ەلتەرiس قاعان
قاتۋلانا اتقا قونباسا،
مەن دە اتقا قونباسام،
تۇرiك ەلi قۇم استىندا قالار ەدi.
كۇل استىندا قالار ەدi.
شۇكiر!
ەلiم - ەل بولدى.
جەرiم - جەر بولدى.
ەرلەرiمدi بىلاي قويعاندا،
قۇلىما دەيiن ءور بولدى!

تونىكوك.

الشايىپ ءجۇردiم.
تالتايىپ تۇردىم.

تەمiرحان

ەلتەرiس قاعان
قاتۋلانا اتقا قونباسا،
مەن دە اتقا قونباسام،
تۇرiك ەلi قۇم استىندا قالار ەدi.
كۇل استىندا قالار ەدi.
شۇكiر!
ەلiم - ەل بولدى.
جەرiم - جەر بولدى.
ەرلەرiمدi بىلاي قويعاندا،
قۇلىما دەيiن ءور بولدى!

تونىكوك.

الشايىپ ءجۇردiم.
تالتايىپ تۇردىم.

تەمiرحان

ۇلى گومەر "يليادا" مەن "وديس­سەيا" داستانىن قاۋىرسىن قالاممەن قاعازعا تۇسiرسە، كونە تۇركi جىرىنىڭ باستاۋىندا تۇر­عان تونىكوك ءوز ولەڭiن تاسقا قاشاپ جازعان. مۇندا ءار ءسوز، ءار بۋىن ولشەۋلi. ءارi قىسقا، ءارi نۇسقا. جارىقتاي جەڭiل، تابىتتاي اۋىر. كەڭiستiك كەڭ بول­عانمەن، كويiتۋگە ۋاقىت بول­ما­­عان. قولدا قالام ەمەس - قاشاۋ، الدىندا قاعاز ەمەس - قارا تاس. گومەردiڭ ولەڭi مۇحيت سىندى ارناسىنان اسىپ، توگiلiپ جاتسا، تونىكوك جىرى ارعىماقتىڭ تۇياعىنداي اساۋ تۇركi جۇرەگiنiڭ نوتاسىن ءدوپ باسادى. تەمiرحان مەدەتبەك اقىن دا ءار ولەڭiن تونىكوك اتاسىنداي اق پاراققا قالاممەن ەمەس، قارا تاسقا قايلامەن قاشاعانداي جازادى: "قازiر مەنiڭ سىرتىم - ءبۇتiن، iشiم - ءتۇتiن. سول ءتۇتiن بىقسىپ جانىپ، جان-جۇرەگiمدi قاماپ، وكپە قولقامدى قاۋىپ تۇر... سول تۇتiندە، مەن بiلسەم، قاتەرلi قاۋiپ تۇر. Iشكi الەمiم ودان سايىن كوكالا ءتۇتiن بوپ بىقسىپ كەتەدi. كوزiم­نەن جاس ىرشىپ كەتەدi. دەمiم جەتپەي، القىنىپ قالام. قايرات، قۋاتتان سارقىلىپ بارام. ءمار­تەبەلi مەملەكەت باسشىلارى! ءتۇتiن استىندا قوزدانىپ جاتقان شوق بولادى، ال شوقتا ەرتەڭ لاپ ەتە تۇسەتiن وت بولادى! سونى تۇسiنسەڭدەرشi".

سۇيەگiنە قىنا شىققان تونىكوك پەن نەبiر اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما، ورىس وتارشىلدىعىنىڭ ويرانى، اشتىق پەن رەۆوليۋتسيا، رەپرەسسيالاردى كورiپ، قازاق دەيتiن حالىقتىڭ قارا شاڭىراعىن قۇلاتپاي ۇستاپ وتىرعان ەلدiڭ شەرi مەن ۋايىمى ءالi بار; ارادا قانشاما عاسىر وتسە دە وزگەرمەگەن قالپىندا قالعان. ەڭ وكiنiشتiسi - وسى! تاندايىنا تاتىعان تاريحي قاسiرەت­تەن تاتىمدى تاعىلىم الا الماعان نە دەگەن ەل ەدiك؟! "ۇشسام - اتتى. جۇزسەم - اۋ قۇردى. جاتسام - اتتان سالدى. جۇرسەم -قاقپان سالدى... سودان بەرi كۇ­نiمدi ساناپ جاتىرمىن. جارامدى جالاپ جاتىرمىن. جۇلقىنىپ جاتىرمىن، قۇرعان اۋدان شىعا الماي - جايىنداي - بۇلقىنىپ جاتىرمىن. امالىم بiتiپ، قۇرىپ تۇرمىن. اق قار، كوك مۇزدا قاقپاننان بوساي الماي، جۇزiندە قان-ءسولi جوق بوپ-بوز ايعا قاراپ، بورiدەي ۇلىپ تۇرمىن".

