ادەتتە، جالعان تاريح جازعان ادام­دى، جالعان اقشا جاساعان قىل­مىس­كەر رەتىندە جازالاۋ كەرەك دەگەندى ءجيى ايتامىز. ال، ەلى­مىز تاۋەلسىزدىك العاننان بەر­گى 20 جىلعا تاياۋ ۋاقىت ءىشىن­دە قوعامدىق عىلىمدار سالا­­­سىن­دا، اسىرەسە تاريح پەن ادەبيەت سالا­­سىندا جاڭبىردان كەي­ىن قاۋلاپ شىققان ساڭىراۋ­قۇلاق­­تاي قاپتاعان توم-توم كەس­ەك كىتاپتار مەن ۇزاق سونار ماقا­لا­­لاردىڭ دۇرىس-بۇرىسىن سا­راپ­­تاپ، بايلاۋلى ءسوز ايتار وكى­لەت­­­تى مەملەكەتتىك مەكەمەنىڭ جوق­­تىعىنان، ءارى اتاعىنان ات ۇركەتىن اكادەميكتەر مەن دوك­تور­^­­­لاردىڭ ءۇنسىز بەيتاراپ­تىعى­­نان ورايشىل وسپادارلار تىم ەر­­كىنسىپ، تاريحي ساناسى ەندى عا­نا قالىپتاسا باستاعان جاس ۇرپاق­تى ابدەن شاتاستىرىپ جىبەردى.

سونداي جۇگەن-نوقتاسىز كەت­كەن­دەردىڭ ءبىرى - وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارى قىتايدان تۇركياعا كەل­ىپ، 90-جىلداردىڭ باسىندا قازاق­­ستانعا كەلگەن مۇحتارحان وراز­^­باي دەگەن «وقىمىستى» ەدى. بىراق، بۇگىنگى ءسوز ول تۋرالى ەمەس. وقىرماندار نازارىنا ۇس­­ىن­­­باعىمىز، مۇحتارحاننىڭ قى­تاي اقىنى لي بايدان قا­زاق - دۋلات اقىنى جاساماق بول­ىپ، قادىرلى اقساقالدارىمىز ءومىر­­­بەك بايگەلدى مەن شەر­حان مۇرتازا، فيلولوگيا عىلىم­دار­­ى­نىڭ دوكتورى ساۋىتبەك اب­دراح­­مانوۆ ارقىلى بۇكىل قا­زاق حالقىن، قازاق مەملەكە­تىن ۇياتقا قالدىرىپ وتىرعان الا­­­ياق­­­تىعى­^­­نا قاتىستى اران­دا­­تۋشى وتىرىكتەرى مەن جالعان اۋدارما­لارىن اشكەرەلۋ بولماق.

ادەتتە، جالعان تاريح جازعان ادام­دى، جالعان اقشا جاساعان قىل­مىس­كەر رەتىندە جازالاۋ كەرەك دەگەندى ءجيى ايتامىز. ال، ەلى­مىز تاۋەلسىزدىك العاننان بەر­گى 20 جىلعا تاياۋ ۋاقىت ءىشىن­دە قوعامدىق عىلىمدار سالا­­­سىن­دا، اسىرەسە تاريح پەن ادەبيەت سالا­­سىندا جاڭبىردان كەي­ىن قاۋلاپ شىققان ساڭىراۋ­قۇلاق­­تاي قاپتاعان توم-توم كەس­ەك كىتاپتار مەن ۇزاق سونار ماقا­لا­­لاردىڭ دۇرىس-بۇرىسىن سا­راپ­­تاپ، بايلاۋلى ءسوز ايتار وكى­لەت­­­تى مەملەكەتتىك مەكەمەنىڭ جوق­­تىعىنان، ءارى اتاعىنان ات ۇركەتىن اكادەميكتەر مەن دوك­تور­^­­­لاردىڭ ءۇنسىز بەيتاراپ­تىعى­­نان ورايشىل وسپادارلار تىم ەر­­كىنسىپ، تاريحي ساناسى ەندى عا­نا قالىپتاسا باستاعان جاس ۇرپاق­تى ابدەن شاتاستىرىپ جىبەردى.

سونداي جۇگەن-نوقتاسىز كەت­كەن­دەردىڭ ءبىرى - وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارى قىتايدان تۇركياعا كەل­ىپ، 90-جىلداردىڭ باسىندا قازاق­­ستانعا كەلگەن مۇحتارحان وراز­^­باي دەگەن «وقىمىستى» ەدى. بىراق، بۇگىنگى ءسوز ول تۋرالى ەمەس. وقىرماندار نازارىنا ۇس­­ىن­­­باعىمىز، مۇحتارحاننىڭ قى­تاي اقىنى لي بايدان قا­زاق - دۋلات اقىنى جاساماق بول­ىپ، قادىرلى اقساقالدارىمىز ءومىر­­­بەك بايگەلدى مەن شەر­حان مۇرتازا، فيلولوگيا عىلىم­دار­­ى­نىڭ دوكتورى ساۋىتبەك اب­دراح­­مانوۆ ارقىلى بۇكىل قا­زاق حالقىن، قازاق مەملەكە­تىن ۇياتقا قالدىرىپ وتىرعان الا­­­ياق­­­تىعى­^­­نا قاتىستى اران­دا­­تۋشى وتىرىكتەرى مەن جالعان اۋدارما­لارىن اشكەرەلۋ بولماق.

ءبىز، وسىعان دەيىن ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 1-قازانىندا «قازاق­ستان» اتتى گازەت بەتىندە «تاريح­تىڭ ءتۇيىنىن سىزشە تارقاتۋ كۇنا، سەناتور ومىربەك بايگەلدىگە اش­ىق حات» جاريالاپ، جاڭىلىس باس­­­قان قادامدارىنا سىن ايتقان ەدىك.

