ايتىلىپ جۇرگەن دەموكراتيانىڭ باستى تالابى دا وسى بولسا كەرەك.   بۇلاي بولماعان كەزدە «ءارتۇرلى» ۆاريانتتار» پايدا بولادى، نەمەسە ءوزىنىڭ قارا باسىنىڭ قابىلەتسىزدىگى مەن سورلىلىعىن بۇكىل حالىقتىڭ ەسەبىنەن جاسىرعىسى كەلەتىن جىمىسقى پيعىلدان شىعاتىن «قازاقپىز» عوي دەپ، قازاقتان ساداعا كەتكىرلەردىڭ، زىميان ارەكەتىنە جول اشىلادى.

وسىنداي تراگەديالىق  سەبەپتەن تۋىندايتىن كادرلىق ساياساتتىڭ كوماندالىق-كلاندىق، تامىر-تانىستىق، جەرلەستىك سيپات الۋىنىڭ سالدارى مىناعان جەتكىزبەك: قىزمەتكەرلەر كونستيتۋتسيادا جانە زاڭداردا كورسەتىلگەندەي: ءبىلىم، قابىلەت، اتقارعان ەڭبەگى، ەلدىك، ۇلتجاندىلىق، وتانشىلدىق سياقتى قاسيەتتەرى بويىنشا ەمەس، باسىم جاعدايدا "كىم كىمنىڭ ادامى" دەگەن كاتەگوريامەن باعالانادى. سونى كورگەن جاس جانە ورتا بۋىن ۇرپاق اراسىندا جاقسى قىزمەتكە تۇرۋ جانە قىزمەت ساتىسىمەن جوعارىلاۋ بار كۇش-جىگەرىن جۇمساپ، شىن نيەتىمەن بەرىلىپ ىستەگەن ادال، ساپالى ەڭبەگىمەن ەمەس، مۇلدە باسقا، "كوكەلىك",  اسىرەسە ەل اراسىندا وتە كەڭ تاراعان "بىردەڭە» ۆاريانت" دەيتىن جاعىمسىز، جابايى جولدارمەن عانا جۇزەگە اسادى دەگەن سەنىم قالىپتاسادى. زاڭدىلىق پەن ادىلدىكتىڭ جوقتىعىنا كوز جەتكىزۋ - تيىسىنشە، مەملەكەتتىك قىزمەت جۇيەسىندەگى بويكۇيەزدىك پەن نەمقۇرايدىلىققا، تورىعۋشىلىققا، كەيبىردە ىشكى قارسىلىق كوڭىل-كۇيگە الىپ كەلمەك. اقپارات قۇرالدارىندا وسىنداي احۋالدىڭ ورناعانى ايتىلىپ تا ءجۇر. باسشىعا قانشالىقتى جەكە جاقىندىعىنا قاراپ، مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ قىزمەتكەرلەرى اراسىندا ءبىر-بىرىنە، سونداي-اق كەلەشەگىنە دەگەن سەنىمسىزدىك پەن ءاردايىم كوڭىل تۇكپىرىندە جاتاتىن جاسىرىن الاڭ سەزىمى بويدى الماق.

كلاندىق-كوماندالىق پرينتسيپ - زاڭسىزدىقتىڭ، ءوزىم بىلەمدىكتىڭ، «جارتى قۇدايعا» اينالۋدىڭ، سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ كەڭ، كەدەرگىسىز، توقتاۋسىز، ىنساپسىز قانات جايۋىنا جول اشاتىن قاۋىپتى فاكتور. ويتكەنى، ونداي لاۋازىم يەسى ماڭايىندا تولىق سەنەتىن، ء"وز ادامى" بولعاندىقتان، قوعام تاراپىنان باقىلاۋدىڭ، دات ايتۋدىڭ جوقتىعىنان، قورىقپاستان، شىمىرىكپەستەن قىلمىستىق قادامدارعا ەركىن بارا الادى. دەمەك، قايبىر لاۋازىم يەلەرىنىڭ ءوز ادامدارىن قايدا  بارسا دا تاستاماي الىپ ءجۇرۋىنىڭ ار جاعىندا وسىنداي ماقساتتىڭ جاتقانى، مۇنداي جاعىمسىز قۇبىلىس ىشتەن جەيتىن جەگى قۇرتقا اينالىپ، قوعام ورگانيزمىنىڭ قۋاتىن السىرەتەتىن اۋىر دەرتكە جەتكىزۋى حاق. مۇنىڭ بۇلتارپاس دالەلى رەتىندە قارجى پوليتسياسىنىڭ كۇندەلىكتى تاراتىپ وتىرعان اقپاراتى قۇددى ءبىر مايدان دالاسىنان كەلىپ جاتقان مالىمەتتەرگە ۇقسايتىنىنا قاراپ ايتۋعا بولادى.

