مەن كەيدە سىعان دەگەن حالىققا باسىمدى يگىم كەلەدى. ادامزات بالاسى جاپپاي تەحنوگەندى تىرشىلىككە ۇمتىلىپ جاتقاندا تابيعاتتىڭ باۋىرىنان اجىراماي، كوشىپ-قونىپ، ازىعىن جولدان تاۋىپ جۇرەتىن سىعاندار ومىرلىك ءپالساپاسى تەرەڭ ەل سياقتانىپ كورىنەدى. كولدەنەڭ جۇرتقا سۇيكىمسىز سىعاندار جەر-اناعا قيانات قىلمايتىن بىردەن-ءبىر حالىق ەكەنى ەسىمە تۇسەدى، ويتكەنى. ءبىر كەزدەردە ءبىز دە بورىلەرمەن باۋىر بولىپ، قۇستاردىڭ ءتىلىن تۇسىنەتىنبىز، شاقىرىمدىق جەردەگى اڭ-قۇستى يىسىنەن سەزىپ، بۇلتقا قاراپ اۋا-رايىن بولجايتىنبىز... ءتاڭىرى جاراتقان تابيعاتپەن ەتەنە ءتۇسىنىس تىكتە، ۇيلەسىمدە، بىرلىكتە، تەپە-تەڭدىكتە ءومىر سۇرگەنگە نە جەتسىن، قۇدايا...

مەن كەيدە سىعان دەگەن حالىققا باسىمدى يگىم كەلەدى. ادامزات بالاسى جاپپاي تەحنوگەندى تىرشىلىككە ۇمتىلىپ جاتقاندا تابيعاتتىڭ باۋىرىنان اجىراماي، كوشىپ-قونىپ، ازىعىن جولدان تاۋىپ جۇرەتىن سىعاندار ومىرلىك ءپالساپاسى تەرەڭ ەل سياقتانىپ كورىنەدى. كولدەنەڭ جۇرتقا سۇيكىمسىز سىعاندار جەر-اناعا قيانات قىلمايتىن بىردەن-ءبىر حالىق ەكەنى ەسىمە تۇسەدى، ويتكەنى. ءبىر كەزدەردە ءبىز دە بورىلەرمەن باۋىر بولىپ، قۇستاردىڭ ءتىلىن تۇسىنەتىنبىز، شاقىرىمدىق جەردەگى اڭ-قۇستى يىسىنەن سەزىپ، بۇلتقا قاراپ اۋا-رايىن بولجايتىنبىز... ءتاڭىرى جاراتقان تابيعاتپەن ەتەنە ءتۇسىنىس تىكتە، ۇيلەسىمدە، بىرلىكتە، تەپە-تەڭدىكتە ءومىر سۇرگەنگە نە جەتسىن، قۇدايا...

ەرمەك تۇرسىنوۆتىڭ «كەلىن» ءفيلمى تۇركىلەردىڭ (قازاقتاردىڭ ەمەس، بىردەن ايتايىق) ون سەگىز مىڭ عالاممەن قويان-قولتىق كۇن كەشكەن وسى ءداۋىرى جايىندا اڭگىمەلەيدى. ءسوزسىز، كوركەم تۇسىرىلگەن بۇل ءفيلمنىڭ ءتىلى مەتافوراعا باي. رەجيسسەر ادام ءومىرىن جان-جانۋارلارمەن پاراللەل ارقىلى كورسەتەدى. مەرگەن جالعىز وتىرعان كەلىنگە كىرىپ كەلەدى: ەسىك الدىنداعى ۇكى اپپاق تىشقاندى جۇتىپ جىبەرەدى. كەلىن بوسانادى: اۋلاداعى يت كۇشىكتەرىن باۋىرىنا الادى، ت.ت. جانۋارلار الەمى ادامدارمەن تىلدەسىپ، جاراتقاننىڭ، اردىڭ، ابىرويدىڭ ءۇنىن جەتكىزەدى: قىزىل مونشاق سىيعا العان جەسىر كەلىننىڭ مىلقاۋ قۋانىشىن تۇندىككە قونعان قارعانىڭ ءۇنى باسادى... تۇركىلەردىڭ توتەمى - كوك ءبورىنىڭ جورتىپ جۇرگەنى ءجيى كورسەتىلەدى. اداممەن قاتار ءومىر سۇرەتىندەردىڭ اراسىندا ەڭ ماڭىزدى تىرشىلىك يەسى - وسى دەگەن ويدى وقيسىز. وسى سەكىلدى كوركەمدىك ۇستىندار تايعا تاڭبا باسقانداي انىق، تۇسىنىكتى. وپەراتوردىڭ جۇمىسى قيالىنىڭ كەڭدىگىمەن ەستە قالدى. جۇتىنىپ وتىرىپ قارايتىن ادەمى كورىنىستەر، راكۋرستار كوپ. ءبىر قۇبىلىستىڭ ءوزى مۇمكىندىگىنشە جان-جاقتى تۇسىرىلگەن. مىسالى، بىردە كامەرا تومەن قۇلدىراعان ەكى ەركەكپەن بىرگە دوڭگەلەسە، بىردە قۇلديلاپ كەلە جاتقان قار كوشكىنىنە تومەننەن جوعارى قارايدى.