ال، سول گازەتتىڭ 15-قازانداعى سانىندا «قىتاي اقىنى لي باي شىنىندا قاي جەردە تۋعان؟» دەگەن كولەمدى زەرتتەۋ ماقالا جاريالادىق. ول ماقالالاردا نەگىزىنەن لي باي، لي تاي باي اتالعان اقىننىڭ ءتۇپ-تۇقيانىنان قايىراتىن اتا شەجىرەسى مەن قىتاي جازبا دەرەكتەرى جانە قىتاي ليبايتانۋشىلارىنىڭ 1000 جىلدان بەرى جازعان-سىزعاندارىنان دالەل كەلتىرە وتىرىپ، ونىڭ ەشبىر تالاسسىز شاك-ءشۇباسىز قىتاي ازاماتى ەكەندىگىن، تەك، ونىڭ تۋعان جەرى تۋرالى ءار ءتۇرلى بولجال پىكىرلەر بار ەكەنىن ايتىپ، ءتۇيىندى قورىتىندى تالداۋىمىزدى جاساعان بولاتىنبىز. ۋاجگە، قيسىندى سوزگە توقتاعان قازاق ەكەنىمىز راس بولسا، مەنىڭ قارسى پىكىرلەستەرىم تۋرالىققا توقتار، الدامشىعا ارانداپ قالعانىن كەش تە بولسا تۇسىنەر دەپ ۇمىتتەنەمىن. ايتسە دە، ول ەكى ماقالامدا مۇحتارحان ورازبايدىڭ تاريحقا، عىلىمعا مۇلدە جات، جىمىسقى ايلا تاسىلمەن، بولماعاندى بولدىرىپ، جازبا دەرەكتەردى قاساقانا بۇرمالاپ قىتاي ءتىلىن بىلمەيتىن قازاقستاندىقتاردى قالاي اداستىرىپ، ارانداتقان فاكتىلەرىنە ارنايى توقتالماعان ەدىم. بۇل رەتتە مۇحتارحاننىڭ اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدالىق جاساپ، تازشا بالاشا ويدان قۇراستىرعان «40 وتىرىگىنىڭ» باستى-باستىلارىنا ارناپ، ول شاتاستىرعان تاريح ءتۇيىنىن تارقاتۋعا سەپتىگىم تيە مە دەپ قولىما قالام الدىم.

1-وتىرىك قىتاي لي بايدان ەلىباي، لي تاي بايدان ەلدىباي، ونىڭ اكەسى لي كى­دان القا بي، ارعى اتاسى لي گۋي مەن، لي حاۋدان دۋلات بابا جاساپ شىعارۋ ءۇشىن ويلاپ تابىلعان عىلىمعا، تاريحقا جات اران­^­داتۋدان باستاۋ الادى. سوندىقتان ال­­دا ءسوز بولار مۇحتارحاننىڭ «قىرىق وتىرىگىنىڭ» ارقاۋىنا اينالعان وسى وتىرىك­تىڭ قىر-سىرىن اشا وتىرىپ زەرتتەۋىمىزدى جال­­عاس­­­تىرامىز.

بەس مىڭ جىلدىق جازبا تاريحى بار قىتايدى ايتپاعاندا، دۇنيە جۇزىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قاي ۇلت، قاي ۇلىستىڭ اتى-ءجونى مەن اتا-اناسىنىڭ نىسپىسىن باسقا تىلگە اۋدارىپ، تاريح، شەجىرە جازعانىن كورگەن، بىلگەن ادام بار ما، ءوزى؟.. وكىنىشكە قالاي ءبىزدىڭ كەۋدەمسوق، شالا ساۋاتتى تاريحشى-شەجىرەشىسىماقتارىمىز تالايدان بەرى جەر-سۋ اتاۋلارىنان، رۋ-ۇلىس اتتارىمەن جەكە اتاۋلاردان وزىنە كەرەكتى قازاقشا ماعىنا ىزدەپ، ونى وزدەرىنشە تاپقانسىپ، جاڭالىق اشقانسىپ ەلىرىپ كەلەدى.

عىلىمعا، تاريحقا قيناتتان، شاتاستىرۋ­دان باسقا بەرەرى جوق وسىنداي تەرىس اعىم­عا توقتاۋ سالار ۋاقىت جەتتى، اعايىن!

قىتاي جازبا تاريحىنا ەڭ ەرتەدە ءتۇس­كەن، ءارى ەڭ كوپ تارالعان بايىرعى فامي­­ليا­­لار­دىڭ ءبىرى، ءتىپتى قىتاي تاريحى­نا ءوش­پەس­تەي ءىز قالدىرعان ايگىلى پاتشالار مەن ۋازىرلەر، اسكەر باسىلارى مەن ەلشىلەر، اقىن-جازۋشىلار مەن ونەر ادامدارىنا ات-فاميليا بولىپ «لي اۋلەتى» اتانعان ميلليونداعان ليلەردىڭ ىشىنەن ءۇش-ءتورت ءليدى بولە-جارا قازاقشالاپ الىپ «جا­ڭا­­لىق» اشپاق بولۋ بارىپ تۇرعان سو­­را­قىلىق، قازاق حالقىن اقىماق ەتۋ­­دەن باسقا ەش نارسە ەمەس ەكەنىن باسا ايتقى­مىز كەلەدى.

وسى ارادا مۇحتارحاننان مىناداي سۇ­راق­تارعا جاۋاپ العىمىز كەلەدى.

1) لي باي دەگەن قىتايلىق ادام اتىنىڭ اتا­ۋىنىڭ الدىڭعى لي سىڭارىن قانداي ءتىل­­دىك زاڭدىلىققا سۇيەنىپ «ەل، ەلدى، ەلى» دەگەن قازاق سوزىنە اينالدىردىڭ؟ «لي» مەن «ەل» اراسىندا قانداي دا ءبىر ­ما­­عى­نا­­لىق نەمەسە ۇندەستىك ۇيلەسىم بار ما؟

