بۇگiنگi زامانعى الەمدە “داۋ-جانجالداردىڭ نەگiزگi كوزi ەندi يدەولوگيا دا، ەكونوميكا دا بولمايدى... ادامزاتتى بولەتiن اسا ماڭىزدى مەجەلەر مەن داۋ-جانجالداردىڭ توركiندەرi ەندi مادەنيەت ارقىلى بەلگiلەنەتiن بولادى”

(س.حانتينگتون)

بۇگiنگi زامانعى الەمدە “داۋ-جانجالداردىڭ نەگiزگi كوزi ەندi يدەولوگيا دا، ەكونوميكا دا بولمايدى... ادامزاتتى بولەتiن اسا ماڭىزدى مەجەلەر مەن داۋ-جانجالداردىڭ توركiندەرi ەندi مادەنيەت ارقىلى بەلگiلەنەتiن بولادى”

(س.حانتينگتون)

جاھاندانۋدىڭ قازiرگi زامانعى قوعامدارعا ەكونوميكالىق، الەۋمەتتiك جانە مادەني تۇرعىدا تiكەلەي جاڭا سەرپiن بەرەتiنi بارشاعا ايان. ەكونوميكالىق سالانىڭ اۋقىمىنا سىيمايتىن وسى فەنومەن ەلدەردiڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىن كۇشەيتە وتىرىپ، سايكەستiك پەن مادەني سانالۋاندىق پروبلەماسىنا تiكەلەي ىقپال ەتiپ، بiزگە بۇرىن بەلگiسiز بولعان الاپاتتار مەن سولارعا شارا قولدانۋدىڭ جاڭا تاسiلدەرiن تابۋدى تالاپ ەتەدi.
بiرقالىپتى جانە بەلگiلi ستاندارتتى مادەني ۇلگiلەردi بۇكiل الەم بويىنشا تاراتۋ وسى زامانعى مادەني جاھاندانۋدىڭ تiكەلەي سالدارىنا اينالىپ وتىر. بۇعان بiرقاتار فاكتورلار سەبەپ بولدى، سولاردىڭ iشiندە مادەني ىقپال جاساۋ مەن قارىم-قاتىناس ءۇشiن شەكارالاردىڭ اشىقتىعى، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ، اسiرەسە عالامدى “ۆيرتۋالدى دەرەۆنياعا” اينالدىرعان تەلەۆيزيانىڭ تەڭدەسسiز اسەرi, جانە ەڭ سوڭىندا، ادامزات بالاسىنىڭ بۇرىن-سوڭدى بولماعان الەۋمەتتiك جۇمىلعىشتىعىنىڭ اۋقىمدارىن اتاپ كەتكەن ءجون. وسىنىڭ ناتيجەسiندە مادەنيەتتەردiڭ اسسيميلياتسيا مەن باسقا مادەنيەتكە سiڭiپ كەتۋ قاۋپi ءتوندi.
جاھاندانۋ پروتسەستەرi مiندەتتi تۇردە بiرىڭعاي (بiرتۇتاس) مادەنيەت قۇرۋدى تالاپ ەتپەسە دە، زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي ول، كوسموپوليتتi جانە مادەني بiركەلكiلiكتi, بۇقارالىقتى، ۇلتتىق مادەنيەتتەردiڭ، اسiرەسە الەمدiك ارەنادا بەكiپ ۇلگەرمەگەن، باسىم ەمەس مادەنيەتتەردiڭ شەكارالارىن جويۋ ءۇردiسiن ەنگiزiپ وتىر. مۇنداي جاعدايدا مادەني جاھاندانۋ اسiرەسە بiزدiڭ مادەنيەتكە قاۋiپ-قاتەر تۋدىرۋى ابدەن مۇمكiن. بiراق بۇل جاھاندانۋدى تەرiسكە شىعارۋدى ەمەس، كەرiسiنشە، وعان سىن كوزبەن قاراي وتىرىپ، “بiراز” وزگەرتۋلەر مەن تۇزەتۋلەر جاساۋدى مەڭزەيدi.
