مەن جاس جىگىت كەزىمدە، ۇرىمجىدە جۇرگەنىمدە، ءبىر قىتاي قىزىنا «عاشىق» بولدىم. بىراق، باتىلىم بارىپ، ەشتەڭە ايتا المادىم. قالاي بولار ەكەن دەپ، جۇرەكسىندىم. سەرىك بولاتىن ىڭعايلى جىگىت بولمادى. ءدال سول كەزدە وسى ومىربەك بايگەلدى كەزدەسكەندە ەكەۋىمىز باجا بولىپ شىعاتىن ەكەنبىز.

ال ەندى قازىر كەش. ءيا، ءىشىپ جارىتپايمىز، ءيا، جەپ جارىتپايمىز، ءيا جاتىپ جارىتپايمىز. انە سوندا ومەكەڭ قالاي وتباسىپ قالدى ەكەن؟ اۋدارماشىنىڭ سوزىنە قالاي سەندى ەكەن؟ ءوزى قىتايشا تۇسىنبەيدى. بارعان ەلىمىزدىڭ بارىنە قارىزدار بولىپ، ايتقانىن ىستەي بەرسەك، تاۋەلسىزدىگىمىزدەن نە قالادى؟

ال مۇحتار قۇلمۇحاممەد شە؟

ول بالامىز نەگە سونشا اسىعىپ، ومەكەڭە «قر مادەنيەتىنە ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەر» اتاعىن بەرە قويدى ەكەن؟  بۇل نەعىلعان اسىعىستىق؟

مەن جوعارعى وقۋ ورنىن قىتايشا وقىپ ءبىتىردىم. شىڭجاڭ پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا قازاق-قىتاي تىلدەرى گرامماتيكاسىنان ساباق بەردىم. ادەبي اۋدارماشى بولدىم. 1962 جىلى كوكتەمدە مەن دە قازاقستانعا قاشىپ ءوتتىم.

مىنە سودان بەرى 47 جىل بولىپتى. قىتاي ءتىلىن «سۋداي» ءبىلىپ تۇرسام دا ەشكىم مەنى كەرەك ەتكەن ەمەس. بارلىق قۇپيا ورىنداردا انكەتام-رەزيۋمەم بار.

ال قىتاي ارحيۆتەرىندەگى «قازاق تاريحىنا قاتىستى مالىمەتتەردى زەرتتەۋگە» كەلگەندە، ىلعي قىتاي ءتىلىن بىلمەيتىن بىرەۋلەردى جىبەرىپ وتىردى. ماسەلەن، ءبىر كەزدە قويشىعارا سالعارين جىبەرىلدى. وعان دا اتاق، اقشا بەرىلدى. ەندى مىنە ومىربەك بايگەلدى دە...

نەگە بۇلاي؟

مەن جاس جىگىت كەزىمدە، ۇرىمجىدە جۇرگەنىمدە، ءبىر قىتاي قىزىنا «عاشىق» بولدىم. بىراق، باتىلىم بارىپ، ەشتەڭە ايتا المادىم. قالاي بولار ەكەن دەپ، جۇرەكسىندىم. سەرىك بولاتىن ىڭعايلى جىگىت بولمادى. ءدال سول كەزدە وسى ومىربەك بايگەلدى كەزدەسكەندە ەكەۋىمىز باجا بولىپ شىعاتىن ەكەنبىز.

ال ەندى قازىر كەش. ءيا، ءىشىپ جارىتپايمىز، ءيا، جەپ جارىتپايمىز، ءيا جاتىپ جارىتپايمىز. انە سوندا ومەكەڭ قالاي وتباسىپ قالدى ەكەن؟ اۋدارماشىنىڭ سوزىنە قالاي سەندى ەكەن؟ ءوزى قىتايشا تۇسىنبەيدى. بارعان ەلىمىزدىڭ بارىنە قارىزدار بولىپ، ايتقانىن ىستەي بەرسەك، تاۋەلسىزدىگىمىزدەن نە قالادى؟

ال مۇحتار قۇلمۇحاممەد شە؟

ول بالامىز نەگە سونشا اسىعىپ، ومەكەڭە «قر مادەنيەتىنە ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەر» اتاعىن بەرە قويدى ەكەن؟  بۇل نەعىلعان اسىعىستىق؟

مەن جوعارعى وقۋ ورنىن قىتايشا وقىپ ءبىتىردىم. شىڭجاڭ پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا قازاق-قىتاي تىلدەرى گرامماتيكاسىنان ساباق بەردىم. ادەبي اۋدارماشى بولدىم. 1962 جىلى كوكتەمدە مەن دە قازاقستانعا قاشىپ ءوتتىم.

مىنە سودان بەرى 47 جىل بولىپتى. قىتاي ءتىلىن «سۋداي» ءبىلىپ تۇرسام دا ەشكىم مەنى كەرەك ەتكەن ەمەس. بارلىق قۇپيا ورىنداردا انكەتام-رەزيۋمەم بار.

ال قىتاي ارحيۆتەرىندەگى «قازاق تاريحىنا قاتىستى مالىمەتتەردى زەرتتەۋگە» كەلگەندە، ىلعي قىتاي ءتىلىن بىلمەيتىن بىرەۋلەردى جىبەرىپ وتىردى. ماسەلەن، ءبىر كەزدە قويشىعارا سالعارين جىبەرىلدى. وعان دا اتاق، اقشا بەرىلدى. ەندى مىنە ومىربەك بايگەلدى دە...