2) لي بايدى - ەلىباي، لي تاي بايدى - ەلدى­باي دەپ قازاقشالاعاندا سۇيەنگەن ەرەجەڭ بويىنشا لي بايدىڭ اكەسى لي كىنى «ەلى بي» بولماي، نەلىكتەن ول «القا بي» بولىپ تۇرلەنىپ كەتتى؟ لي بايدىڭ اۋزىنا «مەن دۋلات بابانىڭ توعىزىنشى ۇرپاعىمىن» دەپ ءسوز سالعاندا، لي بايدىڭ ارعى اتالارى بولعان لي گۋاڭ مەن لي حاۋدىڭ «لي» فاميلياسىنا كەلگەندە «ەل»-ءدىڭ ءتۇسىپ قالاتىنى قالاي؟ لي بايدىڭ قارىنداسى «لي يو يۋان» قالايشا «ەلى تولعاناي «بولماي»، «تولعاناي» بولىپ قازاقشالاندى ەكەن؟ ال، «لي باي» داعى باي ءسوزىنىڭ ماعىناسىندا قازاق تىلىندەگى «باي، ماناپ» سوزىنە ۇقساستىق دەگەن مۇلدە جوق نارسە. «اق، جارىق، انىق» دەگەندەردى بىلدىرەتىن سىن ەسىم. بىراق مۇحتارحانعا كەرەگى ول ەمەس، تەك قازاقتىڭ «باي، مانابى» عانا كەرەك بولعاندىقتان «ەل + ءى +باي» نەمەسە «ەل-ءdى-ءباى» دەپ وتە شىعۋ كەرەك بولعان. لي بايعا قاتىستى «لي» اۋلەتىنە ءوزى قالاعان قوسىمشالار مەن ءسوز تۋدىرۋشى جۇرناقتاردى تىركەپ «القا بي، تولعاناي، دۋلات بابا» ت.ب. جاساي بەرۋ مۇحتارحانعا نە تۇرادى، ءتايىرى؟! ءايت­كەن­­مەن، قارت تاريح، جازبا دەرەك كىم كورىن­گەن­­نىڭ قولىنداعى ويىنشىققا اينا­لا الما­­سا كەرەك.

سونداي موينى قاتاڭ، ءدىتى بەرىك تاري­حي جازبا دەرەكتىڭ ءبىرى، ءارى بىرەگەيى ارتى­نا ميلليونداعان ۇرپاق قالدىرعان قىتاي­دىڭ لي اتتى وسكەن، ونگەن، تەكتى اۋلەتى بو­لا­تىن. سوندىقتان دا قىتايعا كەڭىنەن تانى­مال جاڭ سان لي سى - پالەنشە، تۇگەن­شە، ءبارى، جۇرتتىڭ ءبارى، ەكىنىڭ ءبىرى ەگىز­­دىڭ سىڭارى، ەل، جۇرت ت.ب. ماعىنادا قول­دانىلاتىن ماتەلدەگى «لي» ءسوزى ەڭ كوپ، ەڭ ايگىلى دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر.     ەندەشە، قىتايلار مىڭداعان جىلدىق اتا شەجىرەسى بار «لي» اۋلەتىن ءححى عاسىردا جولبيكە مۇح­تارحانعا بارىمتالاتىپ قويىپ قاراپ وتى­را قويماس.

وقىرماندارىمىزعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ءوت­كەن­­دە جاريالانعان ماقالامىزداعى لي باي­دىڭ اتا شەجىرەسى كەستەسىن وسى اراعا بە­رە كەتۋدى پايدالى بولار دەپ ويلادىق.

مەن بۇل كەستەنى «ەلىباي. لي باي. لي بو» ات­تى التىنداعان ايدىك كىتاپتىڭ 99-بەتى­نەن الىپ وتىرمىن.

مۇحتارحان وتىرىگىنىڭ ەڭ سوراقىسى، ءارى ناعىز قىلمىسپەن بارابار ورەس­­كەل بۇرمالاۋى وسى شەجىرەلىك كەس­تەنىڭ استىڭعى جاعىندا شەجىرەنى سىز­عان قىتايلىق اۆتوردىڭ ءتورت تار­­ماق­تى «ەسكەرتپە» ءسوزىن ادەيى اۋدا­ر­ماي تاستاپ كەتىپ، بۇل كەستەگە مۇلدە قا­تى­­­­سى جوق، وندا ايتىلماعان مىنا ءسوزدى جازىپ قويعاندىعى: «اقىننىڭ ساقتالعان شەجىرەسى، بەسىنشى اتاسى تۇرىك قاعاناتىنىڭ حانى بولعان دەيدى».

«وقىمىستى» مۇحتارحان سەناتور ءومىر­بەك بايگەلدى مەن دوكتور ساۋىت­بەك ابدراحمانوۆ مىرزانىڭ كوزىن باقىراي­تىپ قويىپ وسىنداي جولسىزدىققا بارۋ­دان تايىنباپتى. قازاقستاندا وزىنەن باس­قا قىتاي ءتىلى مەن جازۋىنان حاباردار ادام­­دار بار ەكەنىن، ولار نە دەر ەكەن دەگەن­­دى مۇلدە ەسىنە العىسى دا كەلمەگەن.

ەگەر دە «ەلىباي» كىتابىن شىعارۋ القا­­­سىنداعى ءبىر ادام بولسا دا، «مىنا شەجى­رە­لىك كەستەنى قازاقشالاپ بەرەلىك، سوندا جۇرت­­تىڭ كوزى ءبىزدىڭ ايتقانىمىزعا انىق جەتەدى» دەگەندە، مۇحتارحان وسىنداي قىل­مىس­­تىق جولمەن قازاق حالقىن اقىماق قىلۋ­­عا باتا الماس ەدى عوي.

لي بايدىڭ اتا شەجىرەسىنە بايلانىستى 4 ەس­كەر­تپەنى تاستاپ كەتۋىنىڭ ءمانىسىن اۋدار­ما­مەن تانىسقان كوزى قاراقتى وقىرمان­داردىڭ وزدەرى-اق بىلەتىن بولادى.

1) لي بايدىڭ اتا تەگى تۋرالى تايۋاندىق عال­ىم­دار گو شياڭ لين، جۋ ۆەنگۋ جانە باس­قالاردىڭ ايتۋلارىنا قاراعاندا، لي باي جياڭ چىڭ نەمەسە يۋان ءجيدىڭ اۋلەتى كورىنەدى. سوڭعى كەزدە ونى زۇڭ ءليدىڭ اۋلەتى دەۋشىلەر دە شىعا باستادى.