وسىعان بايلانىستى، جاھاندانۋ “حاوسىن” باقىلاۋ تەتiگiنiڭ بiرi رەتiندە مادەنيەتتەردiڭ ەرەكشەلiگiن الەۋمەتتiڭ تانىپ-بiلۋ، ياعني ولاردىڭ وزiندiك ەرەكشەلiكتەرiن، قايتالانباس وزگەشەلiكتەرiن ايگiلەۋi زاڭدى قۇبىلىس جانە بۇل كەزدەيسوق پروتسەسس تە ەمەس. بۇل مادەني وزiندiك وقشاۋلانۋدى نەمەسە “مادەني گەتتو” جاساۋدى بiلدiرمەيدi, ويتكەنi ءاربiر ۇلتتىق مادەنيەتتە بارلىعىنا ورتاق بازالىق گۋمانيستiك قۇندىلىقتار نەگiزدەلگەن. ونىڭ ۇستiنە، جاھاندانۋ مادەني مۇرا تۋرالى عالامدىق اۋقىمدا دا، سونداي-اق جەرگiلiكتi ۇلتتىق اۋقىمدا دا بiلiم مەن اقپاراتقا قولجەتiمدiلiكتi قامتاماسىز ەتەدi. سوندىقتان ۇلتتىق مادەنيەت جاھاندانۋ مۇحيتىنىڭ يiرiمiنە باتىپ كەتپەۋ ءۇشiن وعان تەمiرقازىقتاي باعدار بولاتىن مەملەكەتتiڭ كۇش-جiگەرi قاجەت.
ادامزات تاريحى مادەنيەتتەر مەن وركەنيەتتەر اراسىنداعى ايىرماشىلىقتاردىڭ كوبiنە جانجال مەن زورلىق-زومبىلىقتى اقتاۋ ءۇشiن سەبەپ رەتiندە پايدالانىلعانىن ايعاقتايدى. وكiنiشكە قاراي، بۇگiنگi زاماننىڭ دا تۇراقتى ەمەستiگiن، كەرiسiنشە ودان سايىن ۋشىعا تۇسكەنiن امالسىز مويىنداۋعا تۋرا كەلەدi.
جاھاندانۋدىڭ قوعامنىڭ باقىلاۋىندا بولۋى كەرەك ەكەندiگi جانە دە بiر ەلدiڭ دۇنيەجۇزi مادەنيەتiنە اسەرi-ىقپالىنىڭ” جويىلۋى كەرەكتiگi باسى اشىق ماسەلە. كەيبiر ەلدەر ءۇشiن وركەنيەتتەردiڭ قاقتىعىسۋى — ولاردىڭ باسقالاردان ۇستەم بولۋعا قاتىستى گەوساياساتتىق ستراتەگياسىنىڭ بiر بولiگi, بيلiك قۇرالى. بۇگiندە، مۇنىڭ كوبiنە الەمنiڭ قالىپتاسقان بiر پوليارلىعىنىڭ سالدارى ەكەنi — كوپە-كورiنەۋ، سوندىقتان حالىقارالىق ساياساتتا كوپپوليارلىلىققا قايتا ورالۋ اۋاداي قاجەت، ءارi وسى ءۇردiس وعان جۇرتشىلىقتى قاتىستىرۋ مەن مادەني ايىرماشىلىقتاردى قۇرمەتتەي بiلۋ جاعدايلارىندا عانا ءجۇرۋi تيiس.
نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى دجوزەف ستيگليتس “جاھاندانۋ ساياساتى ءوزiنiڭ مiندەتi مەن بەرگەن سەرتiن ورىنداي المادى. قازiرگi زامانعى ينستيتۋتتاردىڭ بارلىق حالىقتاردىڭ مۇددەلەرiن ەسكەرە بەرمەيتiنiن مويىنداۋعا تۋرا كەلەدi” دەپ اتاپ ءوتتi.
كەڭiنەن قانات جايا باستاعان جاھاندانۋ ءالسiز مادەنيەتتەردi نەمەسە ازشىلىق مادەنيەتتەردi وزدەرiنەن كۇشتi مادەنيەتتەرمەن قاقتىعىستا جەڭiلiسكە ۇشىراتاتىنى داۋسىز. يراكتاعى، اۋعانىستانداعى سوعىستار مۇنىڭ ايقىن دالەلi.
وسىعان وراي، حالىقارالىق ساياسي-گۋمانيتارلىق ينستيتۋتتاردىڭ مادەني جاھاندانۋعا بايلانىستى كەلەڭسiز ۇردiستەردiڭ الدىن الۋعا وزدەرiنە باستى جاۋاپكەرشiلiك جۇكتەۋi قيسىندى بولار ەدi. ادامزات بالاسى “باسقانى” قۇرمەتتەۋ يدەياسىنا قايتا ورالۋى تيiس.