كەشەگi كوك تۇركiنiڭ ءناسiلi ۇشتى-كۇيلi قۇرىپ كەتكەن جوق. تەمiرحان جىرىنىڭ باسقامىزدان گورi تەگەۋرiندiلiگiنiڭ ءتۇپ-توركiنi وسى اقيقاتتى الاقانعا سالعانداي الدىمىزعا جايىپ سالۋىندا جاتىر. "ورنىندا بار وڭالار", تۇقىمسىز قالساق نە iستەيمiز: "قاباعى جاۋار بۇلتتاي ءتۇيiلiپ، قاستارى ادىرناداي يiلiپ، ءارi ءسوزiن جەبەدەي قاداپ سويلەسە، مۇلگiگەن جۇرتتى داۋىلداي سiلكi­لەپ كەتكەن، ءار ءسوزiن ەمەننiڭ شور كوزiنە شەگەدەي قاداپ سويلەسە، ەستiگەن جۇرت كۇندەي كۇركiرەپ كەتكەن. شەرحان مۇرتازا! سەن جەل قۇساپ، ەسiپ سويلەيسiڭ. قى­لىش قۇساپ، كەسiپ سويلەيسiڭ. سەن كوكتەگi بۇلتتارداي كوشiپ ءسوي­لەي­سiڭ. سەن سەڭدەر سوقتىعىسىپ جاتقان اساۋ اعىسقا ومىراۋلاپ كiرiپ، كەشiپ سويلەيسiڭ. سەن كەيدە جاۋعا سوعىلاسىڭ، جاۋ دا تەڭسەلەدi. سەن دە تەڭسەلەسiڭ. سەن كەيدە تاۋعا سوعىلاسىڭ. تاۋ دا تەڭسەلەدi. سەن دە تەڭسەلە­سiڭ. وپاسىزدى كورiپ، كۇيiنiپ تۇراسىڭ. سونداي كەزدەردە جۇ­دى­رىقتاي ءتۇيiلiپ، قارشىعاداي ءشۇيiلiپ تۇراسىڭ. ەسسiزدi كورگەندە، اشۋدان قابىنىپ كەتەسiڭ. تول­قىن ۇرعان جارتاستاي، تاس-تال­قان بوپ جارىلىپ كەتەسiڭ. حال­قىڭ سەنi اردا تۋعان ارىسىم دەيدi. جونىنا قول تيگiزبەيتiن بارىسىم، - دەيدi شەرحان مۇرتازا!".