2) جاڭ ءشۋچىڭنىڭ (لانجوۋ ۋنيۆەرسيتەتى) پىكىرىنشە لي ءبايدىڭ اتا تەگى حان داۋىرىندەگى لي ءليڭنىڭ اۋلەتى بولىپ تابىلادى، باتىس ولكەگە كەتىپ قالعان.

3) ال «لي بايدىڭ اتا تەگى شەجىرەسى تۋرالى ءتۇرلى پىكىرلەرگە تالداۋ» دەگەن ەڭبەگىندە جياڭ جى: «لي باي حۋ ساۋداگەرىنىڭ ۇرپاعى دا ەمەس، لي ءليڭنىڭ ۇرپاعى دا ەمەس، ءتىپتى تاڭ داۋىرىندەگى ليلەردىڭ اۋلەتى دە ەمەس، ول جارلى-جاقىبايدان تۋعان، ونىڭ اكەسى تاۋ يۋانميڭ سەكىلدى ءبىر قاڭعىباس بولعان» - دەپ جازادى.

4) بۇل شەجىرەلىك كەستەدە حان پاتشالى­عىنىڭ ساردارى (گەنەرالى) لي گۋاڭنان لياڭ ۋ، جاۋ ۆاڭ حاۋعا دەيىن جالعاسىپ كە­لىپ، ودان ءارى لي گۋيدەن باستاپ، ونىڭ اكەسى بولعان لي كىگە دەيىنگى ارالىقتا ەكى ءۇزىلىس بار، وسىنداعى شەجىرەلىك ۇزىلىستەر ونشا ناق­تىلانباعان. ول مامانداردىڭ ودان ءارى زەرتتەپ-زەردەلەۋىن كۇتىپ تۇر.» (ەلىباي. لي باي. 99 بەت).

ولاي بولسا، لي بايدىڭ اتا شەجىرەسىنىڭ نەمەسە وعان بەرىلگەن ءتورت ەسكەرتپەنىڭ قاي جەرىندە ونىڭ «بەسىنشى اتاسى تۇرىك قاعا­ناتىنىڭ حانى بولعان» دەپ جازىلعان ەكەن؟

ءار كىم وسىلايشا جوقتى بار دەپ، تاريحي دەرەك كوزىن بەلدەن باسا بۇرمالاپ، ويىنا كەلگەنىن جازا بەرسە تاريح تاريح بولۋدان قالماي ما؟ ازىردىڭ وزىندە مۇحتارحان وراز­­باي بۇكىل قازاق حالقىن، ونىڭ عى­لى­مىن، ءتىپتى قازاق مەملەكەتىن ۇياتقا قال­دىر­ىپ ۇلگەردى.

قىتايلىق لي اۋلەتىنەن شىققان لي بايدى شۋ وزەنى بويىندا دۋلات بابا­نىڭ 8-ۇرپاعى (لي باي 9-ۇرپاق دەگەن سان­دىراق بويىنشا) لي كى (القا ءبيدىڭ)-نىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلتىرگىسى كەلگەن اعايى­­نداردىڭ كوزىن تاريحي شىندىققا جەت­كىزە ءتۇسۋ ءۇشىن جوعارىداعى ءتورت ەسكەر­تپەنىڭ ىشىندەگى كەيبىر ۇعىمدارعا تۇسىنىك بە­رە كەتۋدى ءجون سانادىق.

1) لي باي «حۋ ساۋداگەرىنىڭ ۇرپاعى ەمەس» دەگەندە زەرتتەۋشى حۇنداردىڭ ۇرپاعى دا ەمەس دەپ تۇرعان جوق. مۇندا ءۋى-ءىح عاسىر ارالىعىندا كوك تۇرىكتەر مەن تابعاش (تاڭ پاتشالىعى) ورداسىنا كىرىپ، ورنىعىپ الىپ، شىعىس پەن باتىس اراسىنداعى بۇكىل ساۋدامەن ديپلوماتيالىق بارىس-كەلىستى قولدارىندا ۇستاپ تۇرعان سوعدالىق (تاجىك-پارسى) كوپەستەردى مەڭزەپ تۇر. سول ارقىلى قىتاي عالىمى لي بايدىڭ تۇرىك تەكتى ەمەستىگى تۇگىلى، سوعدالىقتارعا دا قاتىسى جوق ەكەنىن ايتىپ تۇر.

2) «تاۋ يانميڭ سەكىلدى قاڭعىباس ءبىر­ەۋ­دىڭ ۇرپاعى بولۋى مۇمكىن» دەگەنى - قىتاي تاريحىندا كەزبەلىك پەن تاركىدۇن­يالىقتىڭ سيمۆولىنا اينالعان شىعىس جين پاتشالىعى داۋىرىندە (317-420) ءومىر سۇرگەن (بۇگىنگى جياڭ شي ولكەسىنىڭ ادامى) ءورشىل، بۋنتار اقىن بولاتىن. ول، كەيدە قوعامداعى ادىلەتسىزدىكتەردەن جيىركەنىپ، ىعىر بولعاندا يەن دالاعا، تاۋ-تاسقا بەزىپ كەتىپ قاڭعىباس تىرلىك كەشەتىن.

لي بايدىڭ اكەسى لي كى سونداي قاڭ­عىباس ادام ەدى دەمەكشى. ولاي بولسا، جو­عا­رى^­­داعى قىتايشا شەجىرەدە دە، وعان جاز­ى­لعان ەسكەرتپە-تۇسىنىكتەمەدە دە جوق «تۇرىك قاعاناتى، بەسىنشى اتاسى، حانى» دە­گەن تۇسىنىك» قايدان شىقتى؟ ارينە، مۇحتار­­حاننىڭ قالتاسىنان شىقتى.

ەندەشە، مۇحتارحاننىڭ جالعان اقشا جاساعان قىلمىسكەردەن قانداي ايىرما­سى بولعانى؟

2-وتىرىك لي بايدىڭ اكەسى لي كىدان «القا بي» جاساۋعا ۇرىنۋدان تۋىنداعان كوپ وتىرىكتىڭ ۇيىتقىسى دەپ بىلىڭىزدەر.