«قازاقفيلمدى» رەكۆيزيتتەر، كيىمدەر، دەكوراتسيالار ءۇشىن ماراپاتتاۋعا بولادى. شىن مانىندە اسەم، كوركەم دۇنيە تۇسىرىلگەن. سونىمەن بىرگە، فيلمدە قوداستاردىڭ پايدالانىلعانى ارحايكالىق اۋرانى سەزىندىرىپ تۇر. ەدىل قۇسايىنوۆتىڭ سيقىرلى سازى دا كورەرمەنىن ارباپ الادى. ءتىلسىز كينو بولعاندىقتان، كەيىپكەرلەر اراسىنداعى تارتىس قيمىلمەن، اسىرەسە، بەت قيمىلىمەن جەتكىزىلەتىنى تۇسىنىكتى جايت. وسى ورايدا، ەنەنىڭ رولىندەگى تۇراحان سىدىقوۆانى ايرىقشا اتاۋعا بولادى. ونىڭ جۇزىندەگى رەنىش، «ءاي، بولمادى-اۋ» دەگەن جاراتپاۋ، جەك كورۋ - ءبارى-ءبارى جۇرەگىڭىزگە ءدوپ تيەدى. فيلمدە ءبىر اۋىز ءسوز ايتىلماسا دا، ءبارى تايعا تاڭبا باسقانداي.

دەگەنمەن، شىعارمانىڭ نەگىزگى ءتىنى - ۇناتقان جىگىتىنە شىعا الماي، تەڭگەسى كوپتىڭ ەتەگىنەن ۇستاۋعا ءماجبۇر بولعان كەلىننىڭ جان قينالىسى ەمەس، كەشىرەرسىزدەر، جىنىستىق ءومىرى سەكىلدى اسەر قالدىرادى. الدىمەن وعان كۇيەۋ جىگىت قول سالادى. ودان كەيىن جاس جۇبايلارمەن ءبىر شاڭىراق استىندا تۇراتىن قاينى «قينالادى». قاينىعا امەڭگەرلىككە بەرىلگەن كەلىن بۇعاناسى بەكىمەگەن قاينىسىن مىسە تۇتپايدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ مەرگەنمەن تابىسادى. ودان كەيىنگى تۇندە قاينىدان تەرىس بۇرىلادى. ەندى ابدەن «تيتىقتاعان» جاس بالا ەشكىنى قوراعا الىپ كىرىپ، ءبىر كادردان كەيىن دامبالىن تۇزەپ شىعىپ كەلە جاتادى.

وسى ەپيزود تۋرالى داۋ تۋعاندا تۇرسىنوۆ: «قورادا نە بولعانىن مەن كورسەتكەن جوقپىن، ارعى جاعىن اركىم ءوزى ويلانسىن»، - دەيدى. قاراپايىم قۋلىق. ايتپەسە ءفيلمنىڭ ءون بويىنداعى پاراللەلگە قول قويىپ وتىرىپ، وسى كادرعا كەلگەندە كۇي شاقىرىپ ءبىر بىرىنە ارتىلعان قوداستار تەگىن كورسەتىلگەن بولىپ شىعا ما؟ بىلمەيمىن عوي، ءبىزدىڭ تۇسىنىكتە مالمەن شاتىسۋ دەگەن ازعىندىقتىڭ ەڭ سوراقىسى دەپ ەسەپتەلەتىن. ال، رەجيسسەر «تسەزار» كينوتەاترىندا جينالعان كورەرمەندەردىڭ الدىندا (فيلم وسى كينوتەاتردىڭ «ارتحاۋس - كۋلتوۆوە كينو» باعدارلاماسى بويىنشا كورسەتىلگەن): «ءبىزدىڭ اۋىلدا ەشكىگە جەتۋ ءۇشىن ءوسۋ كەرەك» دەپ قاراپ تۇر. (وزىمەن كەتسىن). دەگەنمەن، «كونە تۇركىلەردىڭ جىنىستىق ءومىرى تۋرالى» ءفيلمنىڭ اياعى كارتينانى اقتاپ شىقتى دەۋگە بولادى. «ەكى بالاسىن جۇتقان» كەسىر كەلىندى ولتىرمەك بولىپ، تاماعىنا جابىسقان ەنە ەندى ءبىر ساتتە ونى بوساتىپ جىبەرەدى. ويتكەنى، ونىڭ قۇرساعىندا (كىمنىڭ بالاسى بولسا دا) نارەستە بارى ەسىنە تۇسكەن. بۇل دۇنيەدە ومىرگە ءسابي اكەلۋدەن، ۇرپاق جالعاستىعىنان ماڭىزدى ەشتەڭە جوق. ءفيلمنىڭ نەگىزگى يدەياسى وسى سەكىلدى. مەرگەننىڭ ۇلىنا قاسقىردىڭ ءسۇتىن ساۋىپ بەرگەن ەنە كەلىننىڭ قولىنا باقسىلىق اسا تاياعىن ۇستاتادى دا، ءوز جونىمەن كەتە بارادى. بىلاي قاراپ تۇرساڭ، ءبارى دۇرىس. ال، بىلاي قاراساڭ... تۇركىلەر تەكسىز بولىپ شىعادى. وسى بىزگە كەرەك پە؟ «قازاقتى جارىلقايمىن» دەپ جۇرگەن ەرمەك تۇرسىنوۆ وسىنى نەگە ويلانبايدى؟