«بىزگە قۇندىلىقتاردىڭ دۇرىس جۇيەسى، تاربيەنىڭ دۇرىس جۇيەسى كەرەك. قازىرگى زامانعى قوعامدا كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن، ادامداردى بىرىكتىرەتىن، ولارعا يدەيالىق باسىمدىقتى كورسەتەتىن قۇندىلىقتار جۇيەسى بولۋى ءتيىس» دەپ وتە ورىندى اتاپ كورسەتەدى پرەزيدەنت اكىمشىلىگى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى م.اشىمباەۆ «ليتەر» گازەتىنە (№186, 07.10.2009ج.) بەرگەن سۇحباتىندا. دەمەك، ەندىگى مىندەت - قوعامدى السىرەتەتىن قاۋىپتى قۇبىلىستاردان تولىق جانە ءبىرجولا ارىلىپ، كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن دۇرىس قۇندىلىقتاردى قابىلداۋ. قازىرگى قازاقستاندا كوپشىلىك ىزدەپ وتىرعان مۇنداي قۇندىلىقتىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى مەملەكەتتىك-قازاق ءتىلى ەكەنى ءومىردىڭ وزىندەي اقيقات. سوندىقتان بۇل تاعدىرلى ساۋالدىڭ تاعدىرى «بەلگىلى ءبىر توپتاردىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاق تىلدىلەردىڭ» عانا وي-پىكىرى دەگەنگە  كەلىسۋ قيىن، ول «ءبىرجان سال» ءفيلمىنىڭ باستى كەيىپكەرى ايتقانداي - ميلليونداردىڭ كوكىرەگىن شىجعىرعان شوق. جالپى، بۇكىل ەل كوز تىگىپ وتىرعان بيىك مىنبەلەردەن ءبىر حالىقتى «اناۋ يازىچنىي»، «مىناۋ يازىچنىي» دەپ ءبولۋ، اسىرەسە قازىرگىدەي الماعايىپ كەزەڭدە ادامداردى بىرىكتىرەتىن دۇرىس قۇندىلىققا جاتا قويۋى ەكىتالاي. الاشتىڭ رۋحاني كوسەمى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ وتكەن عاسىردىڭ باسىندا ەسكەرتىپ كەتكەنىندەي، ءتىل بۇتىندەي ۇلتتىڭ بولۋ-بولماۋ، جەر بەتىندە قالۋ-قالماۋ ماسەلەسى، دەمەك مەملەكەتتىڭ تاعدىرى. ەندەشە، بۇل سۇراقتىڭ دەموكراتيالىق مەملەكەت ورناتۋ جولىمەن كەلە جاتقان ەلدىڭ ساياساتىنان تىس تۇرۋى، ساياسيلانباۋى مۇمكىن ەمەس.

جوعارىدا اتالعان «ترۋدنىي ۆىبور» ماقالاسىنىڭ اۆتورى س.احىمبەكوۆ شىعىستىق قوعامدا، وعان ارينە قازاقستاندى جاتقىزادى، سايلاۋ وتكىزسەڭىز، تۇرعىندار ەۋروپانىڭ باتىسىندا قالىپتاسقانداي ءوزىنىڭ كوزقاراسى بويىنشا ەمەس، قاۋىمداستىق، ۇلتتىق، ءدىني، ايماقتىق مىنەزگە باسادى، كەز-كەلگەن سايلاۋدىڭ قورىتىندىسىن الدىن-الا بىلە بەرۋىڭىزگە بولادى دەپ تۇيىندەيدى. سول سياقتى ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا بەلگىلى ءبىر ايماقتاعى تولىق تاۋەلسىز سوت جەرگىلىكتى بيلەۋشى كلاننىڭ ءبىر بولشەگى بولىپ شىعا كەلەدى دەپ تۇجىرىمدايدى. دەمەك، بۇدان قازىرگى قوعام 19 عاسىرداعى بولىستىق سايلاۋلار كەزىندە كورىنىس بەرگەن، ونىڭ وزىندە پاتشالىق رەجيمنىڭ ايتاعىمەن پايدا بولعان رۋلىق-توپتىق، اۋىلداستىق دەڭگەيدە قالىپ قويعان دەگەن قورىتىندى جاساۋ كەرەك. سوندا، كونە زاماننان بەرى «تۋرا بيدە تۋعان جوق» دەگەن قاپىسىز قاعيدامەن، ياعني دەموكراتيا داستۇرىمەن  ومىر سۇرۋگە جەتكەن دانا حالىقتىڭ سان عاسىرلىق تاريحى، ونى ايتپاعاندا كەڭەستىك داۋىردەگى 70 جىل، ودان كەيىنگى تاۋەلسىزدىكتىڭ جيىرما جىلىندا مەملەكەتتىك قىزمەت، سوت، كادر ماسەلەسىندە اتقارىلعان جۇمىستىڭ بارلىعى زايا، حالىق پەن قوعام ومىرىندە ءبىر قادام بولسا دا العا جىلجۋشىلىق جوق بولىپ شىعادى. مۇنى قالاي تۇسىنەمىز؟ ال، شىندىعىنا كەلسەك، قازىرگى قازاقستان قوعامىندا بۇعان تولىق كەرەعار وقيعالار قاتارى، قۇدايعا شۇكىر، وتە مول.