مۇحتارحان ول تۋرالى ەشبىر تاريحي دەرەك كوزى­نە سۇيەنبەيتىن اكەسى ورازبايدىڭ ار­عى اتالارى تۋرالى شەجىرە شەرتىپ وتىر­عانداي-اق بىلاي دەپ كوسىلەدى:    «... ون­ىڭ اكەسى القا دەگەن ادام. ول قازىرگى تا­راز قالاسىنداعى بەلگىلى ەل بيلەگەن شون­جارلار مەن شايقىلارعا جاتاتىن وقى­مىستى، اسا زيالى ادامداردىڭ ءبىرى بول­عان. («ەلىمەن قاۋىشقان ەلدىباي اقىن». «ادەبيەت» باسپا ءۇيى. الماتى. 2008. 10-ب.)

مۇحتارحان وسىلايشا «القانى» قولدان تۋعىزعانداي ەتىپ بايانداي كەلە وعان مى­نا­داي مىنەزدەمە دە بەرىپ تاستايدى: «... ءىرى شەشەن، بەلدى عالىم، قىلىشكەر، قامشى­گەر، ونەرلى بيلەردىڭ ءبىرى بولعان. سول سە­بەپ­تى القا شاقىرعان باسقوسۋلارعا بار­ماي­­تىن جان بالاسى بولماعان دەسەدى تاري­حي دەرەكتەردە». (12-بەت).

«دوكتور» مۇحتارحان مىرزا، سەن تۇ­مان­داتا سىلتەمە جاسايتىن «تاريحي دەرەك­تەردى» قايدان، قالاي تابۋعا بولادى؟ ونداي بۇلتارتپاس «جازبا دەرەكتەردەن» نەگە ءبىر رەت بولسا دا ءۇزىندى كەلتىرىپ كەت­پەي­سىڭ؟

مەن ءدال سول ءداۋىردى، ياعني ەرتە ورتا عاس­ىر­­دى جۇيەلى زەرتتەگەن ادام ەدىم. سون­دىقتان قىتاي جازبا دەرەكتەرى مەن ور­حون-ەنيسەي تاس جازبالارى ماتىندەرىن قىتاي، تۇرىك، ۇيعىر، قازاق، ورىس تۇركولوگ­تارىنىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن سالىستىرا قاراستىرعاندىقتان، سەن ەمەكسىتكەن «قى­تاي تاريحي جازبالارىنان» لي كى - «القا بي» عانا ەمەس، جالپى «لي» اۋلەتىنىڭ ءبىزدىڭ جەرىمىزدە بولعانى جونىندە ەشبىر جازبا دەرەك جوق ەكەنىنە كۋالىك ەتە الاتىنىمدى اشىق مالىمدەيمىن.

دوكتور مىرزا، ءوزىڭ قولىڭنان تۋعىزعان «القا ءبيىڭنىڭ» ارتىنا قالدىرعان قان­داي شەشەندىك سوزدەرى مەن عالىمدىق ەڭبەكتەرىن اتاي الار ەدىڭ؟

3-وتىرىك لي كىنىڭ ارعى اتالارى ءجونىن­­دەگى مىنا سوزدەرىنەن ءوربيدى: «ونىڭ ارعى اتالارى دا كەزىندەگى عۇنداردىڭ يمپەريالىق ءىرى وداعىن قۇرعان، تاريحتاعى بەس بەلگىلى ەلدىڭ ءبارى (؟) بولعان دۋ لۋ (dulu) تايپاسىنان شىققان. ... سول تاريحي كەزەڭدەگى (؟) دۋلۋ رۋىنىڭ اتاقتى باتىرلارى، اقىلگوي اتالارى، تاريحتاعى 16 رۋلار بىرلەسىپ قۇرعان (؟) عۇنداردىڭ ۇلكەن يمپەريالىق وداعى «ون التى ۇلىستى» (؟) باسقارعان مارتەبەلى ادامنىڭ ءىشىن­دە بولعان ەدى دەلىنەدى قىتاي جازبا دەرەكتەرىندە» (12-بەت).

مەن، 1998-جىلى «قانت» باسپاسىنان باسىلىپ شىققان ەكى تومدىق «ۇلى حۇن يمپە­ريا­­سىنىڭ تاريحى» اتتى كىتاپتى تۇرىك تىلىنەن اۋدارىپ ەدىم. كىتاپقا ەنگەن تاريحي دەرەكتەر قىتاي تاريحىنىڭ اتاسى دەلىنگەن سى ماشياننىڭ «تاريح-ناماسى» مەن كونە جانە جاڭا «حان-نا­­ما­­دان» الىنعاندىقتان تاريحقا قاتى­ستى كىتاپتاردى، زەرتتەۋلەردى ءمۇم­كىن­­دى­گىنشە تاۋىپ وقىپ، ەكى تومدىقتى زەرت­­تەي اۋدارعانمىن. سول تۇستا قىتاي تاريح­شىلارى ۆاڭ ميڭ جى مەن ۆاڭ بيڭ حۋالار جازعان «ءۇيسىن تۋرالى زەرت­­تەۋ» اتتى ەڭبەكتى مۇقيات وقىعان ەدىم. ول كىتاپتى 1989 جىلى ۇرىمجىدە ن.مۇحامەتحان­­ۇلى اۋدارىپ باستىرعان بولاتىن.

مەن بىلەتىن تاريحتا، عۇندار قۇرعان «يم­پەري­يالىق وداق» دەگەننىڭ قۇرامىندا «تاريح­تاعى بەس بەلگىلى ەلدىڭ ءبىرى بولعان دۋلۋ­لار» جونىندە ەشقانداي جازبا دە­رەك جوق. ال، جاڭىلتپاشتاي شاتاسقان «تار­يح­تاعى 16 رۋلار بىرلەستىگىن قۇرعان، عۇن­داردىڭ ۇلكەن يمپەريالىق وداعى «ون التى ۇلىستى» باسقارعان مارتەبەلى ادامنىڭ ىشىندە بولعان ەدى دەلىنگەن» قىتاي جازبا دەرەگىن مۇحتارحان تاۋىپ بەرمەسە، ءبىز جوقتان بار جاساي المايمىز.