قازاقستاننىڭ جەر-جەرىنەن تابىلىپ جاتقان قورىمدارعا قاراعاندا، اتا-بابالارىمىز ادامى تۇگىلى ونىڭ تۇلپارى مەن ەر-تۇرمانىن دا ارۋلاپ جەرلەگەن. ارۋاعىن ءدال ءبىز سياقتى سىيلايتىن حالىق دۇنيەدە جوق شىعار. ال، مىنا فيلمدە ولگەن كۇيەۋدىڭ دەنەسىنە سۋرەت شيمايلاعاننان كەيىن (كونە تۇركىلەر اتستەكتەر مەن مايالار ەمەس سياقتى ەدى عوي), ونىڭ مۇردەسىن كيىزگە وراپ الىپ، شەشەسى ءارى دە سۇيرەيدى، بەرى دە سۇيرەيدى... اقىرى بالبالداردىڭ ورتاسىنداعى تاستىڭ ۇستىنە قالدىرىپ كەتەدى. سول كەزدە الدەقانداي الىپ قۇس كەلىپ، تۋىستارىنىڭ كوزىنشە دەنەنى شۇقىپ جەي باستايدى. مەنىڭ جانىمدا وتىرعان، ءبىر كەزدەگى وكتەم ۇلتتىڭ وكىلى وسىعان دەيىن-اق «ۆوت تاك، كازاحي جيلي، ۆسە ۆ ودنوي يۋرتە» دەپ قىتىعىما تيگەن. ول ءوزى ايتىپ وتىرعان «قازاقتاردىڭ» بالاسىن ۇيلەندىرە سالا ەنشى ءبولىپ، قاراشا ءۇي بولسا دا تىگىپ بەرەتىنىن بىلمەيدى عوي، ونداي تەكتىلىكتى قازاققا قيمايدى دا. ەندى مىنا كورىنىسكە قاراپ: «چتو نازىۆاەتسيا، نا سەدەنە بوگام» دەپ ءماز-مەيرام بولادى. «جەتىسكەن ەكەنسىڭ» دەيمىن. تاڭ قالارلىعى، ول قازاقتى وزىنەن ارتىق بىلەمىن دەپ ەسەپتەيدى. ال، مىنا كارتينا قازاقتار تۋرالى ەمەس، قازاقتاردىڭ، جالپى تۇركىلەردىڭ ارعى اتا-بابالارى تۋرالى عوي. تابيعاتپەن ەتەنە تىرشىلىك كەشكەن حالىق اڭ-قۇستى سىر-سيپاتىنا بايلانىستى قادىرلەي دە بىلگەن. تۇركىلەر اسا جوعارى باعالايتىن قىران قۇس ولەكسەنى جەمەيدى. ال «قۇزعىنعا جەم بولىپتى» دەگەن ەڭ ايانىشتى نارسە ەمەس پە ەدى؟ قايتقان ادامنىڭ ءجۇزىن جاسىرمايتىن با ەدى توپىراقپەن؟ «قىستىڭ كۇنگى تاۋلى جەر قازۋعا كەلمەيدى» دەگەن - سەندىرەتىن دايەك ەمەس. كەرەك دەسەڭىز، عالىمدار التايدان تابىلعان التىن ادامنىڭ بۇزىلماي ساقتالۋىن جەر توڭازىپ تۇرعان كەزدە جەرلەنۋىمەن بايلانىستىرادى. ونى قويشى، كۇيەۋدىڭ ارداقتى تۋىستارى ارى قاراي قايتتى دەرسىز؟ كوكتەمدە كەلىپ ەنە تۋعان بالاسىنىڭ قۋراپ قالعان سۇيەگىن جيناپ، قاپقا سالىپ الدى. قۇددى ءبىر وتىن تەرىپ جۇرگەندەي. رەجيسسەر كوركەمدىك قيالىن قايدا باعىتتاسا دا ەركى عوي، بىراق «كوركەمدىك شىندىق»، قيسىن (لوگيكا) دەگەن ۇعىمداردى دا ەستەن شىعارمايىق. بۇل فيلمگە كونە تۇركىلەر تۋرالى دەپ ايدار تاعۋدىڭ باستى سەبەبى، ارينە، قايتكەن كۇندە دە كوركەم تۇسىرىلگەن دۇنيەنى اقتاپ الۋ. بۇل وي كورىنىستەرمەن دە بەكىتىلگەن: ماسەلەن، كەيىپكەرلەردىڭ قاسقىر ءسۇتىن ىشكەنى. نەمەسە قازىر سان-ساققا شاشىراپ كەتكەن تۇركىتەكتەس ۇلتتاردىڭ سالت-داستۇرلەرىنىڭ تەگىس قامتىلعانى. ءوز باسىم اۆتورلىق كينونى سىيلايمىن، كينوگەرلەردىڭ ەڭبەگىنە شىن نيەتىممەن باسىمدى يەم. بىراق كومپلەكستەردەن ارىلىپ، ون ەكى مۇشەسى ءبۇتىن كينو تۇسىرەتىن ۋاقىت جەتكەن شىعار دەپ ەسەپتەيمىن.