تەمiرحاننىڭ تاي-قۇلىنداي تەبiسiپ وسكەن قۇربى-قۇرباستارىن جوقتاۋىنا قاراڭىز: كوك تۇرiكتiڭ قانداي وعلاندارى قاسىمىزدا جۇرگەن! ونى بiز بايقاماي قالىپپىز، تەمiرحاننىڭ قىران كوزi عانا قيادان شالىپتى: "كەڭشiلiك! سەن بارiمiزدەن باسقا، بارiمiزدەن بولەك ەدiڭ. ەرەك ەدiڭ! سەن بiردە ەكپiن، بiردە سەرپiن بولاتىنسىڭ. ساحنادا تۇرعاندا دا، كوشەدە تۇرعانداي،   ەركiن بولاتىنسىڭ. سەن ەشۋاقىتتا دا بiرەۋگە جاقسام دەپ ويلانبايتىنسىڭ. سودان با، كەيبiر تىمىرسىق وتىرىستاردى بومبا جارعانداي ويراندايتىنسىڭ... جاماندىقتى دا، جاقسىلىقتى دا كوڭiلگە توقيتىن ەدiڭ. ولەڭ وقىعاندا دا، مىنا لاس تiرشiلiككە قاراعىڭ كەلمەيتiندەي، كوزiڭدi تارس جۇمىپ وقيتىن ەدiڭ. سەن يiلمەيتiن ەدiڭ. سەن قىرقىلاتىنسىڭ. بiز يمەنiپ ۇمتىلعان جەرلەرگە، سەن كيمەلەپ ۇمتىلاتىنسىڭ. كۇلسەڭ دە مىنا ءومiردi مازاق ەتiپ كۇلگەندەي كۇلەتiنسiڭ. جۇرسەڭ دە، مىنا ءومiردi يىعىمەن قاعىپ جiبەرەتiندەي، قايقاڭ-قايقاڭ ەتiپ جۇرەتiنسiڭ. وزگە ەمەس، ءوزiڭدi ءوزiڭ تار جول، تار قىسپاققا سالىپ، قينايتىن ەدiڭ. بiز سىيعان مىنا ومiرگە سەن سىيمايتىن ەدiڭ. اقىرى سىيماي كەتتiڭ".

تەمiرحان مەدەتبەك - قازاق جىرىنداعى سونى قۇبىلىس! ەرەن ءارi ەرەك قۇبىلىس. كەيبiرەۋلەر "تەمiرحان ايتارىن ايتتى، ەندi وسى جەردەن توقتاي قالسا" دەسەدi. بۇل - iشەگiنە ماي اينالمايتىن iشتار پەندەنiڭ وكسiگi. قازاق جىرى نوتاسىنداعى تەمiر­حان مەدەتبەكتiڭ كوك تاڭiردەن قۋات الىپ، كوك بورiمەن شاربولاتتاي شارپىسقان "كوك تۇرiكتەر سارىنى" ادامزات تاريحىندا ءۇش مىڭ جىلداي اسىر سالعان كوش­پەلi سالت اتتىلار تۇياعىنىڭ سالقار سيمفونياسىنا ۇلاستى. قازاق پوەزياسىندا كونە كوك تۇرiكتەر سارىنىمەن العاش بەتپە-بەت كەلگەن اقىن - وسى تەمiر­حان مەدەتبەك، سول سيمفونيانى دا ونىڭ ءوزi تامامداپ كەتۋi كەرەك. وعان ورتا جولدان كيلiگۋگە ەشقايسىمىزدىڭ مورالدىق قا­قىمىز جوق!

اقىن - ات ۇستiندە! ات جالىن تارتىپ مiنگەن جۇمىر باستى پەندەنiڭ ءوزi جاياۋ-جالپىلى ادام­زاتتان ءبولiنiپ، ارۋاقتانىپ كەتەدi. ال ات ۇستiندە ايدارىنان جەل ەسكەن اقىن تۇرسا، ونىڭ ءوزi بiر كەزدە تورتكۇل دۇنيەنi وزiنە جالت قاراتقان تۇركi اقىنى بولسا، اڭگiمە مۇلدە باسقا: "ەڭكiپ-ەڭكiپ سوققاندا تاۋدىڭ دەنەسiنەن تاستار بۇرشاق بوپ قۇيىلدى. سەرپiپ-سەرپiپ سوققاندا، ءۇزiپ جiبەردiم - شىنجىر بوپ شىر­مال­عان، بۇعاۋ بوپ كۇرمەلگەن ءتۇيiندi. كۇرسiنگەنiمدە، كۇن كۇركiرەدi. سiلكiنگەنiمدە، جەر تiتiرەندi. حاحاحاۋلاپ جار سال­عانىمدا، اسپانداعى بۇلتتار جەرگە قوندى. احاحاۋلاپ ءان سالعانىمدا، اسپانداعى قۇس بiتكەن كولگە قوندى. ەڭكەيگەنگە - ەڭ­كەي­دiم، شالقايعانعا - شالقايدىم. اسقاننىڭ ورمانىن وتىنداي ورتەدiم. تاسقاننىڭ كولدەرiن استاۋداي توڭكەردiم. قىسقاندا قۋ اعاشتان بۋ شىعاردىم. سىققاندا قارا تاستان سۋ شىعاردىم. اتاندى اسىقتاي اتتىم. قارسى كەلگەندi قازىقتاي قاقتىم. الشاڭداپ ءجۇردiم. تالتاڭداپ تۇر­دىم".