نەگە بۇلاي؟

سەبەبى قىتاي ءتىلىن بىلەتىن ادام جىبەرىلسە، ول وتىرىككە الدانبايدى.

مەن 1960 جىلى ءشىڭجاڭ پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا ۇيعىر ءتىلى فاكۋلتەتىندە وقىتۋشى جانە ادەبي اۋدارماشى ەدىم. ءبىر كۇنى ماعان «قىتايدىڭ بەس مىڭ جىلدىق ادەبيەتى» كۋرسىن اۋدارۋ مىندەتى جۇكتەلدى. مەن:

-          قىتايشا ەسكى ادەبي ءتىلدى بىلمەيمىن. ونى قازىرگى بۇقارالىق ادەبي تىلگە

اۋدارىپ بەرەتىن ادام كەرەك. - دەدىم.

ولار ونداي ادامدى الدىردى. ءبىر ورتا بويلى، اققۇبا، ارىق، كوزاينەكتى، بيازى مىنەزدى، ورتا جاستاعى ادام كەلدى. بۇرىن وتە ۇلكەن كاپيتاليستتىڭ بالاسى بولعان، نيۋ-يوركتا وقىعان، پاريج ۋنيۆەرسيتەتىندە دوتسەنت بولعان ەكەن. بۇل كۇندەرى وتانىنا ورالىپ، ساياسي سەنىمسىز ادام رەتىندە باقىلاۋدا جۇمىس ىستەيدى ەكەن.

ول جاڭا تىلدە جازعان لەكتسيالارىن ماعان بەرىپ وتىردى. مەن ونى قازاقشاعا اۋدارىپ، نۇرساپا مامەكەۇلى امانجولوۆ دەگەن وقىتۋشىعا بەرىپ وتىردىم. ول كىسى قازىر قازاقستان رەسپۋبليكاسى، الماتى وبلىسى، بالقاش قالاسىندا تۇرادى. ۇلكەن اقىن.

ول كىسىدەن شارپيددەن ومار دەيتىن وقىتۋشى الىپ، ۇيعىرشا لەكتسيالارىندا پايدالاندى. تاشكەنتتەن اسپيرانتۋرا ءبىتىرىپ بارعان.

مەن دايىن قولجازبامەن عانا شەكتەلىپ قالماي، قىتاي تىلىندەگى، ۇلكەن عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىن ىزدەي باستادىم. ءبىر كۇنى ءۇرىمجى قالاسىنىڭ ياڭحاڭ كوشەسىندەگى «شىڭ حۋا شۋديان» كىتاپ دۇكەنىنە بارسام «لي ءباي» دەگەن كىتاپ تۇر ەكەن. ساتىپ الدىم.

كىتاپتى پەكين ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ۋاڭ ياۋ دەيتىن كىسى جازىپتى. ول بۇل كىتاپتى 1954 جىلى 27 ناۋرىز كۇنى جازىپ ءبىتىرىپ، وسى جىلى قىركۇيەكتە ءبىرىنشى باسىلىمى جارىق كورگەن. 1960 جىلعا دەيىن 13 رەت باسىلعان. ءار جولى 128 مىڭنان - 134 مىڭ داناعا دەيىن تارالىپ وتىرعان.

مىنە وسى كىتاپتا نە دەيدى؟

شۋداعى ءومىر

(2 تاراۋ، 7 بەت)

«ءليباي جاڭا ەرانىڭ 701 جىلى تۋىپ، 762 جىلى ولگەن. 62 جىل ءومىر سۇرگەن. ءليباي تۋعان كەزدە تاڭ ديناستياسى ءالى ۋزى تيان پاتشايىمنىڭ ۇستەمدىگىندە ەدى. ول بەس جاسقا كەلگەندە تاڭ جۇڭ زۇڭ تاققا وتىردى. ول ون جاسقا كەلگەندە تاڭ ءشۋاڭ زۇڭ پاتشا بولدى. ونان سوڭ تيان باۋدىڭ العاشقى داۋىرلەۋ كەزەڭى باستالدى. ءليباي 54 جاسقا كەلگەندە تاڭ داۋىرىندە اسا اۋىر كوتەرىلىس بولىپ، ءشۋاڭ زۇڭ پاتشا شۋعا تابان اۋداردى. كەلەسى جىلى (756) تاڭ سۋ زۇڭ بيلىكتى قولعا الدى. تاعى 6 جىلدان كەيىن ءليباي ءولدى. سوندىقتان ونىڭ ومىرىندەگى ماڭىزدى ءىس ارەكەتى جالپى تاڭ ءشۋاڭ زۇڭ بيلەگەن سول 40 جىل ىشىندە بولدى.» («ءليباي» 7 بەت).

ال شۋ دەگەن ءسوز نە ماعىنادا؟

«شۋ 1. ەل اتى. ءۇش ەلدىڭ ءبىرى. ليۋ بي قۇرعان (جاڭا ەرانىڭ 231-263 جىلدارى). قازىرگى سى چۋان ولكەسىندە قۇرىلىپ، كەيىننەن گۇي جۋ، يۋن ءنان جانە ءشان شي ولكەلەرىنە دەيىن كەڭەيگەن. 2. سى چۋان ولكەسىنىڭ باسقاشا اتاۋى. («شىن حۋا شۋديان»، 1987 جىل بەيجىڭ. 420 بەت).