قازاق كينوسىنىڭ قارلىعاشتارى بولشەۆيكتەردى ماداقتاپ، كەڭەس ساياساتىن تىكەلەي ۋاعىزدادى. 60-70-جىلدارى ۇلتتىق بولمىسقا مويىن بۇرا باستادىق («مەنىڭ اتىم - قوجا»، «تاقيالى پەرىشتە»، «قىز-جىبەك»، ت.ب.). «جاڭا تولقىنمەن» بىرگە كومپلەكستەرىمىز ەكرانعا شىقتى. ماسەلەن، جىنىستىق قاتىناس - ءبىز ءۇشىن «جابىق» تاقىرىپ بولىپ كەلگەنى راس، بۇل - كەڭەستىك تسەنزۋرانىڭ، قالا بەردى جەرگىلىكتى مەنتاليتەتتىڭ تالابى ەدى. 90-جىلدارى تۇسىرىلگەن نارىمبەتوۆتىڭ «كوزىمنىڭ قاراسى»، قالىمبەتوۆتىڭ «اينالايىنى»، تەمەنوۆتىڭ «قىزعىشقۇسى»... ءبىرى ۇلتتىق مىنەز-قۇلىقتارعا يرونيامەن قاراپ، ەزۋىڭە ەرىكسىز كۇلكى ۇيىرسە، ءبىرى «قۇداي تاستاپ كەتكەن جەردىڭ» ۋايىمىن، ەندى ءبىرى ءوز ۇيىندە وزگەنىڭ ەتەگىنە تىعىلۋعا ءماجبۇر سورماڭداي ۇلاندى سيپاتتايتىن. سونىسىمەن دە قۇندى ەد ءولارى. وسى جانە وسى ىسپەتتەس بىرقاتار فيلمدەردە جۋىنعان قىزدى قىزىقتاۋ، ايەل مەن ەركەك جاقىندىعىن ۇرلانىپ باقىلاۋ سياقتى كورىنىستەر كوپ بولدى. بۇل - زاڭدى قۇبىلىس ەدى. جانە كينونى تەراپيا دەپ قا بىلداساق، ەگەر، ەل ساناسىندا ەۆوليۋتسيا بولسا، جاڭا زامانمەن سايكەسسىزدەنىپ قالعان كومپلەكستەردەن «ەمدەلىپ» ءبىتۋىمىز كەرەك ەدى.

ر.S.: ەل ساناسى قاي دەڭگەيدە بولسا - كينو دا سول شامادا. باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەس. مىسالى، نەگە سول «تيۋلپان» مەن سول «كەلىندە» ايدالادا، توماعا-تۇيىق ءومىر سۇرەتىن مالشىلاردىڭ ءومىرى كورسەتىلەدى؟ ء(تىپتى ەكى فيلمدە دە قىز ۇزاتاتىن اۋىل - جالعىز ءۇي عوي!) قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جالعىزدىق پا بۇل؟ ال، ەندى كەمباعال سانادان قالاي اجىرايمىز؟..

«دالا مەن قالا» گازەتى، 26.10.2009