كوك تۇرiكتiڭ قارا شاڭىراعى بiزدiڭ قازاق ەكەنiنە كوز جەتكiزۋ ءۇشiن ارحەولوگيالىق قازبا، گەنەتيكالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگiزiپ، شاڭ باسقان كونە تاريحي مۇراتتاردى اقتارىپ، توڭكە­رۋدiڭ قاجەتi جوق، تەمiرحان مەدەت­بەكتiڭ "كوك تۇرiكتەر سارىنىن" وقىپ شىقساڭىز جەتەدi. تۇركiنiڭ بiر كەزدە ءبارi تەكتi, بەكزات بولعانىمەن، بiزدiڭ قازاقتىڭ گەنەتيكالىق بولمىس-بiتiمi سونىڭ بارiنەن مىقتى بولىپ شىقتى. سول قۋاتتىڭ ارقاسىندا VIII عاسىردا سۇيەگi قۋراپ قالعان تونىكوك ارقاسىنا ارۋاق بiتiپ، ححI عاسىردىڭ باسىندا كوك تاڭiرiنە قاراپ، كوك تۇركiنiڭ ناسiلiنە قايتا سويلەدi. قالاي سويلەدi دەسەڭiزشi: "الاتاۋى بەسiك بولىپ تەربەتكەن، جارقىلداعان وت پەن سارقىراعان سۋدىڭ iشiندە ەر جەتكەن كوك ءتاڭiرiنiڭ وعىلاندارى، بۇكiل تۇرiك جۇرتىنىڭ ارلاندارى مەن قابىلاندارى - بۋمىن قاعان مەن Iستەمi قاعان تاققا قوندى. ەلiمدi ەل ەتەمiن دەپ، جەرiمدi كوگەرتەمiن دەپ، وتتاي اساۋ، وقتاي ۇشقىر اتقا قوندى... قادىرحان جەرiن باسىپ جاتقان جۇرتقا اينالدىق. سiلەكەي بال بولىپ اققان قۇتقا اينالدىق. كەنۋ تارمانعا دەيiن ەل قوندى. سۋى سارقىراپ اققان، كولi جار­قىراپ جاتقان جەر بولدى. قۇلىنىڭ ءوزi قۇل جۇمسايتىن بولدى. كۇڭiنiڭ ءوزi كۇڭ جۇمسايتىن بولدى..."

بۇل - يوللاھ تەگiننiڭ كۇلتە­گiن جىرى. ونى تەمiرحانعا دەيiن دە نەبiر مارعاسقا وسى زامان تiلiنە تارجiمالاماق بولعان. "كۇلتەگiن" اۋدارماشىلارىنىڭ التىن باستاۋىندا ورىس اسكەرi­نiڭ تۇتقىنى، شۆەد وفيتسەرi فيليپپ يوگانني سترالەنبەرگ تۇر. كۇلتەگiن جازۋى بيiكتiگi - 3,5, تومەنگi ەنi -1,32, جوعارعى جاعىنىڭ ەنi -1,22 مەتر ءزاۋلiم تاسقا قاشالىپ جازىلعان. فيليپپ يوگانني سترالەنبەرگ وسىناۋ جۇمباق تاستارعا كەز بولعاندا تاريح پاراعىنىڭ بەتi حVIII عا­سىردىڭ باسىن كورسەتiپ تۇرعان-دى. سودان بەرi ءۇش ءجۇز جىلداي ۋاقىت وتكەن ەكەن. سول مەڭiرەۋ تاس شەجiرە "ورحون ەسكەرت­كiشتەرi" (VII-VIII ع.ع) دەگەن اي­دار­عا يە بولىپ، دۇنيە ءجۇزiنiڭ عالىمدارىنىڭ وتىرسا - ويى، جاتسا - تۇسiنەن شىعار ەمەس. عالىمدار ءۇشiن ول تۇركi حالىقتارىنىڭ تاسقا قاشالعان قۇپيا شەجiرەسi بولعانمەن، كەيiندە ونىڭ الەمدiك پوەزيانىڭ كلاسسيكالىق وزىق ۇلگiسi ەكەنi كوزi قاراقتى جۇرتقا بەلگiلi بولا باس­تادى. قازاق ليگۆيست-ادە­بيەتتانۋشىلارى فيليپپ يوگانني سترالەنبەرگ نۇسقاسىنان جولما-جول اۋدارما جاساپ شىعارعاننان كەيiن قادىر مىرزا ءالي 1970 جىلى "جۇلدىز" جۋرنالىندا ونىڭ العاشقى ادەبي نۇسقاسىن جاريالادى. بiراق، ول نۇسقالاردىڭ ءبارi دە قازاق وقىرمانىن كۇلتەگiننiڭ پوەتيكالىق رۋحىنا كەنەلتە العان جوق. ۇلى شىعارمانى وسى زامانعى ادەبي تiلگە قوتارۋ ءۇشiن اياقتان بۇعاۋ، قولدان كiسەن ءتۇسۋi كەرەك ەكەن. "يگور جاساعى تۋرالى جىردىڭ" 1800 جىلعى مۋسين-پۋشكين جاساعان ءتارجiماسى مەن يگور شكليارەۆسكيدiڭ قولىنان شىققان 1980 جىلعى اۋدارمانىڭ ارالىعىندا 50-دەن استام ءتارجiما-تاجiريبە دۇنيەگە كەلگەن ەكەن. اۋدارماشىلاردىڭ اتىنا قاراساڭ، اتاق-داڭقىنان ات ۇركەردەي وڭشەڭ اۋزى دۋالى شەبەر: ت.شەۆ­چەنكو، ا.پروكوفەۆ،