راسىندا دا، يۋنەسكو-نىڭ جالپىعا بiردەي دەكلاراتسياسى مادەني سانالۋاندىقتى ادامزاتتىڭ قۇرمەت كورسەتiلۋi تيiس اجىراماس-قۇقىعى رەتiندە بەلگiلەسە، ال بۇۇ-نىڭ ادام دامۋى جونiندەگi باعدارلاماسى (بۇۇدب) ەركiندiك پەن مادەنيەتتi بiرiنشi ورىنعا قويادى جانە مادەني سانالۋاندىقتى سىيلامايتىن جەردە ەكونوميكالىق دامۋ دا مۇمكiن ەمەس دەگەندi كەسiپ ايتادى.
بiراق، ناقتى بولمىس كورسەتكەندەي، بۇۇ وسىدان جارتى عاسىردان استام بۇرىن جاريالاعان قاعيدالارى الەمدiك ساياسي ينستيتۋتتاردىڭ ءرولiن قايتا قاراۋ قاجەتتiلiگi, تولعاعى جەتكەن ماسەلە ەكەندiگiن كورسەتiپ وتىر.
الەمدەگi مادەني سانالۋاندىقتى قورعاۋ جونiندەگi قىرۋار قارارلار شىققانىنا قاراماستان، ءتۇرلi مادەنيەتتەر بەيبiت قاتار ءومiر سۇرەتiن زامانعا ناقتى قول جەتكiزۋ مۇمكiندiگi ءالi تىم الىستا. سايىپ كەلگەندە، اجداھاداي جويقىن جاھاندانۋ جاعدايلارىندا مادەني سانالۋاندىق جانجالداردى بولدىرماۋ مەن شەشۋگە قاتىستى نەگiزگi قۇرالداردىڭ بiرi رەتiندە ەرەكشە قۇندىلىققا يە بولادى.
قازiرگi كەزدە، بiر جاعىنان مادەني نەمەسە وركەنيەتتiك ايىرماشىلىقتاردىڭ نەگiزiندە تۋىندايتىن جانجالدار تولاستاماي تۇرعان كەزدە، ەكiنشi جاعىنان مادەنيەتتiڭ جاھاندانۋى ءجۇرiپ جاتقان ۋاقىتتا وركەنيەتتەردiڭ ديالوگى اۋاداي قاجەت. دۇنيەنiڭ بiر مەزگiلدە قاتار جۇرەتiن بiرلiگi مەن ىدىراڭقىلىعى جاعدايلارىندا، ادامدار ساياسات پەن ەكونوميكادان ەركiن، بارلىق مادەنيەتتەردiڭ وزiندiك قۇندىلىعىن تەڭ مويىنداۋ نەگiزiندەگi كروسسمادەني قاتىناس ارقىلى عانا ناعىز جاھاندىق پايىم جاساي الادى. شىن مانiندە، بۇل تەك مادەنيەتتiڭ عانا ەمەس، سونىمەن بiرگە ساياساتتىڭ دا، ەكونوميكانىڭ دا ورتاق پروبلەماسى.
مەملەكەتارالىق، ەتنيكالىق، ەكونوميكالىق بايلانىستار ورiستەي تۇسكەن جاعدايدا، ءتۇرلi قاۋىمداستىقتار كەزدەسەتiن ايماقتاردا، كوبiنە جانجالدارعا (ايتىس-تارتىستارعا) ۇلاساتىن شيەلەنiس پوتەنتسيالى وسە تۇسەدi. مۇنداي جاعدايدا جانجالداردىڭ شەشiمiن تابۋ ونەرi قوعامدار مەن مەملەكەتتەر اراسىندا ديالوگتار ورناتا بiلۋ جونiندەگi عىلىمعا اينالادى، ءارi بۇل رەتتە گۋمانيستiك يدەيانىڭ ءرولi ايرىقشا ماڭىزدى.
سوندىقتان قالىپتاسقان جاعدايلاردا مادەني سانالۋاندىقتى قورعاۋعا ازاماتتىق باستامانىڭ بارعان سايىن كوبiرەك قاتىناساتىندارى كەزدەيسوق ەمەس، مۇندا ۇكiمەتتiك ەمەس دەڭگەيدە، ەڭ الدىمەن “وركەنيەتتەر ديالوگى” حالىقارالىق قوعامدىق فورۋمى”، نەمەسە “بارسەلونا فورۋمى” سياقتى حالىقارالىق قوعامدىق ۇيىمدار زور بەلسەندiلiك تانىتۋدا. وسى ۇيىمدار “ۆيرتۋالدى” ەمەس، ناقتى مادەنيەتارالىق ديالوگ جۇرگiزۋ جانە قالىڭ جۇرتشىلىققا دا، سونداي-اق ساياسي ينستيتۋتتارعا دا ۇسىنىستار ازiرلەۋ ءۇشiن بiرەگەي مۇمكiندiكتەر بەرەدi.