كوزى قاراقتى وقىرماندار مۇحتارحانشا تاريح جازۋدىڭ قانشالىق كۇلكىلى ءارى قاۋىپتى ەكەنىن پارىقتاي جاتار.

4-وتىرىك «القا بي» جونىندە ويدان شىعارعان «القالى كەڭەس قۇرۋ» دەيتىن ويجوتاعا قۇرىلعان. «القا ءبيدى» جەكە­شەلەندىرىپ العان مۇحتارحان، ەندى قازاق سوزدەرىنىڭ ەتنو-لينگيۆيستيكاسىنا قول سالىپ، «قازاقتاردا ءالى كۇنگە دەيىن «القا­لى كەڭەس قۇرۋ» دەگەن ءسوز بار. بۇل ارادا القا ءبيدىڭ ەل ازاماتتارىن ماقۇلداسۋعا بولا كەرىسە وتىرىپ كەلىستىرەتىن، وتە ەرتەدەن قالىپتاسقان، ۇلتتىق ەرەكشەلىككە اينالعان، وزىق سالتتى قازاق دالاسىنا ورناتقان ادام رەتىندە اتالادى. ... ول جونىندە كوپتەگەن مالىمەتتەر بار» (12-بەت) دەپ كوسىلەدى.

اتتەڭ، سول كوپىرگەن «كوپتەگەن مالىمەت­تەردىڭ» تىم قۇرىسا بىرەرىن دوكتور مۇح­تار­حان جارياعا شىعارا السا جارار ەدى.

«القا، القالى كەڭەس قۇرۋ» - بۇل سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرى ءۋىى عاسىردا ءومىر ءسۇر­گەن «ون وق بۇدۇننىڭ» سوزدىك قورىندا بولعانىنا قانداي تىلدىك ايعاق كەلتىرە الار ەكەن، مۇحتارحان؟ ارينە، كەلتىرە المايدى. «القالى كەڭەس» - «كۇلتوبەنىڭ باسىن­دا كۇندە كەڭەس» تىركەسىمەن زامان­داس، مۇنداعى ءسوز ەكەنى بەلگىلى.

تاريح عىلىمىندا قالىپتاسقان، بۇل­جى­ماس زاڭعا اينالعان تاريحتى زەرتتەۋ ءادىس-تاسىلدەرى بولۋشى ەدى. تاريحي وقيعا­لار مەن تاريحي تۇلعالار تۋرالى ءسوز بول­عاند­ا، سول زاماندا، ءتىپتى بولماسا، ودان كەيىنگى داۋىرلەردە قاعازعا تۇسكەن جازبا دەرەكتەرگە ارقا سۇيەي وتىرىپ زەرتتەۋشى ءوز تۇجىرىمىن ايتاتىن سياقتى ەدى. ءبىز­دىڭ مۇحتارحان وندايعا پىسقىرىپ تا قاراماي، قىزىل ءسوزدى قىپىعىمەن سا­پى­رادى ەكەن. «اڭقاۋ ەلگە ارامزا مول­دالىقتىڭ» قازاقى ۇلگىسى. «ول جونىندە كوپتەگەن مالىمەتتەر بار. ... ول جونىندە قىتاي جازبالارى جان-جاقتى سىرلار شەرتەدى»دەگەن سياقتى بوس سوزدەرمەن تاريحي جازبا دەرەكتەردى وقىپ-پايدالانا المايتىن وقىرماندارىنىڭ مىسىن باسا قوقيلانادى. شىن تاريحشى، تاريحقا ادال زەرتتەۋشى الدىمەن سول «جازبا دەرەك­تەردى» بۇلداماي، بۇلدىراتپاي وقىر­مان نا­زار­ىنا ۇسىنار بولار. ال، قولىندا ەشقان­داي تۇرلاۋلى دەرەك-دايەگى جوق مۇحتار­حاندار عانا سولايشا ورعىپ، ورا­عى­تىپ وتە شىققىسى كەلەدى.

بۇدان تۇيەر ءتۇيىنىمىز: قىتاي جازبا دەرەك­تەرىندە مۇحتارحان قولدان جاساعان «القا بيگە» قاتىستى ەشبىر ءسوز جوق، بول­ۋى دا مۇمكىن ەمەس.

ەندىگى ءسوز مۇحتارحاننىڭ لي كىنى (القا بي) شۋ-سۋيابتان قىتاي قورعانى ءىشى­نە كوشىرىپ اپارۋى جونىندە ويدان شى­عار­عان، تاريحتى شاتاستىرعان ناعىز اران­دا­تۋشىلىق قىلىعىنا ارنالادى.

5-وتىرىك مۇحتارحاننىڭ «وتانشىل» ال­قيبيىنىڭ سۋياب-شۋ ءوڭىرىن تاستاي قاشىپ، قىتايدىڭ ۇلى قورعانىنا بار­ىپ پانالاۋىنا بايلانىستى تاريحقا جاسال­عان كەشىرىلمەس قياناتىنان ءوربيدى.   مۇحتار­حان ءوزى جەتە بىلمەي شاتاسۋمەن قوي­ماي، جۇرتتى دا شاتاستىرىپ تۇركەشتەر تۋ­را­لى مىناداي قاتە اقپار تاراتادى.

«قازاق دالاسىن ءبىر زامانداردا بيلە­گەن باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ تۇركەش حان­دىعى، جەتىنشى عاسىردىڭ سوڭىنان باس­تاپ، تۇس-تۇستان جاسالىپ جاتقان ءار ءتۇر­لى شابۋىلدار سالدارىن ەل ىشىندەگى سايا­سي، ەكونوميكالىق جاقتاردا كۇردەلى جاعدايعا تاپ بولدى» دەيدى. (13-بەت).

مۇنداعى «باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ ءتۇر­كەش حاندىعى» دەگەن نە جاڭىلتپاش؟ دۇر­ىسى - باتىس تۇرىك قاعاناتى اۋ­ما­عىندا، ەجەلگى ءۇيسىن جەرىندە «ون وق بۇدۇن­نىڭ» بەلدى تايپاسى تۇركەشتەر قۇرعان (692-766) قاعانات. حاندىق پەن قاعانات مارتەبەسى جونىنەن پارىقتى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار.