ن.ا.زابولوتسكي، ە.ەۆتۋشەنكو سىندى اقىندار، ا.س.ورلوۆ، ب.ا.رىباكوۆ، د س.ليحاچەۆ سىندى عۇلامالار بار. بiراق، ورىس حالقى "يگور جاساعى تۋرالى جىردىڭ" الەمدiك دەڭگەيدەگi ادەبي نۇسقاسىن ءالi جاساپ بiتكەن جوق...

تەمiرحان مەدەتبەك كۇلتەگiن جىرىنىڭ كونە تۇركi تiلiندەگi نۇسقاسىنان وسى زامانعى قازاق تiلiندەگi ادەبي نۇسقاسىنىڭ ال­عاشقى ءھام كەمەل ۇلگiسiن جاساپ شىقتى. بۇل الەم ادەبيەت شەجiرەسiندەگi اتاپ ايتارلىقتاي ۇلى وقيعا دەسە دە بولادى. الاش جۇرتىنىڭ ازاتتىق الۋى قازاق اقىنىنىڭ ارقاسىنا ارۋاق قوندىرىپ، ادامزاتتىق پوەزيانىڭ الامان بايگەسiنiڭ الدىنا الىپ شىقتى. بiراق، قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمى مەن ادەبيەت سىنى قازاق ادەبيەتiندە ەل قۇلاعىن ەلەڭدەتەرلiك تۇك بولماعانداي ءالi كۇنگە دەيiن ەنجار، ەسiنەپ وتىر...

تۇرiك كۇلتەگiن XXI عاسىردىڭ ەلەڭ-الاڭىندا وزبەكشە، قىر­عىزشا، قارقالپاقشا، تiپتi ءتۇ­رiكشە دە سويلەگەن جوق. قازاقشا سويلەدi! قالاي سويلەدi دەسە­ڭiزشi: "كوك ءتاڭiرiنiڭ ءوزi اكەم Iلتەرiس قاعاندى قۋاتتى بولسىن دەپ، قارا بۇلتقا وراپ، ءتو­بەسiنە كوتەرگەن. شەشەم Iلبiلگە قاتىندى شۋاقتى بولسىن دەپ، اق بۇلتقا وراپ، توبەسiنە كوتەرگەن... جاۋلارى تاباندارىنا تاپتاپ، مال قىپ كەتكەن حالىقتى، قاعانىنان ايىرىلىپ، قاڭعىپ كەتكەن حالىقتى، كۇلدi كومەش كۇڭ بوپ كەتكەن حالىقتى، قۇلاعى كەسiك قۇل بوپ كەتكەن حالىقتى ازات ەتكەن. كۇنi كەشە بيلiك قۇرعان جاۋلارىن بەلدەرiنەن بۇگiلدiرiپ، مويىندارىنان يiلدiرiپ، مازاق ەتكەن. كونبەگەندەرiن كۇلگە اۋناتىپ، قۇم اساتىپ، جەر ەتكەن. تەن­تiرەپ كەتكەن ءتولiن، تار­داۋىش­تى ەل ەتكەن. اعام تاققا وتىرىپ، قاعان بولدى. ەلi مەن جەرiنە قارا جارتاستان سوققانداي قامال بولدى. ەرلەرiنiڭ نامىسىن ۇرلەپ، ءورت قىلدى. كەدەيiن - باي، ازىن - كوپ قىلدى".