ارينە، مادەني جاھاندانۋدىڭ قايشىلىقتارىنا قارسى جانە ءوز مادەنيەتiن قورعاۋ ۇلگiلەرiن جاساۋعا، ناقتى ايماقتىق جانە ەلارالىق دەڭگەيدە دە، سونىڭ iشiندە ەۋرازيالىق پوستكەڭەستiك كەڭiستiكتە، اتاپ ايتقاندا، قۇرلىقتىڭ كiندiك ورتاسىنا ورنالاسقان قازاقستاندا دا وسىعان بايلانىستى ۇسىنىستار پايدا بولۋى زاڭدى نارسە.
بۇل توپىراقتا باعزى زامانداردان بەرi مادەنيەتتەر جانە يدەيالار اراسىندا ءوزارا الماسۋ ۇردiستەرi ءجۇرiپ تۇرعان. ەۋرازيالىق كەڭiستiك اۋماعىنداعى مادەني بايلانىستاردىڭ بiرنەشە وركەنيەتتiك مادەني ساباقتاستىقتى سiڭiرگەن ءارi باي، ءارi كونە تاريحى بار. ەۋرازياداعى اشىق، ءارi بايتاق دالالار ايماعى كوشپەلi جانە وتىرىقشى حالىقتاردىڭ ءتۇرلi مادەنيەتتەرiنiڭ ءوزارا ىقپالداستىعى مەن توعىسۋىنا ۇيىتقى بولعان.
قازاقستاننىڭ قازiرگi اۋماعىندا سان ءتۇرلi تايپالار مەن حالىقتاردىڭ جولى ءتۇيiسiپ وتىردى: شىعىس يراندىقتار، ساقتار، تۇركiلەر، مونعولدار، مانچجۋرلار، ۋگرو-فيندەر، سلاۆياندار. وسى حالىقتار تۋرالى دەرەكتەر بiزگە سان ءتۇرلi كورiنiستەردە، سونىڭ iشiندە ونەر، حالىقتىڭ ەستەلiگi ارقىلى جەتiپ وتىر. ەۋرازيانىڭ شەجiرەسi وركەنيەتارالىق قارقىندى جانە جەمiستi ءوزارا ىقپالداستىق، الەۋمەتتiك-مادەني جانە ەكونوميكالىق ءوزارا كiرiگۋ مىسالدارىنا تولى.
سولاردىڭ iشiندەگi ەڭ نەگiزگiسi:
سول وقيعالاردىڭ ناتيجەسiندە بۇگiنگi ەۋروپانىڭ نوبايلارى پايدا بولعان حالىقتاردىڭ ۇلى كوشi-قونىنا بايلانىستى وقيعالار;
— ەجەلگi زاماننىڭ باستى ساۋدا-ەكونوميكالىق كۇرە تامىرىنا اينالعان ۇلى جiبەك جولى;
— كوشپەلi-نومادتاردىڭ مەملەكەتتiك قۇرىلىمدارى: تۇرiك قاعاناتتارى، عۇن دەرجاۆالارى، التىن وردا حاندىقتارى سيمبيوزىنىڭ، ءتۇرلi مادەنيەتتەر مەن دiندەر بiرلەستiكتەرiنiڭ (وداعىنىڭ) ۇيلەسiمدi ۇلگiلەرi.
وركەنيەتتiك تۇرعىدا، قازاقستاننىڭ تاريحى وتكەن عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىندا شارۋاشىلىق جۇرگiزۋدiڭ نەگiزگi ۇلگiسi رەتiندەگi تiرشiلiگiن توقتاتقانىنا قاراماستان، نوماديزممەن، كوشپەلi تۇرمىسپەن اجىراماس ساباقتاستىقتا. قازاقستان توپىراعىندا تۇرعان تايپالار مەن حالىقتار وزدەرiنiڭ دەربەس، كوشپەلiلەرگە عانا ءتان بiرەگەي مادەنيەتiن جاسادى، وسى مادەنيەت باتىستىڭ دا، شىعىستىڭ دا ءتۇرلi مادەني داستۇرلەرiمەن ءوزارا ىقپالداستىق جۇرگiزدi. كوشپەلiلەردiڭ وركەنيەتiنە دە بiرقاتار ەرەكشەلiكتەر، سونىڭ iشiندە مادەني، ساياسي جانە ەكونوميكالىق وزگەشەلiكتەر ءتان.