قىسقاسى شۋ ءارى مەملەكەتتىڭ - پاتشالىقتىڭ اتى، ءارى ولكەنىڭ اتى بولعان. حۋاڭ حى - سارى وزەننىڭ سولتۇستىگى. بەيجىڭگە الىس ەمەس. بۇل شۋدىڭ ءبىزدىڭ شۋعا، قازاقتىڭ، ونىڭ ىشىندە دۋلاتتىڭ شۋىنا ەشقانداي قاتىسى جوق. ەكى شۋ - ءبىر بىرىنە تەك ومونيم سوزدەر. دىبىستالۋى بىردەي، ماعىناسى، گەوگرافياسى مۇلدە باسقا اتاۋلار. ەكەۋىنىڭ اراسى 10-15 مىڭ كيلومەتر جەر. وسىنشاما الىس جەرگە قىتايدىڭ تاڭ ءشۋاڭ زۇڭ پاتشاسى قالاي جانە نە ءۇشىن قاشىپ كەلەدى؟ بۇل بوتەن جەر، بوتەن ەل. ول كەزدە مۇندا تۇركەشتەر السىرەپ، باسقا حاندىقتار قۇرىلا باستاعان. مۇندا دا قىرعىن سوعىس. قىتايلار ول كەزدە بەسپالىققا دا جەتە المايتىن. حۋاڭ حىنىڭ ماڭايىنان شىعا المايتىن.

جوعارىداعى «ءليباي» اتتى كىتاپتا بىلاي دەيدى: «ءليبايدىڭ جاستىق شاعى سى چۋاندا ءوتتى. باتىس شۋ تاڭ داۋىرىندە وتە گۇلدەنگەن باي ءوڭىر ەدى. اۋىل شارۋاشىلىعى، قول ونەرى جوعارى دەڭگەيدە دامىعان. شەتەلدىك ساۋداگەرلەر كوپ كەلەتىن.» («ءليباي»، 8 بەت). «ونىڭ اتا-باباسى قانداي بولعانىنا قاراماستان، ءليبايدىڭ بالالىق جانە جاستىق شاقتارى شۋدا وتكەن.». «اكەسى سيۋي پاتشالىعى تۇسىندا كۇناھار بولىپ، جەر اۋدارىلىپ، اتى ءجونى وزگەرتىلگەن، باتىس جاققا جەر اۋدارىلعان.». («ءليباي»، 9 بەت).

«باتىس» دەپ وتىرعانى سى چۋاننىڭ - شۋدىڭ باتىسى. بۇعان دەيىن قونىستارى وسى سى چۋاننىڭ باتىس شۋداعى ميان جۋ ايماعى، جاڭ مين اۋدانى، چيڭ ءلان اۋىلى بولعان. تاڭ ديناستياسى كەزىندە ميان جۋ - با شى، حان ديناستياسى داۋىرىندە گۋان حان دەپ تە اتالعان. سوندىقتان ءليباي - كى با شى نەمەسە گۋان حان ادامى دەپ تە تانىلعان. شىنىندا ءبارى ءبىر جەر. («ءليباي»، 12 بەت).

«ول ءوزىن ىلعي شۋ رىن دەپ اتاعان»  («ءليباي»، 13 بەت).

ەگەر ءليبايدىڭ تۋعان جەرى قازاقتىڭ «شۋى» بولسا، ونى ول ءوز ولەڭدەرىندە، ءيا ەستەلىك ماقالالارىندا تىم بولماسا ءبىر رەت جازار ەدى عوي. ول بارلىق شىعارماسىندا سى ءچۋان ولكەسىندەگى باتىس شۋدى ساعىنىپ جازادى.

ءليباي ءوز ولەڭدەرىندە، ەستەلىكتەرىندە قىتاي شۋى تابيعاتىن جىرلايدى، ساعىنادى. «ودان 25 جاسىمدا كەتتىم، قايتىم كەلمەدىم» دەپ زارىعادى. ال ومىربەك پەن زەينوللا ول بايقۇستى قازاقتىڭ شۋىنا سۇيرەلەپ الەك.

ءليباي ەڭ الدىمەن قىتاي شۋىنداعى ءۇش بيىك ء(سان فىڭ) تاۋىنان شىعىپ، ىرگەلەس تۇرعان حۋ بەي جەرىنە بارعان. وندا ءان لۋڭ دەگەن جەردە ون جىل تۇرعان.

جالعان عالىم تاريحشىلار، «لينگۆيستتەر» جۇرتتى الداۋ ءۇشىن ومونيم سوزدەردى پايدالانادى. باسقا تىلدەگى ايتىلۋى، اتاۋى قازاق سوزدەرىمەن بىردەي سوزدەردى تاۋىپ الادى دا اۋىزى جىرتىلعانشا ايعايلاپ قۋانادى.

ماسەلەن، وسى شۋ ءسوزىن شۋمەر سوزىمەن شاتاستىرىپ، شۋمەرلەر وسىدان ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان 4 مىڭ جىل بۇرىن قازاقتارمەن تۋىس بولعان ەكەن. شۋمەرلەر تۇركىلەرمەن تەكتەس حالىق دەپ جۇرگەندەر دە بار. («انا ءتىلى» 2009 جىل 3-9 قىركۇيەك. ءابىلفايىز «التاي» ىدىرىسوۆ.).

