مۇحتار شاحانوۆ. ءازىلحان نۇرشايىقوۆقا اشىق حات
جۋىردا نۇرلان ورازالين باسقاراتىن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ №52-ءشى سانىندا ادەبيەتىمىزدىڭ بەلگىلى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى، ەندى ءۇش جىلدان كەيىن 90-نىڭ تۇعىرىنا قونعانداردىڭ قاتارىن تولىقتىراتىن قادىرمەندى قاريامىز ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ «مۇحتار شاحانوۆقا حات» اتتى ماقالاسى جاريالانىپتى.
ادەبيەتىمىزدىڭ اقساقالى حاتىندا مەنىڭ 1986 جىلعى جەلتوقسان شىندىعىن اشۋدا جانە قازاق تىلىنە «مەملەكەتتىك ءتىل» دارەجەسى بەرىلۋ تۇسىندا جاساعان ىستەرىمە جوعارى باعا بەرە كەلىپ: «ەل ءۇشىن، حالىق ءۇشىن ىمىراسىز ارەكەتكە بارىپ، جالاڭتوستىك تانىتۋ - ەردىڭ ەرىنىڭ عانا قولىنان كەلەتىن باتىرلىق ەكەنىن بىلەمىز»، - دەپ ماداقتايدى.
جوق ازەكە، مەن ەشقانداي ەرلىك، باتىرلىق جاساعان ەمەسپىن. ازاماتتىق بورىشىمدى، مىندەتىمدى اتقارۋعا عانا تالپىندىم. مەنىڭ ورنىمداعى كەز-كەلگەن ادام وسىنداي مىنەز كورسەتۋگە ءتيىستى ەدى. سوندىقتان دا مەن مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ماراپاتتاۋلاردىڭ بارىنەن جاريالى تۇردە باس تارتتىم. ايتپەسە ەلگە، ۇلتقا دەگەن ادال پەيىلىڭنىڭ ءوزىن ارامدىققا بۇرىپ جاتاتىن كەيبىرەۋلەر «وسى ىستەردىڭ ءبارىن شاحانوۆ «حالىق قاھارمانى»، نەمەسە «ەڭبەك ەرى» اتاعىن الۋ ءۇشىن جاسادى» دەۋى ابدەن مۇمكىن عوي.
جۋىردا نۇرلان ورازالين باسقاراتىن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ №52-ءشى سانىندا ادەبيەتىمىزدىڭ بەلگىلى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى، ەندى ءۇش جىلدان كەيىن 90-نىڭ تۇعىرىنا قونعانداردىڭ قاتارىن تولىقتىراتىن قادىرمەندى قاريامىز ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ «مۇحتار شاحانوۆقا حات» اتتى ماقالاسى جاريالانىپتى.
ادەبيەتىمىزدىڭ اقساقالى حاتىندا مەنىڭ 1986 جىلعى جەلتوقسان شىندىعىن اشۋدا جانە قازاق تىلىنە «مەملەكەتتىك ءتىل» دارەجەسى بەرىلۋ تۇسىندا جاساعان ىستەرىمە جوعارى باعا بەرە كەلىپ: «ەل ءۇشىن، حالىق ءۇشىن ىمىراسىز ارەكەتكە بارىپ، جالاڭتوستىك تانىتۋ - ەردىڭ ەرىنىڭ عانا قولىنان كەلەتىن باتىرلىق ەكەنىن بىلەمىز»، - دەپ ماداقتايدى.
جوق ازەكە، مەن ەشقانداي ەرلىك، باتىرلىق جاساعان ەمەسپىن. ازاماتتىق بورىشىمدى، مىندەتىمدى اتقارۋعا عانا تالپىندىم. مەنىڭ ورنىمداعى كەز-كەلگەن ادام وسىنداي مىنەز كورسەتۋگە ءتيىستى ەدى. سوندىقتان دا مەن مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ماراپاتتاۋلاردىڭ بارىنەن جاريالى تۇردە باس تارتتىم. ايتپەسە ەلگە، ۇلتقا دەگەن ادال پەيىلىڭنىڭ ءوزىن ارامدىققا بۇرىپ جاتاتىن كەيبىرەۋلەر «وسى ىستەردىڭ ءبارىن شاحانوۆ «حالىق قاھارمانى»، نەمەسە «ەڭبەك ەرى» اتاعىن الۋ ءۇشىن جاسادى» دەۋى ابدەن مۇمكىن عوي.