سونىمەن بiرگە، نومادتاردىڭ جالپىادامزات وركەنيەتiنە قوسقان ناقتى ۇلەسi كوبiنە ەلەنە بەرمەيدi. بiراق سول كوشپەلiلەر اسكەري تiرلiگiندە (قارۋ-جاراق، ات ابزەلدەرi), مال شارۋشىلىعىن دا، ويۋ-ورنەك ونەرiن دە ناعىز رەۆوليۋتسيالىق جاڭالىقتار جاسادى. تۇرiك مادەنيەتiنiڭ كوپتەگەن ەلەمەنتتەرiن ەۋروپانىڭ دا، سونداي-اق ازيانىڭ دا ەگiن شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن وتىرىقشى حالىقتارىنىڭ سiڭiرگەنi تاڭقالارلىق ءجايت ەمەس.
بۇگiنگi قازاقستان وتكەن زامانداردان ۇلتتىق مادەنيەتتەر مەن داستۇرلەردiڭ سانالۋاندىعىن ميراس ەتتi. ەل اۋماعىندا تۇراتىن جۇزدەن اسا ەتنيكالىق توپتىڭ وكiلدەرi ازيالىق جانە ەۋروپالىق كومپونەنتتەردi ۇيلەستiرەتiن بiرەگەي مادەني ناقىشتى قۇرايدى. سوندىقتان جاھاندىق مادەني ستاندارتتار مەن ۇلگiلەردi جاپپاي تاراتۋ جاعدايلارىندا مادەني سانالۋاندىق پەن وزiندiك ەرەكشەلiگi بار مادەني ءداستۇردi ساقتاۋ اسiرەسە وزەكتi ماسەلەگە اينالىپ وتىر. ءوز مادەنيەتiن قورعاۋ ۇلگiلەرiن ءار ەل ءوز قولىمەن جاسايتىنى كەزدەيسوق ەمەس.
وسى پروبلەمانىڭ ماڭىزدىلىعىن ۇعىنعان قازاقستاندا، مەملەكەتتiك دەڭگەيدە باسىم-باعىت — مادەني ساياسات نىسانالى تۇردە جاساي باستادى. “مادەني مۇرا” ۇلتتىق جوباسى سونىڭ نەگiزگi كۇرەتامىرىن قۇرايدى، وسى باعدارلامانىڭ قازاق ۇلتىنىڭ مادەني – تەكتiك كودىن ساقتاۋعا، دامىتۋ مەن تاراتۋعا قاتىستى جۇيەلi جولىن جاساپ بەردi.
وسى باعدارلاما بiزدiڭ قوعامىمىزدىڭ مادەني جانە رۋحاني جاڭعىرۋىندا نەگiزگi ءرول اتقارىپ وتىر. پوستكەڭەستiك كەڭiستiكتە تەڭدەسi جوق بۇل باعدارلاما قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تۇراتىن بارلىق ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ تاريحى مەن مادەنيەتiنە قاتىستى ەسكەرتكiشتەردi اناعۇرلىم تەرەڭiرەك زەردەلەۋگە، جۇيەلi ەسەپ جۇرگiزۋگە، ساقتاۋعا سەپتiگiن تيگiزەدi.
ءسويتiپ، پوستيندۋستريالى عاسىردا، جاھاندانۋ تەگەۋرiنiندە، مادەني سايكەستiكتi ساقتاپ قالۋ ءۇشiن وتكەنگە قىزىعۋشىلىق وزەكتi مانگە يە بولادى.