قازىرگى كەيبىر عالىمسىماقتار مەن جازۋشىسىماقتاردىڭ ايتۋىنشا ماحمۇت قاشقاري دا قازاق كورىنەدى.

ەندى مىنە ءليباي - ەلدىباي بولدى.

ال شىڭعىسحان - جازۋشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ ارعى اتاسى ەكەن. بۇل «جىگىتتىڭ» جازۋشى ەكەنىنە دە، عالىم ەكەنىنە دە، كەرەي ەكەنىنە دە تالاسىم جوق. (باۋىرىم). بىراق «شىڭعىسحاننىڭ - قالماقتىڭ ۇرپاعىمىن» دەگەنىنە جۇرەگىم اۋىرادى. مەن سەنەن تىرىدەي ايىرىلىپ، قالاي جەر باسىپ جۇرەمىن؟!

ەگەر ءدال وسىلاي ءسوز ۇيقاسىنا، ماعىنا ۇيقاسىنا قاراپ، نەمەسە كىمنەن قاتىن العانىنا قاراپ بال اشا بەرسەك بۇكىل ادامزات - دۇنيەدەگى 8,5 مىڭ ۇلت تۇگەل قازاق بولىپ شىقپاي ما؟

ال كورەيلەردى كەرەيلەر ەكەن دەپ جۇرگەندەر دە بار. ولاردىكى ءتۇبىر ءتىل. ال بىزدىكى جالعامالى (اگليۋتيناتيۆتى) ءتىل. ءتۇرى دە، سالتى دا، مىنەزى دە، ءدىنى دە باسقا. ال جۇماش كەنەباي ولاردىڭ ءتىلى قازاق تىلىمەن ۇقساس ەكەن دەپ كەلدى.

ەگەر ۇيقاسىنا قاراپ تۋىستاستىرا بەرسەك وندا نايماندار ء(نايمىن -8) قالماق بولىپ شىعادى. اتى قالماق بولعانىمەن زاتى قازاق قوي. ءسوز ۇيقاسىنا قاراپ قازاقپەن قالماقتى قالاي تۋىستىرامىز. كىمنەن كىم ءسوز الماعان. كىمدى كىم قالاي دەپ اتاماعان؟!

ءليباي سول كەزدەگى شۋ ولكەسىنە، كەيىنگى سى چۋانعا قاراستى حۋ بەي وڭىرىنە بارىپ، ءان لۋڭ دەگەن جەردە ون جىل تۇرادى.

سول جەردە بۇرىنعى تاڭ ديناستياسى كەزىندە تاڭ گاۋ زۇڭ تۇسىندا ۇلكەن ۇلىق بولعان ءشۇي ءيۇي شى دەگەن كىسىنىڭ نەمەرە قىزىنا ۇيلەنگەن. اتى ايتىلمايدى. ايەلىنىڭ اتىن ولەڭدەرىندە ءليبايدىڭ ءوزى دە اتامايدى. بالالارى بولمايدى. ءليباي ىڭعي اراق ءىشىپ، قاڭعىپ جۇرەدى. ول استانا چاڭ انعا كەتۋگە اينالعاندا ايەلى تەك «قاشان قايتاسىن؟» دەپ سۇرايدى.

بىراق ءليباي وعان قايتىپ بارمايدى. ەسىنە دە المايدى. («ءليباي»، 27 بەت).

كىتاپتا اۆتور ۋاڭ ياۋ بىلاي دەيدى: «بەس جاستان ون بەس جاسقا دەيىن ءليباي ۇيدە كىتاپ وقىپ، سەمسەرلەسۋدى ۇيرەنگەن. ۇيرەتۋشى اكەسى بولۋ كەرەك». «بەس جاسىندا جىل قايىرۋ قاعيدالارىن جاتتاپ، ون جاسىندا وقىماعان كىتابى قالماعان». («ءليباي»، 14 بەت).

قىتاي حالقىندا جىل قايىرۋ 60 قاعيدادان تۇرادى ەكەن.

«ول 16 جاسىنان 20 جاسقا دەيىن دۋڭ ياڭ زى دەيتىن قاشقىن ەكەۋى مين ءشان تاۋىندا تىعىلىپ جۇرەدى - ول قازىرگى چىڭ دۋ قالاسى جانىنداعى چين چىڭ ءشان تاۋى. قانشا جىل قالاعا كىرمەگەن». («ءليباي»، 15 بەت). «20 جاسىنان كەيىن ول شۋ ءوڭىرىنىڭ ىشكى جاعىندا كەزبە بولا باستادى» («ءليباي»، 16 بەت).