جاقىندا تەلەديداردان مەملەكەتتىك ماراپات الىپ جاتقانداردى جانە سول وقيعانىڭ الدىندا عانا ادەبيەتىمىزدىڭ كلاسسيكتەرى اراسىنان سۋىرىلا شىعىپ، بيلىكتى كوزسىز ماداقتاۋداعى سان جىلدىق ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن، كوزىنە جاس الا تۇرىپ، كوسەمنىڭ قولىن ءسۇيۋ باقىتىنا يە بولعان ءبىر اعامىزعا قاراپ، ءوزىمنىڭ الگى توپتان الدەقايدا تاۋەلسىز، الدەقايدا شىنشىل، بيلىكتىڭ ءتۋفليىن مۇرتىمەن شوتكەلەۋگە بەيىم پەندەلىكتەن مۇلدە ادا، وزگەشە سەزىمنىڭ، وزگەشە باقىتتىڭ ادامى ەكەنىمدى سەزىندىم.
ارينە، مەن ادەبيەت، ونەر قايراتكەرلەرى اراسىندا ازىرگە ءوزىم عانا ۇستانعان بۇل باعىتتى ەشكىمگە تاڭبايمىن. بيلىكتىڭ ەرەكشە دارالانعان ادامداردى ماراپاتتاپ وتىرۋى قاجەتتىگىن دە جوققا شىعارمايمىن. بىراق بيلىكتىڭ قولداۋىمەن، ەلىمىزدىڭ ءبىر كەزگى ورتاق بايلىعىن تۋعان اكەسىنىڭ مۇلكىندەي يەلەنۋگە مۇمكىندىك العان، كەز-كەلگەن زاڭداستىرىلعان الاياق ۇرىنىڭ كەم دەگەندە ەكى وردەن، ءۇش مەدالى بار ەكەنىن، سولاردىڭ قاتارىندا جۇرگىم كەلمەيتىنىن، بۇل سالاداعى ادىلەتتىلىكتىڭ تىم السىرەپ كەتكەنىنە قارسى ەكەنىمدى عانا ۇعىندىردىم...
ءازىلحان اعا ماعان جولداعان حاتىندا بىلاي دەيدى:
«ال اياق استىنان ەلدى ەلەڭدەتىپ، قوعامدى دۇرلىكتىرگەن «قازاقستاننىڭ ەل بىرلىگى» دوكتريناسىنىڭ جوباسى اڭگىمە ارقاۋىنا اينالعاننان بەرى، سەنىڭ نىلدەي بۇزىلعانىڭا الاڭداي باستاعانىمىز جاسىرىن ەمەس. بىرىنشىدەن، «ەل بىرلىگى» دەگەن ۇعىمنىڭ سونشالىقتى وعاش كورەتىندەي نە ابەستىگى بار ەدى؟»
ازەكە، ءسىز «ەل بىرلىگى» دوكتريناسىنىڭ «امەريكاندىق ۇلتتان» باستاۋ الاتىنىن بىلمەيتىن بە ەدىڭىز؟ الدە بىلسەڭىز دە بيلىككە شەكسىز سەنگەندىكتەن ءبىزدىڭ پىكىرىمىزبەن ساناسقىڭىز كەلمەي تۇر ما؟ راس، «ەل بىرلىگى» دوكتريناسىندا جۇرتتى شاتاستىرۋ ماقساتىندا «امەريكاندىق ۇلت» پەن «قازاقستاندىق ۇلت» تىركەستەرى الىنىپ تاستالعان. كەيبىر دەپۋتاتتار: «ەل بىرلىگى» دوكتريناسىندا «قازاقستاندىق ۇلت» دەگەن اتىمەن جوق. بەلگىلى ءبىر توپتار ماڭىزدى قۇجاتقا جالا جابۋدا» دەدى بەتتەرى بۇلك ەتپەستەن. حالىقتى كوزىن باقىرايتىپ قويىپ الداۋعا كوشكەن كىم سوندا؟ «ەل بىرلىگىنىڭ» باستى ماقساتى كوپ ۇلتتان ءبىر ۇلت جاساۋ ەكەندىگى ايدان انىق. سوندىقتان وندا جازىلعان «مەملەكەتتىك ءتىلدى جانە وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءتىلىن دامىتامىز» دەگەننىڭ ءبارى بوس ءسوز، جۇرتتى الدارقاتۋ ءۇشىن ەنگىزىلگەنىن تالاي رەت ايتتىق. ويتكەنى تىلدەردى دامىتۋعا «امەريكاندىق ۇلتتىڭ» تابيعاتى مۇلدە جىبەرمەيدى. بۇل تۋرالى ەلباسى «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ كەزەكتەن تىس وتكەن ءحى سەزىنىڭ ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا تايعا تاڭبا باسقانداي بىلاي دەپ شەگەلەپ ايتتى:
«...مى يدەم ك سامويدەنتيفيكاتسي - بىت ەدينىم نارودوم كازاحستانا. ۆوت، ناپريمەر، امەريكانتسى سوستويات يز سوتني نارودوۆ ي ناتسي، نو نازىۆايۋتسيا امەريكانتسامي. نيكتو تام نە نازىۆاەت درۋگ درۋگا كيتايتسەم يلي كورەيتسەم. ا تۆويا ناتسيلونالنوست - ەتو تۆوە دەلو... ي ەتو پراۆيلنو. پوتومۋ چتو ودنا سترانا دولجنا جيت ودنيم نارودوم».
بۇل از دەسەڭىز سول «ەل بىرلىگى» دوكتريناسىنىڭ تالقىلاۋعا ۇسىنىلعان نۇسقاسىندا: «ەتنوستىق ەمەس، ازاماتتىق قاۋىمداستىق قۇرۋعا باعىتتالعان باستاپقى تاڭداۋ - كەلىسىم مەن تۇراقتىلىقتىڭ ىرگەتاسى بولىپ قالانادى. ەتنوستىق ەرەكشەلىگىنە قاراماستان ەلدەگى بارلىق ازاماتتاردىڭ مۇددەلەرىن توعىستىرۋ ەڭ دۇرىس جول ەكەنىن ۋاقىت كورسەتىپ بەردى» دەلىنگەن.
ءسىز تاعى دا بىلاي دەپسىز: «اتتان!»، «اتتان!» دەپ ايعاي كوتەرمەي-اق، دوكترينا جوباسىن جاساۋشىلاردى كەلەلى ديالوگقا شاقىرۋعا سەنىڭ بەدەلىڭ دە، پاراساتىڭ دا، ازاماتتىق ەرىك-جىگەرىڭ دە جەتەدى. ىرگەمىز بەكىپ، ەل بولىپ ساناتقا تولىق ىلىگىپ كەلە جاتقان شاقتا ىرگەدەن سۋ جىبەرۋگە ۇقسايتىن مىنا مىنەزىڭ كوڭىلىمىزگە سىيماي تۇر، مۇحتار-جان! قارا قىلدى قاق جارىپ ادىلەتىن ايتاتىن بولمىسىڭدى بىلسەك تە، اياق استىنان احۋال تۋىنداتىپ، ەلدى ەكىۇداي حالگە تۇسىرگەنىڭدى قۇپتامايمىن، قالقام!..
قازىر ەلدى بەتالدى ابىگەرگە سالۋدىڭ ءجونى دە، جوسىعى دا جوق. سوندىقتان اشتىق جاريالاپ، اتا-بابامىزدىڭ قانىندا جوق سالتتان بويىمىزدى اۋلاق ۇستايىق. «قۇل قاشامىن دەپ قورقىتادى» دەگەندەي، مۇنىڭ نە، شىراعىم-اۋ؟»
ەگەر ءبىز ايقاي كوتەرىپ، اشتىق جاريالاۋعا بەل بۋماعانىمىزدا بۇل دوكترينا تاۋەلسىزدىك كۇنىنە دەيىن، نەمەسە وسى جىلدىڭ اياعىنا دەيىن قابىلدانىپ كەتەر ەدى. ويتكەنى پرەزيدەنت اكىمشىلىگى باسشىلارىنىڭ ءبىرى استانادا وتكەن دوڭگەلەك ۇستەلدە بۇل قۇجاتتىڭ ەقىۇ-عا ۇلگى رەتىندە ۇسىنىلاتىنىن سەزدىرگەن بولاتىن. قۇجات قابىلدانىپ كەتكەندە «مەن - قازاقپىن»، «مەن - ورىسپىن»، «مەن - ۋكراينمىن»، «مەن - ۇيعىرمىن» دەپ ايتا المايتىن، ايتساق جاۋاپقا تارتىلاتىن جاعدايعا دۋشار بولار ەدىك.