مەملەكەتiمiز ءوزiنiڭ الەۋمەتتiك جانە مادەني ساياساتىن جۇرگiزۋدە ەلدiڭ ەتنيكالىق-مادەني سانالۋاندىعىن، اتاپ ايتقاندا، جانىندا ۇلتتىق-مادەني ورتالىقتار جۇمىس iستەيتiن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى سياقتى قۇرىلىمنىڭ قولداۋى ارقىلى ساقتاۋعا كۇش سالادى. مادەنيەتارالىق، كونفەسسياارالىق ديالوگتىڭ ءتۇرلi نىساندارىن رەتتەي وتىرىپ، وسىنداي قۇرىلىم ەۋرازيا حالىقتارىنىڭ رۋحاني بiرiگۋiنە، تiلدەردiڭ، مادەنيەتتەر مەن دiندەردiڭ ۇيلەسiمدi ۇندەستiگiنiڭ دامۋىنا سەپتiگiن تيگiزەدi. ەتنيكاارالىق جانە دiن ارالىق كەلiسiمiنiڭ ورنىقتىلىعى، ءتۇرلi ەتنيكالىق توپتار مەن كونفەسسيالاردىڭ بەيبiت قاتار ءومiر ءسۇرۋiنiڭ باي تاريحي تاجiريبەسi بۇگiنگi كوپ مادەنيەتتi قازاقستاندى سيپاتتايدى.
سونىمەن بiرگە، قازاقستان ناقتى بولمىستان وقشاۋلانبايدى، كەرiسiنشە، ەۋرازياداعى ايماقتىق ۇردiستەرگە بەلسەندi قاتىسىپ وتىر. ينتەگراتسيا، جاھاندانۋ ۇردiستەرiنە بەلسەندi قاتىسۋ، حالىقارالىق جانە ايماقتىق قاۋiپسiزدiكتiڭ جاڭا جۇيەلەرiن جاساۋ iستەرiن قازاقستان قارقىندى ەكپiنمەن iلگەرi جىلجىتۋدا. وسى ورايدا، ەۋرازيالىق كەڭiستiكتە ايماقتىق ەكونوميكالىق جانە ساياسي بلوك قۇرۋ جونiندەگi قازاقستاننىڭ باستاماسى ەرەكشە ماڭىز الادى. بۇل ءۇردiس ايماقتىق بلوكتار قۇرۋعا قاتىستى الەمدiك ۇردiستەرگە سايكەس كەلەدi, ول ءوز كەزەگiندە، كوپپوليارلى الەم ورناتۋ مەن جاھاندانۋعا قاتىسۋعا قوسقان ۇلەس بولىپ تابىلادى. ەكiنشi جاعىنان، بۇل جاھاندانۋدىڭ كەلەڭسiز اسەرلەرiنە شارا قولدانۋ تەتiكتەرiن جاسايدى. ناقتى اقيقات كورسەتكەندەي، تەك iرi توپتاسۋلار عانا بۇعان قابىلەتتi. ەۋرووداق نەمەسە اسەان سياقتى ايماقتىق بiرلەستiكتەر جاھاندىق ەكونوميكانىڭ دامۋىنا ىقپال ەتۋدiڭ ناقتى ورتالىقتارىنا اينالۋ جولىندا.
ەۋرازيالىق ايماقتىق قۇرىلىمنىڭ نەگiزدەمەسiندە حالىقتارى عاسىرلار بويى بiر-بiرiمەن ۇدايى بايلانىستا دامىعان قۇرلىقتاعى ەلدەردiڭ گەوەكونوميكالىق جاقىندىعى جاتقانىمەن، بiراق مادەني-رۋحاني مولىقتىرۋسىز ول تiرشiلiككە قابىلەتسiز بولادى.
ارينە، ازاماتتىق باستاما مادەني ءورiس جاساۋدا شەشۋشi ءرول اتقارادى. بiراق، گۋمانيتارلىق كەڭiستiكتiڭ مەملەكەتتiك كۇش-جiگەرلەر سالاسى ەكەنi جانە مەملەكەتتiك ساياساتسىز ونى iس-جۇزiندە ىدىراۋدان توقتاۋعا مۇمكiن ەمەستiگi دە ايقىن ماسەلە.