«ول 25 جاسىندا شۋدان شىعىپ كەتكەن سوڭ قايتا اينالىپ كەلمەگەن. ساقتالعان شىعارمالارىنىڭ كوپ بولىگى شۋدان شىققان سوڭ جازىلعاندارى... شاماسى ول شۋدان كەتكەن سوڭ ۇزاماي اكە-شەشەسى دۇنيەدەن وتكەن سياقتى. جيناقتارىندا اتالاتىن اعا-ىنىلەرى ايتەۋىر اتالاستارى عانا». «قاڭعىرىپ جۇرە بەرگەن. جاڭ ميڭ اتتى ءوز اۋىلىندا بولماعان. «تاڭ جىرلارى» اتتى جيناقتا: ءليبايدىڭ جالعىز قارىنداسى بولعان. اتى - ءيو ءيۋان. وسى اۋىلدا تۇرمىسقا شىققان. اۋىلدا مولاسى بار دەسەدى. ول ءوزى شۋدان شىققان سوڭ عانا ۇيلەنگەن. ايەلى سى ءچۋاندى مۇلدە كورمەگەن. ەندەشە ونىڭ شۋدا قالعان جاڭعىز جاقىنى تۇرمىسقا شىققان قارىنداسى عانا. بىراق ولەڭدەرىندە ونى دا ساعىنعان ءبىر اۋىز ءسوز جوق». («ءليباي»، 20 بەت).

ءليباي تەك شۋداعى وزەن، كولدەردى، تاۋلاردى، ورماندى عانا ولەردەي ساعىنىپ ەسكە الادى. ءتىرى جاننىڭ اتىن انىق اتامايدى. نەگە؟

وسى كىتاپتا تاعى دا «ول 25 جاسىندا (جاڭا ەرانىڭ 25 جىلى) امالىن تاۋىپ، ءوزىنىڭ قابىلەت پەن قارىمىن دامىتۋ ءۇشىن، ول ءوزىنىڭ سۇيىكتى اتا-جۇرتى سى ءچۋاننان اجىراستى. ول ءوزىنىڭ ولەڭىندە «ەر جىگىتتە ءتورت تالاپ بولۋعا ءتيىس دەيدى ەكەن». سوندىقتان سەمسەر اسىنىپ ەل كەزۋگە شىقتىم» - دەيدى. ول ءۇش بيىكتەن حۋ بەيگە بەت الادى. جولدا ول اق كوبىگى بۇرقىراعان اساۋ شۋعا قاراپ تۇرىپ ولەڭ جازادى». («ءليباي»، 20-21 بەت).

ارينە بۇل جەردە ۋاڭ ياۋ دا ءبىر قاسىرەتتى تەرەڭ سىردى جاسىرىپ وتىرعانداي. ۇلى اقىننىڭ، شىناي عاجاپ تالانتتىڭ بەدەلىنە كولەڭكە تۇسىرگىسى كەلمەيتىندەي. نەلىكتەن ءليباي تەك شۋ ءوڭىرىن، ونداعى تاماشا تابيعاتتى قيمايدى؟ ول ءالى وتە جاس قوي. ماحاببات قايدا؟ تۋىس قايدا؟ ءيو يۋان دەيتىن جالعىز قارىنداسى بار دەپ ەدى عوي؟ ونىڭ دا ويدان شىعارىلعان ءجاي ءبىر وتىرىك بولعانى ما؟

«ءليباي ءبىر ولەڭىندە «باتپاققا اۋناپ ماس بولام، 360 كۇن بويى. اتى ايەلىم بولعانمەن، تىم الىستا تۇر بويى» - دەيدى». («ءليباي»، 27 بەت).

ايەلىمەن اراسى نەگە سۋىق؟ ءليباي نەگىزگى تۇراعى وسى اۋىلدا بولعانىمەن، نەگە ۇنەمى اراق ءىشىپ، ءار جەردە قاڭعىرىپ جۇرەدى؟  نەگە 25 پەن 35 وردا بۇزار جاستىڭ اراسىندا ىلعي اۋىل كەزىپ، اراق ءىشىپ كەلىنشەگىنىڭ جانىندا جاتپاي، قاڭعىرىپ جۇرەدى؟ قالاي شىدايدى؟

وسى سۇراقتاردى الگى كومەكشى پروفەسسورىما قويعانىمدا ول بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى:

-          ءليباي 20 جاستان 25 جاسقا دەيىن پاتشا سارايىندا بولعان. توقالى مەن قىزى قىزىعا بەرگەن سوڭ، پاتشا ونى اتەك ەتىپ تاستاعان. ول كەزدە دە، بۇرىن دا پاتشالاردا سونداي جامان ادەت بولعان. مىنە وسىدان كەيىن پاتشا سارايىنداعى ومىردەن ءمان كەتىپ، ماڭگىرىپ ەل كەزۋدەن باسقا ەرمەك قالماعان. ادامعا، قىزعا، كەلىنشەككە دەگەن سەزىمدەر جويىلىپ; تەك وتانعا، تۋعان جەرگە دەگەن ماحاببات قالعان. پوەزياعا دەگەن قۇشتارلىق. قيالعا دەگەن قۇشتارلىق قالعان. سوندىقتان ءليباي تەك ەل ارالاپ، اراق ءىشىپ، جىر جازىپ، ەلدى تالانتىمەن تاڭعالدىرۋدان باسقا امال تاپپاعان. بۇل جاعىن عالىمدارعا ساياسات ايتقىزبايدى. - دەگەن ەدى.

بۇل ءسوزدىڭ راستىعىنا مەنىڭ كوزىم ەندى جەتىپ جاتىر. ماسەلەن «جۇڭگو

تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر» اتتى تومداردىڭ 2 كىتابىن وقىپ كورىڭىز. (ۇلتتار باسپاسى. بەيجىڭ. 2003 جىل. 997 بەت).