راس، كلاندىق قۇبىلىستى ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. بىراق وسى قاسىرەتتىڭ قالاي پايدا بولعانىن تالداپ، بۇكىل ەل بولىپ تامىرىنا بالتا شابۋدى ويلاۋدىڭ ورنىنا - ونىڭ الدىندا دارمەنسىزدىك تانىتىپ، ءبىرجولا مويىنسۇنۋ، دەمەك وركەنيەت جولىمەن العا ءجۇرۋ ەمەس، رۋلىق-توپتىق دەڭگەيدەن اسا الماي كەرى كەتۋ بولىپ تابىلادى. ەندەشە وسىنداي كوڭىل-كۇيدى ناسيحاتتاپ ماقالالار جازۋدان قوعامعا نە پايدا؟ جاس ۇرپاقتى، ەلدى تاربيەلەۋدىڭ، ورگە باستىرۋدىڭ ءجونى وسى ما ەكەن؟  ەگەمەندىكتىڭ العاشقى ساعاتىنان باستاپ بارلىق كۇش جىگەرى مەن مۇرات-ماقساتىن ەلىن العا جەتەلەۋگە ارناعان ەلباسىنا كورسەتىلۋى ءتيىس قولداۋدىڭ ءتۇرى وسىلاي بولا ما ەكەن؟

ورىستا «قاسقىردان قورىقساڭ، ورمانعا بارما» دەگەن ماقال بار. مەملەكەتتىڭ دامۋىن ەڭبەكتەپ جۇرگەن ءسابيدىڭ العاشقىدا جىعىلىپ، قۇلاسا دا بىرتە-بىرتە شاۋىپ ءجۇرىپ كەتەتىنىمەن سالىستىرۋعا بولار ەدى. سوندا، ەگەر بالانى اناسى جىعىلادى دەپ قورقىپ، بەسىكتەن شەشپەي، قول اياعىن تاڭا بەرسە نە بولماق. العا قادام  باسۋدان قورقاتىن ەل ەشقاشان وركەنيەتتى الەم قاتارىنا قوسىلماي، اقش پرەزيدەنتى باراك وباماشا ايتقاندا «تاريحتان تىس قالۋى» ابدەن مۇمكىن.

كەشە عانا ەلىمىزگە ساپارمەن كەلگەن فرانتسيا پرەزيدەنتى ن.ساركوزي قازاقستاندىق ءتىلشىنىڭ دەموكراتيا مەن تۇراقتىلىق ەكەۋىنىڭ قايسىسىن تاڭدار ەدىڭىز دەگەن ءبىرتۇرلى سۇراعىنا «ەشقاشان تۇراقتىلىق پەن دەموكراتيالىق اراسىندا تاڭداۋ جاساۋ قاجەتتىگىنە كەلىسە المايمىن. ءتىپتى، بارلىعىنا بىردەي دەموكراتيالىق ۇلگى تابىلماسا دا، جانە ءار ەلدىڭ ءوز مادەنيەتى مەن ەرەكشەلىگى بولعان كۇننىڭ وزىندە، ناعىز تۇراقتىلىق ءاربىر ازاماتتىڭ نەگىزگى قۇقىقتارى ساقتالعان قوعامنان تامىر العاندا عانا ورنايدى»، - دەپ بۇكپەسىز جاۋاپ بەردى.

تۇجىرىمداي كەلگەندە، دەموكراتيالىق، ياعني ادامگەرشىلىك، وركەنيەتتىك قۇندىلىقتار جايىندا ءسوز قوزعاعاندا ونى تەك قانا  سايلاۋ ماسەلەسىمەن شەكتەپ، مەملەكەتتىڭ ساياسي قۇرىلىمى مەن باسقارۋ جۇيەسىنە، بيلىك تارتىسىنا اپارىپ تىرەي بەرۋ - مەملەكەتتىك، ۇلتتىق مۇددەگە، تازا ويعا، ماۋەلى ماقساتقا جەتكىزبەيدى. ءتىپتى بۇل باعىت قوعامدى، اسىرەسە جاس ۇرپاقتى تۋرا جولدان اداستىرۋى دا ىقتيمال. ەڭ الدىمەن حالىقتىڭ قاراپايىم قۇندىلىقتارى مەن قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋدان باستاۋ الاتىن، ول ءۇشىن جۇرتتىڭ تاڭداۋى مەن ورىندى تالابىنا قۇلاق اسا وتىرىپ، ناتيجەسىندە سابىرلى، ساۋاتتى، مادەنيەتتى، ءىلتيپاتتى، ياعني شىن مانىندەگى ازاماتتىق، وركەنيەتتى قوعام ورناتۋعا قاراي وڭاي دا قاراپايىم قادامدار جاساعان ابزال.