ءYىى عاسىردىڭ سوڭىنان باستاپ تۇركە­شتەر مۇحتارحان جازعانداي ازىپ-توزۋعا ەم­ەس، ءوز الدىنا شاڭىراق كوتەرگەن جاس مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋ جولىن­دا تاباندى كۇرەس جۇرگىزىپ، ورتالىق ازيا­داع­ى ىقپالدى كۇشكە اينالا باستاعانى تار­ي­حي شىندىق. مەن «تۇركەش قاعاناتى» دەگەن مونوگرافيامدا وعان جان-جاقتىلى توقتالعان بولاتىنمىن.

6-وتىرىك ءۇىى عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە ورتالىق ازيا مەن جەتىسۋدا قالىپتاسقان گەوساياسي جاعدايدى بىلمەستىكتەن نەمەسە قاساقانا بۇرمالاۋدان تۋىنداعان.

سىرتتاي، شولا قاراعاندا ءۋىى عاسىردىڭ سوڭ­ىندا، ناقتىلاپ ايتقاندا 680-جىل­دار­داعى گەوساياسي جاعدايدىڭ شيەلەنى­سىپ كەتكەنى راس بولاتىن. بىراق ول شيە­لە­نىس مۇحتارحان توندىرە جازعانداي ءتۇر­ىك حالىقتارى، ونىڭ ىشىندە «ون وق بۇدۇن­نىڭ» ەلدىگى مەن مادەنيەتىن ويران قى­لار اپاتتى جاعدايدا ەمەس، كەرىسىنشە ءتاۋ­ەلسىز­دىك جولىنداعى اقتىق ايقاسقا كىرىس­كەن ناعىز جۇلدىزدى جىلدارعا تۋرا كەلەدى. يوللۇق تەگىن كۇلتەگىنگە ارناپ جازعان تاس جازبادا: «... تۇرىك بەكتەرى تۇرىك اتىن جوعالتىپ، تابعاش بەكتەردىڭ تابعاش اتىن تۇتىنىپ، تابعاش قاعانىنا باعىندى. ەلۋ جىل ءىسىن، كۇشىن بەردى» دەپ كۇڭىرەنە ەس­كە العان 50 جىل، 630-679-جىلدار ارا­لى­عى بولاتىن. ال، 682-جىلى ورحون بويىندا ەكىنشى تۇرىك قاعاناتى قايتا قالپىنا كەلىپ، تاڭ يمپەرياسىنىڭ اسكەرىن ۇلى قورعاننىڭ ىشىندە قۋالاپ ءجۇرىپ سوققىلاي باستاسا، وڭتۇستىكتەگى تاباندار (تيبەت) كۇشەيىپ تاڭ يمپەرياسى بيلەپ كەلگەن قاشقاريانى باسىپ الىپ، ۇلى قورعانعا قاۋىپ ءتوندىردى.

وڭتۇستىك-باتىستا اراب حاليفاتى قۋات­تى يران پاتشالىعىن باعىندىرىپ، ازيا­داعى قۇدىرەتتى كۇشكە اينالعان بولاتىن. بىراق وعان دەيىن باتىس تۇرىك قاعاناتى يەلى­گىنە قاۋىپ توندىرەر جاعدايدا ەمەس ەدى. مىنەكي، قالىپتاسقان وسى گەوساياسي جاع­داي «ون وق حالقى» ءۇشىن بارىنشا قولايلى بولعانىن باسا ايتۋعا ءتيىسپىز.

بىرىندە، تۇركەشتەردىڭ باعا تارحانى وجەلى، تابعاش قاعاندار بيلەپ كەلگەن سۋ­ياب بەكىنىسىن شابۋىلمەن الىپ، ۇلكەن وردا­سىن وسىندا اكەلىپ ورناتتى دا، كىشى ورد­اس­ىن قويلىق بەكىنىسىندە قالدىردى. بۇ­نى تاپتىشتەپ وتىرۋداعى ماقساتىمىز، مۇحتار­حان بۇرمالاپ تۇسىندىرمەك بولعان تاري­حي شىندىقتى كورسەتۋ.

مۇحتارحان ماداق ءسوزىن جاۋدىرعان «ال­قا ءبيىن» سۋياب، تالاس قالالارىن تاستاپ كەتۋگە ماجبۇرلەگەن» قارا تۇنەك زامان دەگەنى، ونىڭ كەرىسىنشە، وجەلى باعا تارحان باستاعان «ون وق حالقى» باتىس تۇرىك قاعاناتى اۋماعىنان تاڭ يمپەرياسىنىڭ وتارلاۋشى ارمياسىنا ارقا سۇيەگەن «تابعاش قاعانداردى» قۋىپ تاستاپ، ەل ىرگەسىن بەكىتىپ العان 705-706-جىلدارعا سايكەس كەلەدى. تاريحي شىندىق وسىلاي!

وسى ارادا ەلدىباي، القابيشىل مۇحتار­حانعا مىناداي سۇراق قويساق، قالاي جاۋاپ بەرەر ەكەن؟

ءبىرىنشى سۇراق: جەتىسۋ مەن ورتالىق ازيادا قالىپتاسقان تۇرىك حالىقتارىنا، ون­ىڭ ىشىندە مۇحتارحانشا ايتقاندا «مىڭ­­داعان جىلدىق باي مادەنيەتكە يە قا­زاق-دۋلاتتار ونىڭ عۇلاما عالىمى، ايت­قا­نى ەكى بولمايتىن القابيلەرىنە تۋعان قولاي­لى تاريحي جاعدايدا، «القا بي» نەگە تۋعان جەرىن تارك ەتىپ ءۇرىم-بۇتاعىن ارقا­لاپ مىڭداعان شاقىرىم شالعايعا قا­شا كوشەدى؟

ەكىنشى سۇراق: دۋلاتتاردىڭ اقىلگوي قام­قورى، اسقان پاتريوت «القا بي» جەتىسۋدى تاستاي قاشۋعا ءماجبۇر بولعاننىڭ وزىندە ول نەگە قانداس، تاعدىرلاس كوك تۇرىكتەرگە، ولار قۇرعان تۇرىك قاعاناتىنا كەتپەي، تۇرىك حالىقتارىنىڭ اتا جاۋى بولعان تاڭ يمپەرياسى يەلىگىندەگى شۋ-سىچۋان جەرى­نەن پانا ىزدەيدى؟

حالقىمىزدا «وتىرىكتىڭ وزىنە سەنبە، قيسى­نىنا سەن» دەيتىن مىسقىل ءسوز بار. مۇح­­تار­حاننىڭ «قىرىق وتىرىگىنەن» سول قۇر­عىر قيسىندى تاپپاي دال بولادى ەكەن­سىڭ...