وسى توم تۇگەلىمەن تاڭ داۋىرىندەگى تۇرىك-قىتاي، كورشىلەر، كوشپەندىلەر اراسىنداعى الاساپىران وقيعالاردى باياندايدى. ەسكى قىتاي ارحيۆىنەن الىپ دايىنداعان قىتاي عالىمدارى، ال اۋدارعاندار شىڭجاڭداعى قازىرگى ەڭ اتاقتى قازاق تاريحشىلارى.

«تاڭ سۋ زۇڭ زامانى (758 جىل)».

«قاراۋىل ءيۋيدى وردا سىرتىنا ەرتىپ كەلگەندە قاعان ونان: «سەن ءتاڭىر قاعاننىڭ نەسى بولاسىن؟» - دەپ سۇرادى. يۋي: «مەن كوكتىڭ ۇلىنا نەمەرە ءىنى بولامىن» -دەدى. وسى كەزدە اتەك لي ليڭ ءجۇن ءيۋيدىڭ باس جاعىندا تۇر ەدى. قاعان: «حان، سەنىڭ باس جاعىندا تۇرعان كىم؟» -دەپ تاعى سۇرادى. يۋي: «بۇل ساراي اتەگى».  (570 بەت)».

مىنە كوردىڭىز بە، كەرەك دەسەڭىز پاتشا سارايلارىندا اتەكتەر ۇستاۋ ۇلكەن ءداستۇر، دارەجە، ءمانساپ بولعان. اسىرەسە وتە تالانتتى، وقىمىستى ادامدى ساراي كەڭەسشىسى، ساراي اقىنى ەتىپ ۇستاۋ وتە پايدالى عوي. بىراق ول وتە قاۋىپسىز بولۋى كەرەك. ال قاۋىپسىزدىكتىڭ باستى كەپىلى ونى اتەك ەتىپ تاستاۋ.

مىنە وسى باقىتسىزدىق ءليبايدىڭ دا باسىنا تۇسكەن-اۋ؟! ال ومىربەك «ءليباي پاتشا كەڭەسشىسى بولعان» دەپ ءماز بولادى.

مۇنى ازىرقانساڭىز پاتشا سارايىنداعى اتەكتەر تۋرالى قىتايدىڭ كينولارى دا بار. اعىلشىنشا اۋدارىلعان.

قىز بەرىپ الدارقاتۋ ساياساتى، شپيون ەنگىزۋ ساياساتى تاڭ ديناستياسى داۋىرىندە دە بولعان. ماسەلەن سول 758 جىلدىڭ وزىندە پاتشا تاڭ سۋ زۇڭ ءوزىنىڭ كىشى قىزىن مويىن شورعا توقالدىققا بەرگەن: «حانشانى پاتشا ءوزى شياڭ ياڭعا دەيىن اكەلىپ سالىپ، وعان تولىپ جاتقان جۇباتۋلار ايتتى. حانشا ءوزىنىڭ جاسىن كولدەتىپ تۇرىپ «ەل باسىنا كۇن تۋىپ تۇرعاندا، ولسەمدە وكىنبەيمىن» -دەدى (569 بەت)».

بۇل جەردە تاعى دا ءبىر قايتالاپ ەسكەرتەتىن نارسە تاڭ ديناستياسىنىڭ ەڭ كۇشەيگەن كەزىندە، ءليباي اقىننىڭ كەزىندە قازاقتىڭ شۋى، سۋيابى تۇگىلى شىڭجاڭداعى بەسپالىق قالاسىنا، التاي تاۋلارىنا دا قىتايدىڭ اياعى جەتپەگەن. قىتايدىڭ ادىمى حۋاڭ حى وزەنىنىڭ ار جاق-بەر جاعىنان اسپاعان. كورشىلەرى جانە ءوز ىشىندەگى باقتالاستارى مازا بەرمەي تۇرىك، ۇيعىر حاندىقتارىنان ۇنەمى كومەك سۇراپ، مىڭداعان توپ (وراما) تورعىن تورقا، جىبەك سىيلىقتار بەرۋگە ءماجبۇر بولعان. وسى كىتاپتا مۇنداي كىرىپتارلىقتىڭ جۇزدەگەن فاكتىلەرى كەلتىرىلگەن. كەرىسىنشە دە بولىپ وتىرعان. ءوزارا قىرقىسقان تۇرىك حاندارىنىڭ باقتالاستارى دا قىتاي يمپەرياسىنان اسكەري كومەك الىپ، ارتىنان قايتا وپاسىزدىق پەن شابۋىل جاساپ كىرگەن.

مىسالى ءليبايدىڭ ءۇش جاسىندا ۋزى تياڭ پاتشايىمىنىڭ تۇسىندا 703 جىلى بولعان وقيعا. «تۇرىك حانى بوگى شور باعا تارقاندى ەلشى ەتىپ جىبەرىپ، ءوزىنىڭ ۇلىنا قىزىن بەرۋدى سۇرايدى. پاتشايىم كەلىسەدى. ەلشىنى سالتاناتپەن قارسى الادى. سول جىلى ۋزى تياڭنىڭ ورنىنا تاڭ ءجۇڭ زۇڭ پاتشا بولادى. تاڭ ءجۇڭ زۇڭ تاققا وتىرا سالا بوگى شور ميڭ شاعا شابۋىل جاسادى» (وسى توم. 515 بەت).