قازاق پوەزياسى قازاق حالقىنا قارا ءۇزدiرiپ بارادى. ەۋرا­زيا­نى سالت اتتىلار تۇياعىنىڭ شاڭىنا كومiپ، تورتكۇل دۇنيەنi تiتiرەتكەن، ءال-فارابيدەي دانانى، ابايداي اقىندى، حان كەنەدەي باتىردى تۋعان قازاق ەلi ءوزiنiڭ پوەزياسىنان 300-400 جىل كەيiن قالىپ قويدى... "ارعىماقتار مiنەتiن، توزباس توندار كيە­تiن، قارا تاستاردى قاق جارىپ، قاراعايداي قاپتاپ وسەتiن، قارا نارلارى شۋدالارى جەلكiل­دەپ، قارا بۇلتتارداي كوشەتiن; ايعىرلارى كۇنگە قاراپ كiسiنەپ، بيە­لەرi ايعا قاراپ قۇلىنداعان; كەتiسسە - بۇرىلماعان; سوزدەرiن تاسقا قاشاعان، الىپسوقتارىنىڭ يتاياعىن ويۋلاپ، جەزدەن جاساعان; التايدى جاستانىپ جاتسا، اياعى ۇرiمگە جەتكەن، كەرiلسە - ۇرiمنەن دە وتكەن; كەرمەلەرiنە تايبۋرىل مەن كەرقۇلا بايلانعان، التى ايشىلىق جولداردى، التى كۇندە اينالعان; قامالدارى قۇلجالار شىعا الماس اقار-شاقار قۇز بول­عان، قاعاندارى كۇن استىنداعى كۇنەكەي قىزدى العان; كۇن جاعى كۇمiس دiڭگەكتi, اي جاعى التىن دiڭگەكتi وردادا وتىرعان، سول جاقتان كەلگەندi جاپىرعان، وڭ جاقتان كەلگەندi وپىرعان; جەلدەي اڭقىلداپ، سۇڭقارداي ساڭقىلداپ سويلەيتiن، دالاداي كەڭ، تاۋداي بيiك حالىق ەدiك. الىپ ەدiك!".

ۇلت جەرباۋىرلاپ، ۇلتتىق رۋح اسپانعا جونەپ بارادى! وتكەن عاسىردىڭ 60-70-جىلدارى ازيا، افريكا ەلدەرiندە دە ۇلتتىق رۋح - ۇلتتىق پوەزيانىڭ الامان بايگەسi كوزگە ايقۇلاقتانا كورiنiپ ەدi. قازiر سول ۇلتتىق رەنەسسانس ءداۋiرi قازاق جۇرتىنىڭ شاڭىراعىنا دا قاسقايا قاراپ تۇر. ەلدi قىل تاماعىنان بۋىن­دىر­عان سايىن، ونىڭ اقىندارىنىڭ اۋزىنان وت شىعادى. تونىكوك جىراۋ، اسان قايعى، قازتۋعان، اق­تان­بەردi, دوسپانبەت، اباي، ماع­جان، قاسىم، مۇقاعالي، ءبارi­مiزدi قىدىرا شولىپ، تەمiرحان­نىڭ قاسىنا كەلiپ، كiلت توقتادى! تەمiرحان مەدەتبەك جىرىنىڭ جۇلىن-جۇيەسi وسى كۇنگi قازاق پوەزياسىنان مۇلدە بولەك. كۇلتەگiن جىرىنىڭ XXI عاسىرداعى سونى سورابى، جاڭا جاڭعىرىعى سەكiلدi.