سوندىقتان قازاقستان پرەزيدەنتi نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جاڭا ايماقتىق بلوك جاساۋدىڭ نەگiزi رەتiندە ەۋرازيالىق مەملەكەتتەر وداعىن قۇرۋ جوباسىن ۇسىنۋى، پوستكەڭەستiك ىدىراۋدىڭ سالدارلارىنان كۇيزەلiسسiز ارىلۋ ءۇشiن قاجەت شەشۋشi باعدارلاردى ايقىن بەلگiلەپ بەردi جانە ەرۋازيا ەلدەرiنiڭ اراسىنداعى قاتىناستاردى جاڭا دەڭگەيگە شىعاردى. ەۋرازيالىق يدەيا جالپىادامازاتتىق تا، سونداي-اق جەكە حالىقتاردىڭ دا تاريحىمەن جانە مادەنيەتiمەن تىعىز بايلانىستى. “پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ اتاپ كورسەتكەندەي، ەۋرازيالىق ينتەگراتسيانىڭ قۇندىلىعى مىنادا، ول حالىقتاردىڭ بiرەگەيلiگiنە قىسىم جاساماستان جانە اسسيملياتسيالاماستان، كەرiسiنشە ولاردىڭ سانالۋاندىعىن سiڭiرەتiندەي بiرلiك پەن تۇتاستىقتى يەلەنۋi تيiس. ويتكەنi ەتنومادەني بايلىق پەن باتىسەۋروپالىق سلاۆيان، يسلام جانە تۇرiك وركەنيەتتەرiنiڭ ەلەمەنتتەرiن قوسۋ بۇگiنگi ەۋرازيا ءۇشiن ايرىقشا ەرەكشەلiك بولىپ تابىلادى.
بiزدiڭ وڭiرiمiزدە، ودان دا ناقتىراق ايتساق، بiزدiڭ ەلiمiزدە، شىعىس پەن باتىستىڭ داستۇرلەرi ءوزارا ساباقتاسادى جانە ءوزارا كiرiگەدi, مادەنيەتتەر مەن وركەنيەتتەردiڭ ىنتىماقتاستىققا ۇلاساتىن ناقتى ديالوگى جۇزەگە اسۋدا”.
وركەنيەتارالىق ديالوگ بالامالارىنىڭ بiرi رەتiندەگi ەۋرازيالىق يدەيانى پراكتيكا جۇزiندە iسكە اسىرۋ ايماقتىق ەكونوميكالىق ينستيتۋتتار مەن ايماقتىق قاۋiپسiزدiك قۇرىلىمدارىن ەۋرازەق، شىۇ، اوسشك اياسىندا كەزەك بويىنشا جاساۋ ارقىلى جۇرەدi.
ساياسي، الەۋمەتتiك-ەكونوميكالىق جانە مادەني بايلانىستاردىڭ كوپتەگەن باعىتتارى بويىنشا ءتۇرلi حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ، ينتەگراتسيالىق قۇرىلىمداردى دامىتۋ باعدارلامالارىنىڭ تۇتاس قاتارى جۇمىس iستەيدi. بۇل قازiر-اق ءوزiنiڭ ناتيجەلەرiن بەرە باستادى. گۋمانيتارلىق سالادا وسى وڭiردەگi حالىقتار مادەنيەتتەر ديالوگىنان باياعىدا-اق مادەني ىنتىماقتاستىققا اۋىستى، سونىڭ iشiندە، ماسەلەن، گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىق قورى، تمد ەلدەرiنiڭ مادەني ىنتىماقتاستىق كەڭەسi, شىعارماشىلىق جانە عىلىمي ينتەلليگەنتسيا فورۋمى، كiتاپحانارالىق ىنتىماقتاستىق اسسامبلەياسى سياقتى ءتۇرلi ۇيلەستiرۋشi قۇرىلىمداردىڭ قىزمەتi ارقىلى دا. ايتالىق، مادەني ىنتىماقتاستىق جونiندەگi مەملەكەتارالىق كەڭەس گۋمانيتارلىق بايلانىستاردىڭ باسىمدىقتارىن جاسايدى، ال ونىڭ جوبالىق جۇمىسى ينتەلليگەنتسيانىڭ قوعامدىق فورۋمدارى ۇسىنىستارىنىڭ نەگiزiنە قۇرالادى. گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىق قورى مادەنيەت، عىلىم، سپورت، جاستار بايلانىسى سالاسىنداعى جوبالارعا قولداۋ كورسەتەدi. ۇلتتىق ادەبيەتتەرگە، كiتاپ شىعارۋعا، ءوزارا اۋدارمالار جاساۋ مەن كiتاپحانا iسiنە قولداۋ كورسەتەتiن جوبالار شەشۋشi باعىتتاردىڭ بiرiنە اينالادى.
سونىمەن، تۇراقتىلىق پەن ەكونوميكالىق ءوسiپ-وركەندەۋگە مۇددەلi ءتۇرلi مەملەكەتتەر اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ بەلسەندi ۇلگiسiن جاساۋ ارقىلى بiزدiڭ وڭiرiمiزدەگi ەلدەردiڭ جاھاندانۋ ۇدەرiستەرiنە بەيiمدەلۋiن ابدەن ناقتى تۇرعىدا جۇمسارتۋعا بولادى.