بۇل كەزدە شىعىس تۇرىك قاعاناتتارى قازىرگى ىشكى موڭعوليادا، سى ءچۋان - شۋ ولكەسىمەن شەكارالاس بولاتىن. ال قازاقتىڭ شۋى مەن سۋيابى قىتايدىڭ تۇسىنە دە كىرمەيتىن. سوندا ءليبايدىڭ اكە-شەشەسى مۇندا نە ءۇشىن جانە قالاي كەلەدى؟ نەمەسە دۋلاتتار قىتايدىڭ سى ءچۋانىنا نە ءۇشىن بارادى؟ وتىرىكتىڭ دە قيسىنى بولۋى كەرەك قوي؟

وسى ارادا ءبىز ەندى قىتايدىڭ وزىنە سەنەمىز بە؟ جوق، قىتايشا ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن ومىربەك بايگەلدىگە سەنەمىز بە؟

«جاڭا ەرانىڭ 755 جىلى 10 ايدىڭ 1 كۇنى ءان لۋ ءشان 150 مىڭ قولمەن ءفاڭ ياڭدا «بەيجىڭ ماڭىندا» كوتەرىلدى. مىنە بۇل تياڭ باۋ بۇلىنشىلىگىنىڭ باستالۋى ەدى. سودان تۇپ تۋرا 762 جىلعا دەيىن سوزىلدى. تاڭ ديناستياسىنىڭ اسكەري قوسىندارى شاقىرۋمەن كەلگەن حۋي گى (ۇيعىر) اسكەرىمەن بىرىگىپ، 8 جىلداي سەرگەلدەڭگە سالعان ۇلكەن بۇلىنشىلىكتى ارەڭ اياقتادى.» («ءليباي»، 78 بەت).

دەمەك ءليباي تۋعان كەزدە دە، ءليباي قارتايعان كەزدە دە تاڭ پاتشالىعىنىڭ دۋلاتتار قىزىعار قويارلىق سيقى بولماعان. مۇنىڭ ءبارىن قىتاي عالىمدارىنىڭ، قىتاي ارحيۆتەرىنىڭ ءوزى دالەلدەپ وتىر.

ال ءليباي ۇيلەنگەن بە؟ تۋىستارى كىم؟

بۇل سۇراققا دا وسى كىتاپتا جاۋاپ بەرىلگەن. بىراق وتە قيسىنسىز، دالەلسىزدەۋ. ۋاڭ ياۋ ءبىر كىتاپتان مىناداي ءبىر ءۇزىندى كەلتىرەدى: «ءليباي الدىمەن ءشۇي يۋي شى دەگەن كىسىنىڭ نەمەرەسىن الىپتى. ءبىر ۇل، ءبىر قىز تۋىپتى. ۇلىنىڭ اتى ميڭ ءيو نۋ. (ايقۇل دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ءا.د.) قىزى تۇرمىسقا شىققان سوڭ ولگەن. كەيىن ليۋ نەمەرەسىنە ۇيلەنەدى. ول ولگەن سوڭ دۋڭ ليۋ دەگەن جەردە ۇيلەنەدى. ۇل تابادى، اتى بو لي. ءسىرا ولەڭدەرىندە ءجيى ايتىلاتىن بالا ءباي ۆين بولۋ كەرەك. ەڭ سوڭىندا ۇيلەنگەنى پاتشا زۇڭنىڭ تۋىسى.» («ءليباي»، 88 بەت).

بۇل قاۋەسەتتەردە ىلعي اتاقتى ادامداردىڭ ەڭ سوڭىندا ءتىپتى پاتشانىڭ تۋىسىنا ۇيلەنەدى. بۇل كەزدە ءبىرى شال، ءبىرى كەمپىر بولعان. مۇنى دا تاستاپ «سەرۋەنگە» شىعادى. قارتايعاندا نەعىلعان ساياحات، نەعىلعان سەرۋەن؟

وسىنشاما ايەلمەن ۇيلەنگەن دە بىرەۋىنەن انىق ۇرپاق قالمايدى. ايتەۋىر جاڭعىز تۇرا الماي جاساعان دالباسالارى بولۋ كەرەك.

ونىڭ ۇستىنە قارىنداسىنىڭ اتى دا اي، ۇلىنىڭ اتى دا اي، ولەڭىنىڭ اتى دا اي. ءبىر ۇلىنىڭ اتى اينەك. ءبارى رومانتيكالىق اتاۋلار. ايتەۋىر ءبارى دە قيالدان تۋعان اڭىزدار ەكەنى كورىنىپ تۇر.

ەندى ءبىز وسى اتاۋلاردى تولعاناي، ايبەك، اينەك دەپ اۋدارايىق. ال ايەلدەرىنىڭ اتى مۇلدە جوق. ولارعا دا ات تاۋىپ قويالىق.

ءبارى دە ايتەۋىر ايەلىم بولسا، ۇلىم بولسا دەگەن ارماننان تۋعان اڭىزدار عانا.