تاۋەلسىزدىك تۋىن كوتەرگەن - 16 جەلتوقسان كۇنگى ساعات 10-عا دەيىن رەسپۋبليكا بويىنشا بىزبەن بىرگە اشتىق جاريالاۋشىلاردىڭ ءتىزىمى 3 مىڭنان اسىپ جىعىلدى. 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقان ب.ءسادۋۇلى باسقاراتىن «جەلتوقسان اقيقاتى»، ب.يمانقوجا باسقاراتىن «جەلتوقسان رۋحى» قوعامدىق بىرلەستىكتەرىمەن بىرگە حالىق قاھارمانى قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ اناسى دامەش اپاي مەن جەلتوقسان قۇربانى ءلاززات اسانوۆانىڭ اناسى التىناي اسانوۆا، ەلىمىزگە بەلگىلى تۇرسىنبەك كاكىشەۆ، مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ، ءاسانالى ءاشىموۆ، دۋلات يسابەكوۆ، سوفى سماتاەۆ، ماقپال ءجۇنىسوۆا، تولەن ابدىك، عابباس قابىش، بەيبىت قويشىباي، سوۆەتحان عابباسوۆ، قازىبەك يسا، نۇرعالي ءنۇسىپجانوۆ، بولات اتاباەۆ، مەرەكە قۇلكەنوۆ، قارجاۋباي سارتقوجا، باقىتجان توباياقوۆ، يسلام جەمەنەي، ساحان اكەلەي، سەرىك تۇرعىنبەكوۆ، ايدوس سارىم، حايروللا عابجاليلوۆ، ومىرزاق اقجىگىت، ارمان قاليەۆ، امانحان ءالىم، اشىربەك سىعاي، امانعازى كارىپجانتەگى، زاكىر اساباەۆ، ۇلىقپان جولداسوۆ، ەركىن راقىشەۆ، ساكەن مايعازيەۆ، سايات مەدەۋوۆ، ۋاليبەك ءابدىرايىموۆ، بەكجان تۇرىس، بەيبىت قورعان جانە باسقالار باستاعان عالىمدار، جازۋشىلار، ارتىستەر، انشىلەر توبى ەگەر بيلىك وزىنە قويىلعان تالاپتى ورىنداۋعا ۋادە بەرمەسە بىزبەن بىرگە اشتىق جاريالاۋعا وتىراتىنىن مالىمدەدى.
«ەل بىرلىگى» دوكتريناسى ارقىلى جۇرت كۇتپەگەن تۇستان قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنىڭ قىسپاققا ءتۇسۋى كەۋدەسىندە وتى سونبەگەن ءار قازاقتىڭ نامىسىن وياتتى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار. بۇل - 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن كەيىن ۇزاق جىلدار بويىنشا قالعىپ كەتكەن ۇلتتىق نامىستىڭ قايتادان باس كوتەرۋى ەكەنى داۋسىز. ءتىپتى ءبىزدىڭ بيلىكپەن كەلىسىمگە كەلىپ، رەسپۋبليكا حالقىنا توقتاۋ ايتقان سوزىمىزدەن كەيىن دە ەلىمىزدىڭ تۇپكىر-تۇكپىرىنەن جولدانعان حاتتار، سوعىلعان تەلەفون قوڭىراۋلارى، اتىراۋدان، شىمكەنتتەن، قىزىلوردادان، پاۆلوداردان، اقتوبەدەن، جاڭاوزەننەن، تارازدان، وسكەمەننەن الماتىعا ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ ۇيىمداسقان تۇردە توپ-توپ بوپ جينالۋى وسىنىڭ ايعاعى. بيلىك ءۇشىن بۇل كۇتپەگەن جاعداي ەدى. ولار بۇكىل حالىقتىڭ جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندەگىدەي بىرلەسىپ كوتەرىلىپ كەتۋىنەن قاۋىپتەندى. ايتپەسە ءبىزدىڭ قويعان تالاپتارىمىزعا جانە اشتىق جاريالاۋشىلاردىڭ اتاق-ابىرويىنا بيلىكتىڭ پىسقىرماۋى دا ابدەن مۇمكىن ەدى. بيلىك ءسوزسىز قالىڭ قاۋىمنىڭ ويانا باستاعان اشۋ-ىزاسىنان قايمىقتى.
