قاھارلى كۇندەردىڭ وشپەس داڭقى
ۇلى جەڭىستىڭ 65 جىلدىعى قارساڭىندا جۇرەك تولقىتارلىق نەبىر تاعىلىمدى وقيعالار جيىلەي باستادى. وتان ءۇشىن شەيىت بولعانداردى رەسمي ورگاندار نەمەسە تىكەلەي ۇرپاقتارى تاراپىنان تىنىمسىز ىزدەستىرۋ وڭ ناتيجەسىمەن قۋانتۋدا. ەلىمىز بويىنشا مايداننان ورالماعان بوزداقتاردىڭ ايتەۋىر، ءبىرى بولماسا دا ءبىرىنىڭ دەرەك حابارى ناقتى دايەكتەلگەنىمەن، ولاردىڭ مۇردەسى جەتكىزىلمەسە دە جاتقان جەرىنىڭ توپىراعى اكەلىنىپ، بەلگى قويىلىپ، قۇران باعىشتالىپ دەگەندەي، زور يماندىلىق شارالارى قىلاڭ بەرىپ قالۋى، ءبىر جاعىنان ۇلكەن ساۋاپتى ءىس ەكەنى بەلگىلى. وسىنىڭ ءبارى ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ ارقاسىندا مۇمكىن ەتىلگەن عيبراتتى قادامدارعا باعالاناتىنى تاعى ايان.
ۇلى جەڭىستىڭ 65 جىلدىعى قارساڭىندا جۇرەك تولقىتارلىق نەبىر تاعىلىمدى وقيعالار جيىلەي باستادى. وتان ءۇشىن شەيىت بولعانداردى رەسمي ورگاندار نەمەسە تىكەلەي ۇرپاقتارى تاراپىنان تىنىمسىز ىزدەستىرۋ وڭ ناتيجەسىمەن قۋانتۋدا. ەلىمىز بويىنشا مايداننان ورالماعان بوزداقتاردىڭ ايتەۋىر، ءبىرى بولماسا دا ءبىرىنىڭ دەرەك حابارى ناقتى دايەكتەلگەنىمەن، ولاردىڭ مۇردەسى جەتكىزىلمەسە دە جاتقان جەرىنىڭ توپىراعى اكەلىنىپ، بەلگى قويىلىپ، قۇران باعىشتالىپ دەگەندەي، زور يماندىلىق شارالارى قىلاڭ بەرىپ قالۋى، ءبىر جاعىنان ۇلكەن ساۋاپتى ءىس ەكەنى بەلگىلى. وسىنىڭ ءبارى ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ ارقاسىندا مۇمكىن ەتىلگەن عيبراتتى قادامدارعا باعالاناتىنى تاعى ايان.
جۋىردا الماتىدا وسىنداي جۇرەك تەربەرلىك ءبىر شارانىڭ وتكەنىنە كۋا بولعان ەدىك. ەسىمدەرى ەلىمىزگە ءماشھۇر اعايىندى اكادەميك- عالىمدار سايلاۋ، ءسابيت بايزاقوۆتاردىڭ ءومىر بويعى كوكسەگەن ارماندارى ورىندالدى. نەگە وسىنشاما مەرزىمگە سوزىلعان؟ سەبەبىنە ءۇڭىلىپ كورەلىك. "قازاق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ" باس رەداكتسياسى 1995 جىلى الماتىدان شىعارعان "بوزداقتار" دەپ اتالاتىن وتان قورعاۋ جولىندا قۇربان بولعان ەرلەرگە ەسكەرتكىش كىتابىندا مىنانداي دەرەك جاريالانعان ەدى: "بازگەنۇلى بايزاق (دۇرىسى - بازىكەنۇلى - ق.ءا.) 1894 جىلى تۋعان، قازاق، تورعاي ااك-نان شاقىرىلعان، سەرجانت، 215-اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ 711-اتقىشتار پولكىندە قىزمەت اتقارعان. 22.10.1943 جىلى ۇرىستا قازا تاپقان. ۆيتەبسك وبلىسىنىڭ رەدكي دەرەۆنياسىندا جەرلەنگەن".
وسى دەرەكتىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىنا دالمە-ءدال كوز جەتكىزۋ ءۇشىن اعايىندى عالىمدار جىلدارعا سوزىلعان ىزدەستىرۋ-انىقتاۋ جۇمىستارىن ۇزدىكسىز جۇرگىزۋدىڭ ناتيجەسىندە ايداي اقيقات پەردەسىن اشتى. كەيىنگى كەزدەگى ينتەرنەت جۇيەسى قىزمەتىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن دە مولىنان پايدالانىپ، اكە نىسپىسىنداعى ءسال ءارىپ قاتەلىگىنىڭ ورنى تولتىرىلىپ، ول سەرجانتتىڭ كۇمانسىز بازىكەنۇلى بايزاق ەكەندىگىنە يمانداي سەنىم ۇيالادى. بۇلتارتپاس دالەلدەن سوڭ-اق اكە باسىنا بارىپ، توپىراعىن اكەلۋگە قام جاسالعان. وسى جەردە بايزاق اتا نەمەرەسى ايبەك ءسابيتۇلىنىڭ تەگەۋرىندى قيمىلىن اتاپ وتكەن ابزال. ول "ينتەرگاز ورتالىق ازيا" اكتسيونەرلىك قوعامى باس ديرەكتورىنىڭ سىرتقى ەكونوميكالىق بايلانىستار جونىندەگى ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقارادى. اتاسىنىڭ سۇيەگى جاتقان بەلارۋس رەسپۋبليكاسى ۆيتەبسك وبلىسىنىڭ رەدكي دەرەۆنياسىنا ادەيى بارىپ، بوزداقتار جەرلەنگەن باۋىرلاستار زيراتىنان ءبىر ۋىس توپىراق اكەلىپ، ونەگەلى ۇرپاققا ءتان قاسيەتتى پارىزىن وتەدى. بۇل ەشقانداي ولشەممەن ەسەپتەلمەيتىن ومىرلىك ءمانى زور وشپەس ونەگە ەدى.