تەمiرحان مەدەتبەك - مىنا جارىق دۇنيەنiڭ ەسiگiن ەكi مارتە جۇلىپ اشقان ادام. بiرiنشi رەت ءوز اناسىنىڭ قۇرساعىنان اقىن بوپ تۋىپ، 70-جىلدارى قازاق پوە­زياسىنىڭ بوساعاسىن اتتاعاندا قارا ولەڭگە ەۋروپالىق وزىق ولەڭ مادەنيەتiن ەسەلەپ ەنگiزiپ، عىلىمي-تەحنيكالىق پروگ­رەستiڭ اۋەن، ىرعاعىن الىپ كەلسە، ەل-جۇرتى ەگەمەن بولعاندا الاش اناسىنىڭ قۇرساعىنان قايتا تۋىپ، قازاق جىرىن كونە تۇركiدە قالعان اتا جۇرتىمەن قايتا تا­بىس­تادى.

ءدال بۇگiن تۇركi دۇنيەسiندە تەمiرحانمەن قانجىعالاسىپ قا­تار تۇراتىن اقىننىڭ قاراسى كوزگە شالىنباي تۇر. اباي اللانىڭ حيكمەتi - ماحاببات پەن عادiلەت سەزiم، بiرەۋدەن بiرەۋ سول حيك­مەتتi انىعىراق سەزiنۋiمەن ارتىلادى دەگەن. كۇندەردiڭ كۇنi ادام بالاسى سول اباي اقيقاتىنا ات باسىن شالدىرماي قويمايدى. قازiر دۇنيەنiڭ كوزiن شەل باسىپ تۇر. ۇلىلىق پەن سۇلۋلىققا تۇششىنىپ، ونى ورنىمەن سارالاۋ جا­يىنا قالعالى قاشان. ادامزاتتىق رۋحتان ماتەريالدىق يگiلiكتi جوعارى قويعان اشكوز باتىستى ورنىنا قويۋ ءۇشiن تۇركi جۇرتى ابىرويى ايرانداي توگiلگەن نوبەلمەن پاراپار نەمەسە ودان دا بيiك بiر بەدەلدi سىيلىق ويلاپ تاپسا، ونىڭ العاشقى يەگەرi وسى تەمiرحان بولۋى كەرەك. تۇركi جۇرتىنىڭ تاڭiرiنە عانا ءتان بەكزات بولمىس-بiتiمiن تورتكۇل ءدۇ­نيە­گە پاش ەتكەن وسى -تەمiرحان جىرى!

سوناۋ ۆ.بەلينسكيدەن ءوزi­مiز­دiڭ م.قاراتاەۆقا دەيiنگi ارالىقتا «اقىن دەگەن كiم؟» دەگەن ساۋالعا قولىنا شىراق الىپ، جاۋاپ iزدەگەندەردiڭ ۇزىن قاراسىن تۇگەندەپ جاتپايىق. مەنiڭ­شە، اقىن دەگەن، ابايشا ايتقاندا، ماحاببات پەن عادiلەت سە­زiمدi باسقا پەندەدەن گورi انىعىراق سەزiنەتiن ادام، گومو ساپيەنستiڭ ەڭ شىرقاۋ شىڭىنا شىققان ازامات بولسا كەرەك-تi. قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا 700-دەن استام اقىن-جازۋشى بار. سولاردىڭ ءجۇرiس-تۇرىسىنا قاراساڭ، قازاق ەلiندە 700- دەن استام تiرi كلاسسيك جۇرگەندەي اسەر قالدىرادى. بiراق، سونىڭ قايسىسى اللانىڭ حيكمەتiن ابايشا سەزiنiپ جاتىر؟! "ايتىپ وتكەن اقىندا ارمان بار ما؟!" بۇل - الاش جۇرتىنىڭ ارقاسىنا ارۋاق بiتكەن ادۋىندى بiر ۇلى مۇقاعاليدىڭ ءسوزi. ۇلتتىڭ وزەگiندەگi وكسiك ولەڭگە اينالعاندا جالعاننىڭ جارىعىنا ولمەس ونەر تۋىندىسى كەلەدi. ادامزاتتىڭ اقتىق ءسوزiن اقىن عانا ايتادى. حالتۋرششيك ونى قۇراننىڭ سۇرەلەرiن قۇلىقسىز جاتتاپ، دويىر دوگماعا سالاتىن دۇمشە مولداداي، حالىقتىڭ ميىن اشىتىپ، قۇلاعىن سارسىلتادى. اقىنىن سۇيگەن ەل ۇلتقا، حالتۋرششيگiن توبەسiنە كوتەرەتiندەر قىرتقا اينالىپ جاتىر. سونىڭ ءبارi اللانىڭ حيكمەتi - ماحاببات پەن عادiلەت سەزiمدi تەرەڭ سەزiنە الماۋدىڭ الەگi. اللا ماڭدايعا نە جازسا، سول بولادى.