بۇل اسiرەسە، وسى ەلدەردiڭ ءبارi بiردەي ۇلتتىق-مەملەكەتتiك يدەيانى قالىپتاستىرىپ ۇلگiرمەۋi سەبەپتi دە اسا ماڭىزدى. قازiرگi كەزەڭدە ەۋرازيالىق كەڭiستiكتەگi حالىقتار ءۇشiن ۇلتتىڭ قايتا وركەندەۋگە ۇمتىلۋى وزەكتi ماسەلە، بۇل ولاردىڭ مادەني سايكەستiكتi ۇعىنۋىنان ايقىن كورiنiس تابادى. وسى ماسەلە جاھاندىق مادەني اعىنداردىڭ الدىندا ايرىقشا وسال ەتەدi, سولاردىڭ جاپپاي تارالۋى قازiرگi زامانعى اقپاراتتىق كوممۋنيكاتسيالار ارقىلى جەڭiلدەتiلەدi. سوندىقتان جاھاندانۋ مەن مادەني بايلانىستىڭ (قارىم-قاتىناستىڭ) ەتنيكالىق، ۇلتتىق، دiني جانە لينگۆيستيكالىق (تiلدiك) وزiندiك ەرەكشەلiكتەردiڭ ساقتالۋىنا سەپ بولعان ءجون. ەۋرازيا ەلدەرiنiڭ وڭiرiندەگi مادەني سانالۋاندىقتى ساقتاۋعا ۇمتىلۋلارى قاجەت، بiراق سونىمەن قاتار وزدiگiنەن وقشاۋلانۋ ارەكەتتەرiنiڭ ارقاشان مادەني توقىراۋمەن اياقتالعانىن ۇمىتپاۋ كەرەك.
سونداي-اق ايماقتىق ىنتىماقتاستىق ارقىلى ەۋرازيالىق كەڭiستiك بiر جاعىنان، جاھاندانۋ ۇدەرiستەرiنە بەلسەندi قاتىسۋعا جانە ەكiنشi جاعىنان ونىڭ كەرەكسiز سالدارىن تۇزەتۋگە مۇمكiندiك الادى. دۇنيە تارىلا، ال بايلانىستار بارعان سايىن قارقىندانا تۇسكەن جاعدايلاردا، ەلدەر اراسىنداعى ءوزارا ىقپالداستىق قاجەتتiلiككە، ءارi ونىڭ ۇستiنە، جالپىالەمدiك دامۋدىڭ ءمانi مەن قيسىنىنا اينالادى.
ايتسە دە مىنانى مويىنداۋ كەرەك، مەملەكەتارالىق مۇددەلەردi ۇيلەستiرۋدiڭ قۇقىقتىق تەتiكتەرiنiڭ شالالىعىن ەسكەرگەندە، ىنتىماقتاستىقتىڭ پايداسى بۇدان دا كوپ بولار ەدi. سوندا دا بولسا، ەۋرازيالىق ءوزارا ىقپالداستىقتىڭ تاجiريبەسi, وسى ايماققا كiرەتiن حالىقتار مەن ەلدەردiڭ ەكونوميكالىق جانە مادەني مۇددەلەرi ۇندەستiگiنiڭ بiرەگەي مىسالىنا اينالۋى مۇمكiن.
بۇل ورايدا، شىعىس پەن باتىس اراسىنداعى ديالوگتى جانە ءوزارا تۇسiنiستiكتەگi جاھاندىق دەڭگەيدە نىعايتۋعا قازاقستاننىڭ ەۋروپاداعى قاۋiپسiزدiك جانە ىنتىماقتاستىق جونiندەگi ۇيىمعا 2010 جىلى توراعالىق ەتۋi دە بiرەگەي مۇمكiندiك بەرەدi.
وسىنىڭ بارلىعى جەكە ايماق جانە مەملەكەتتەردە مادەني جاھاندانۋدىڭ كەلەڭسiز جاقتارىنا جاۋاپ بەرۋ تەتiكتەرi قالىپتاسىپ جاتىر. ەلiمiز وسىنىڭ ۇلگiسi بولا الادى.

ەرلان سايروۆ، مادەني ساياسات جانە ونەرتانۋ
ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، ساياسات عىلىمدارىنىڭ كانديداتى