ەسكى كەڭسايدا بايزاق اتامىزدىڭ زايىبى جىبەك اجەمىزدىڭ ءماڭگىلىككە جايعاسقانىنا دا بيىل 19 جىلدىڭ ءجۇزى تولىپتى. قورشالعان قابىرىنىڭ اۋماعىندا ءبىر ورىن بوس جاتقان... كۇتىپ جاتقانداي ەكەن، اسىل ەرىن! سوناۋ 1943 جىلدىڭ مامىرىندا تورعايدىڭ سارىقوپاسى بويىنان وتان قورعاۋعا ءوزى سۇرانىپ اتتانىپ بارا جاتىپ، بەس جارىم جاسار سايلاۋىن، ۇشتەن ەندى اسقان ءسابيتىن، قىرقىنان شىعىپ ۇلگەرمەگەن قىزىلشاقا راقىشىن ايمالاپ، قۇشاعىنا باسىپ قۇشىرلانا ءسۇيىپ، قىرىق جاسقا دا ىلىكپەگەن جان جارى جىبەگىنە كوزىنىڭ استىمەن ۇزىلەردەي بوپ، ۇزدىگىپ ءبىر قاراپ جونەلە بەرگەن قايران دا قايران ەسىل ازامات. سول كەتكەننەن ورالمادى...
ورنىندا بار وڭالدى. جەسىر جىبەك اجەمىز ءۇش بالاسىنىڭ باسىنا تاعدىر سالعان جەتىمدىكتى ءجۇدا سىلىپ تاستاي الماعانىمەن، ماڭداي تەرىن شۇمەكتەتە ءجۇرىپ، قاتارلارىنان قالدىرماي تاربيەلەپ، ءوسىردى. شەتىنەن زەرەك بالالارى دا ۇزدىك وقىدى، بۇگىندەرى ەل عىلىمىنا قوماقتى ۇلەس قوسقان ايتۋلى عالىمدار. وسى بالالارىنىڭ بۇگىنگى كىرشىكسىز بولمىسىنا قاراپ، بايزاق اتانىڭ بايسالدى مىنەز-قۇلقىن، ەرەن ەڭبەكقورلىعىن، ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتامايتىن ادالدىعىن، بيىك پاراسات يەسى ەكەندىگىن باعامداۋعا بولار-اۋ، ءسىرا!
... بوس ورىنعا سايلاۋ ءبىر ۋىس توپىراق جانە دە ۇرپاقتارعا امانات حات سالىنعان قوماقتى گيلزانى جايلاپ ورنىقتىرىپ، ەسكەرتكىش بەلگىنىڭ جاپسارلاس بەتى گرانيت تاقتامەن جابىلدى. وندا ءسابيت جۇرەگىن جارىپ شىققان مىناداي ىڭكارلىك ءسوز مارجانى قاشاپ جازىلعان ەكەن، كوڭىلدى تەربەپ، تەبىرەنتىپ جىبەرگەن: "سوعىستا سۇراپىل جان الىپ، جان بەرىس، وققا ۇشىپ، قالىپسىڭ جەرىندە بەلارۋس. تابىلىپ اتىڭ بەلگىدەن ورتاق قويىلعان، تابىستىڭ ەلمەن توپىراق تۇرىندە ءبىر ۋىس". ارۋاققا قۇران باعىشتالىپ، قۇدايى اس بەرىلدى.
66 جىلدان سوڭ اكە رۋحىمەن تابىسقان ۇرپاقتارىنىڭ كوڭىلى ءبىر دەمدەنىپ، ەندى 215-اتقىشتار ديۆيزياسى 711-اتقىشتار پولكىنىڭ سۇراپىل مايدانداعى جانقيارلىق ءىس-قيمىلىن ىندەتە زەرتتەپ، زەردەلەۋ نەگىزىندە بايزاق اتالارىنىڭ جاۋىنگەرلىك بەينەسىن سومداپ كورسەتۋگە ءبىرجولا بەكىنگەن سىڭايلى. بۇل تەك ءوز ۇرپاعى ءۇشىن عانا ەمەس، كۇللى ەلىمىز جاستارىن ءوتانسۇيگىشتىككە باۋلۋعا تاپتىرمايتىن ۇلگى-ونەگە ەمەس پە!
قايسار ءالىم، الماتى.
«ەگەمەن قازاقستان»№368 (25765) 07 قاراشا سەنبى 2009 جىل