7-وتىرىك ونىڭ مىنا ءبىر ابزاتس سوزىندە ايتىلعان 4 بىردەي شىلعي وتىرىگىنەن تۋىن­داي­دى. دوكتور مىرزا بىلاي كوسى­لەدى: «...الاساپىراندى وزگەرىستى، جانى ءتو­زىپ قابىلداي الماعان القا بي ب.ز. 713-جىلى تۇتاس تۋىستارىن باستاپ، شى­عى­س­تاعى تۇرىكتەر باسقارىپ وتىرعان قى­­تاي­مەن شەكتەسەتىن ءدوڭ-حانا   جەرىنە كوشە­دى. ونداعى ەرتەدەگى رۋلاس، اتالاس، قان­­­داستارىن پانالايدى. وسى كەزدە ەلى­باي ون ەكى جاسقا كەلگەن ەدى» (13-بەت)

1) القا بي تۇتاس تۋىستارىن الىپ 713-جىلى كوشتى دەگەن مۇلدەم ساندىراق. لي بايدى سۋيابتا تۋعان دەپ ەسەپتەيتىن سا­ناۋ­لى قىتاي اۆتورلارىنىڭ ءوزى دە، ەنتسيكلو­پەديالىق سوزدىكتەردە دە ونى 705-جىلى سىچۋاننىڭ جياڭيۋ وڭىرىنە كوشىپ كەلگەن ەدى دەپ جازىپ كەلەدى. 713-جىل دەپ جازعان «وقىمىستى» مۇحتارحاننان باسقا ءبىر پەن­دە جوق.

2) «شىعىستاعى تۇرىكتەر باسقارىپ وتىر­عان قىتايمەن شەكتەسەتىن جەر» دەپ ەمەكسىتكەنىنە قاراپ، شىعىس ءتۇر­ىك قا­عا­نات­ىن ايتقان شىعار دەپ قالماڭ­ى­زدار. «ءدوڭ-حانا» دەگەن القا ءبيدىڭ «قان­داس، اتالاس، رۋلاستارى» تۇرىپ جاتقان بۇگىنگى گان­سۋ ولكەسىنىڭ باتىس قاقپاسىن ايتىپ وتىر. 705 نەمەسە 713-جىلدارى تاڭ يمپە­رياسى بيلەپ تۇرعان گانسۋ (كەڭسۋ) ولكە­سىندە قايداعى تۇرىكتەر باسقارىپ تۇرعان جەكە حاندىق، يەلىك؟ «القا بيمەن رۋلاس، اتالاس» قانداي ادامدار بيلىك باسىندا وتىرعان ەكەن؟

3) «ءدوڭ-حانا» دەگەنى قانداي «حانا» بول­دى ەكەن؟ قىتايلار «ءدۇن حۋاڭ» دەپ جازا­تىن جاعرافيالىق اتاۋدان ەشقانداي قا­زاق­شا «ءدوڭ» مەن پارسىشا «حانا» ماعى­ناسى شىقپايدى. «ءدۇن حۋاڭ»نىڭ قىتاي جازبا دەرەكتەرىنە ىلىنگەنىنە كەمىن­دە 2000 جىل بولدى. ال، تۇرىك حالىق­تارى تىلىنە اراب، پارسى سوزدەرىنىڭ ەنە باست­اعانى، سول قاتاردا ءسوز تۋدىرۋشى «حانا» قوسىمشاسى جالعانا باستاعانى ءىح-ح عاسىرلاردان بەرى قاراي دەسەك قاتەلە­سپەسپىز. مۇحتارحانشا بەلدەن باسۋ، جوقتان بار جاساۋدىڭ ۇلگىسى بۇل،،،

4) «وسى كەزدە ەلىباي 12 جاسقا كەلگەن ەدى» دەپ جازا سالۋ دا «وقىمىستى» مۇح­تار­حانعا نە تۇرادى، ءتايىرى؟! تاريحي دە­رەك-دايەك دەگەندەر ونىڭ قالتاسىندا تۇر ەمەس پە؟ ەگەر دە مىڭ جەردەن العىر، ەرەك­شە دارىندى بالا بولعاننىڭ ءوزىن­دە مۇحتارحان كوپىرتە ماقتاعانداي «... قازاق دالاسىن تۋا سالا سۇيە بىلگەن دارىندى ۇل، بەس جاسىندا تاريحي قا­زاق داستاندارىمەن سۋسىنداعان جان» بول­ۋى اقىلعا قونبايدى-اق. سول ءۇشىن لي بايدى بەس جاسىندا قازاقتىڭ تاري­حي داستاندارىمەن سۋسىنداتۋ كۇمان تۋدىرا­رىن بىلگەندىكتەن ەلدىبايىن كامەلەتكە تولتىرىپ بارىپ ىشكى قىتايعا اپارعاندى ءجون كورسە كەرەك.

بۇل وتىرىكتىڭ جاي-جاپسارىن اشۋ ءۇشىن وعان ارنايى توقتالامىز. ويتكەنى ول مۇحتار­حان ويلاپ تاۋىپ، سەناتور ومىربەك بايگەلدى مەن دوكتور ساۋىتبەك ابدراح­مانو­ۆتىڭ باسىن شىر اينالدىرعان سىيقىرلى دۇعانىڭ ءوزى بولاتىن.

جالعاسى بار