ورىس ولەڭi "يگور جاساعى تۋرالى جىردان" باستاۋ الادى. قازاق پوەزياسىنىڭ باستاۋ كوزi كۇلتەگiن جىرىندا جاتىر. بايان اتتى قىپشاق جىراۋىنىڭ كوكiرە­گiنەن تۋىپ، ورىس ادەبيەتi مەن مادەنيەتiنiڭ التىن قازىناسىنا اينالعان "يگور جاساعى تۋرالى جىرمەن" كوزiن اشقان ورمان ەلi بۇگiندە تورتكۇل دۇنيەنiڭ توبە­سiنەن قاراپ، ۇلى دەرجاۆا اتانسا، پوەتيكالىق پوتەنتسيالى مەن كوركەمدiك قۋاتى ودان الدەقايدا اۋلەتتi كۇلتەگiن جىرىنىڭ اۋلەتi ءالi كۇنگە شەيiن سونىڭ بوداندىعىنان قۇتىلا الماي تۇر. بۇل دا - تاريحي پارودوكس!

اللا تاعالا ادامزات تاريحىندا ايرىقشا ورنى بار اقىندى اتا-جۇرتىنان اسقاق بيiكتە سامعاۋ ءۇشiن جاراتقان. توبىردىڭ تiلiن تاۋىپ، بيلiك پەن قازى-قارتا اسايتىن دەميانبەدنىيشىلدىقتىڭ ۇلى مارتەبەلi پوە­زياعا ءۇش قايناسا سورپاسى قو­سىل­مايتىنى سودان. رەسەي قانشا ۇلى دەرجاۆا بولىپ، جەر شارىنىڭ جارتىسىنىڭ توبەسiنەن قامشى ويناتسا دا، ءالi كۇنگە دەيiن پۋشكيننiڭ ادامدىق-ازاماتتىق دەڭگەيiنە جەتە العان جوق. الاشتىڭ ابايعا جەتۋiنە دە ءالi قانشا ۋاقىت بار؟! الەمدiك يمپەريا اتانعان ۇلىبريتانيانىڭ بۇكiل قاراكەت-تiرلiگi شەكسپيرگە مۇلدە كەراعار. امەريكانىڭ ۋيتمەندi تۇسiنۋدەن قالعانى قاشان؟! ۇلت پەن ۇلىس جەر باۋىرلاعاندا پوەزيانىڭ كوكالا بۇلتتارعا سۇڭگiپ، كوك اسپاندا كولبەي ءجۇزۋi اللا تاعالانىڭ بiر تەزi بولۋى مۇمكiن. قۇراننىڭ ء"ال-باھار" سۇرەسiندە "الەف-ليام-ميم" دەگەن ءسوز بار. ماعىناسىن بiر اللا عانا بiلەدi. تەولوگتار ونىڭ ءمانiن تۇسiنە الماي ءالi كۇنگە دەيiن اۋرە-سارساڭعا ءتۇسiپ ءجۇر. حالىقتىڭ رۋحىنان جارالعان پوە­زيا جارىقتىقتىڭ سول ەلدiڭ بولمىس-بiتiمiنەن بيiك قانات قاعۋى دا وسىعان ۇقساس قۇبىلىس. مۇنىڭ دا قۇپياسىن بiر اللا عانا بiلەدi...

جاس الاش №95 (15449) 26 قاراشا، بەيسەنبى 2009