«باتىس ءوڭىردى يگەرۋ» - قىتاي يمپەرياسىنىڭ نەشە مىڭ جىلدان بەرگى ارمانى. تاڭ زامانىندا باتىس وڭىرگە قازىرگى شىڭجاڭ كىرەتىن. شىڭجاڭدى تەك چىڭ پاتشالىعى عانا وزىنە باعىندىردى. سونىڭ وزىندە دە 1949 جىلعا دەيىن شىڭجاڭداعى 10 وبلىستا 200 مىڭ عانا «حانزۋ ءرىن» - قىتاي ادامى بولدى. شىڭجاڭدى تولىق مەڭگەرە الماي بىردە ولاي، بىردە بىلاي بولىپ تۇردى. 1944 جىلى گومەنداڭ قىتايلارىمەن ۇيعىر-قازاقتىڭ قالاي سوعىسقانىن مىنا مەن دە ءوز كوزىمەن كورگەنمىن.

شىڭجاڭدى قىتاي قازىر عانا تولىق مەڭگەردى. قازىر شەكارادا قىتاي ارمياسى تۇر. بۇرىن بولمايتىن. قازىر حانزۋ تۇرعىندارى شىڭجاڭدا 50-60 ميلليونعا جەتىپتى. دەمەك قىتاي شىڭجاڭدى - «باتىس ءوڭىردى» قازىر دەموگرافيالىق جاقتان تولىق مەڭگەرىپ بولدى. ەندى مىنە قازاقستانعا - الماتى وبلىسىنا اۋىز سالا باستادى. وعان ەندى ومىربەك بايگەلدى سياقتى كوڭىلشەك، ماقتانشاق سەناتورلارىمىز كومەكتەسىپ جىبەرسە، بۇل ارمان دا الىستاعى قيال ەمەس. كورىنگەن تاۋدىڭ الىستىعى جوق. الاتاۋعا بايگەلدىنىڭ دە اعايىندارى قاپتايدى. شەرحان مۇرتازا قىتاي ءتىلىن ۇيرەنە بەرسىن.

قازىر شاڭحاي، بەيجىڭ قالالارىندا قازاقتىڭ 1200 ۇل-قىزى وقىپ جاتىر. مىنە بۇلار دا بولاشاق «ەلىباي»، «تولعانايلار» عوي؟!

قىتايشا ءيو ءيۋان - اي شەڭبەرى، ميڭ ءيو - جارىق اي دەگەن ءسوز. مىنە وسىلاي ماعىناسىنا، ۇيقاسىنا قاراي اۋدارا بەرسەك ماونى - ءجۇندىباي، جاڭ زى ميڭدى - جاقىپ، حۋ جىڭ تاۋدى - قۇنانباي ەتە سالۋعا بولادى عوي.

ايتپاقشى مەنىڭ الگى اقىلشى پروفەسسورىم: «پاتشا ءليبايدىڭ ءوزىن دە، اكەسىن دە اتەك ەتىپ تاستاعان. قارىنداس قايدان بولادى. ول دا ءوزىنىڭ ولەڭى سياقتى قيالدان تۋعان.» - دەگەن ەدى.

مىنە ءبىز ەندى ءدال وسىنداي تۇقىمى تۇزداي قۇرىعان اتەك، قيالي قىتاي اقىنىن دۋلات دەپ ماقتانىپ، جىرتىلىپ ايىرىلۋدامىز. ءبىر ولگەن اتەك قىتايدى قازاققا بەرە تۇرعاندا ولاردىڭ بىردەڭەسى كەتە مە؟ ال بىزگە نە كەرەگى بار؟ وسىدان مىڭ جىل بۇرىن ءولىپ قالعان قىتاي تۇگىلى، ءتىرى ولجاستاردىڭ وزىنەن دە وپا كورىپ وتىرعانىمىز جوق قوي؟! ولجاس سۇلەيمەنوۆ پەن مۇرات اۋەزوۆ قازاق تىلىنە قارسى بولىپ كەلەدى. قازاق - چەچەن قاقتىعىسى كەزىندە قازاقتاردى «سۆولوچتار» دەپ اتادى.

تاڭ ديناستياسى (618-907) ءۇش ءجۇز جىل ءومىر سۇرگەن. ونىڭ ەڭ داۋرلەگەن كەزەڭى ەكىنشى ءجۇز جىلدىعى. وسى ءۇش ءجۇز جىل ىشىندە قىتايدا ءۇش مىڭ اقىن دۇنيەگە كەلگەن. ولاردىڭ 900 تومدىق انتولوگياسى جارىق كورگەن. سول ءۇش مىڭ اقىننىڭ ىشىندە ءۇش-اق اقىن كلاسسيك بولىپ تانىلعان. ولار: ۋاڭ ۆي - پەيزاجدىق ولەڭنىڭ قۇدىرەتتى شەبەرى، ءليباي - رومانتيك، دۋ فۋ - رەاليست.

اقىر العان سوڭ وسى ۇشەۋىن دە المايمىز با؟ ۇشەۋىن ءۇش ءجۇزدىڭ اقىنى ەتىپ شىعارمايمىز با؟ ۋاڭ ۆي - ۋاق بولسىن! ءليباي - دۋلات، دۋ فۋ - كىشى ءجۇز كەكىلباەۆتىڭ ءبىر اتاسى بولسىن. قازىر اقتوبە جاقتا ونسىزدا قىتاي قاپتاپ ءجۇر عوي؟!

ابدەش دايىرباەۆ

الماتى وبلىسى،

ەڭبەكشىقازاق اۋدانى،

سايماساي اۋىلى

«قازاقستان» اپتالىعى، №41 (281), 12-قاراشا، 2009