رەسپۋبليكا بويىنشا بارلىق جوعارعى جانە ارناۋلى وقۋ ورىندارىنا، مەكتەپتەرگە، مەكەمەلەرگە ءبىلىم، عىلىم مينيسترلىگى، ىشكى ىستەر مينيسترلىگى، قاۋىپسىزدىك كوميتەتى جانە جەرگىلىكتى اكىمشىلىك تاراپىنان «ارانداتۋشىلاردىڭ» ىقپالىنا ەرىپ الاڭعا شىقپاۋ قاتاڭ تاپسىرىلىپتى. تاپسىرمانى ورىنداماعانداردىڭ «تاسجارعان» گازەتىندە پاۆەل شۋلتس جازعانداي، تەك وقۋدان، جۇمىستان شىعارىلىپ قانا قويماي 3 جىلدان 5 جىلعا دەيىن جاۋاپقا تارتىلاتىنى دا ەسكەرتىلىپتى. ستۋدەنتتەردىڭ كوپشىلىگىن 13-جەلتوقساننان باستاپ ۇيىنە قايتارۋ قولعا الىنعان. ۇلتتىق مۇددەدەن قىزمەتىن بيىك قويعان رەكتورلار، دەكاندار، كافەدرا مەڭگەرۋشىلەرى، مەكتەپ ديرەكتورلارى، مۇعالىمدەر جاس وسكىندەردى، وزگە دە ءارتۇرلى ماماندىق يەلەرىن الاڭعا جىبەرمەۋگە جانتالاسىپ باقسا كەرەك. بىراق بيلىك بىزبەن كەلىسىمگە كەلمەگەندە بۇل ءىستىڭ اياعى ۇلكەن داۋعا ۇلاسىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن ەدى.
ءبىز بيلىككە مىناداي 9 تالاپ قويدىق:
1. باستاۋىن «امەريكاندىق ۇلتتان» الاتىن، قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىن مانسۇق ەتەتىن، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ۇسىنعان «ەل بىرلىگى» دوكتريناسىن الماتى قالاسىندا تالقىلاۋ ۋاقىتشا توقتاتىلدى. رەسپۋبليكا كولەمىندە دە وسىنداي قادام جاساۋدى تالاپ ەتەمىز;
2. قوردالانىپ قالعان ۇلتتىق مۇددەلەردىڭ شەشىمىن تابۋ ماقساتىندا پرەزيدەنت ن.نازارباەۆپەن دەربەس كەزدەسۋ ماسەلەسىن شەشۋ;
3. «قازاقستاندىق ۇلت» يدەياسىنا ءبىرجولا نۇكتە قوياتىن، جاڭا ۇلتتىق دوكترينا جاساۋ ءۇشىن ۇكىمەتتىك، پارلامەنتتىك جانە قوعامدىق ۇيىمدار مەن ساياسي پارتيالاردىڭ وكىلدەرى ەنگىزىلگەن ارنايى كوميسسيا قۇرۋ قاجەت. ال ۇلتتىق مۇددەگە جاناشىرلىقپەن قارايتىن ازاماتتاردىڭ، قوعامدىق-ساياسي ۇيىمدار مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ بالاما جوباسى قازاقستانداعى بارلىق اقپارات قۇرالدارىندا جاريالانۋى كەرەك دەپ بىلەمىز;
4. جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە تاريحي-ساياسي باعا بەرۋ جانە كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلاردىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن شەشۋ قاراستىرىلۋى كەرەك;
5. وسى جىلدىڭ 4-جەلتوقسانىندا قازتاگ اگەنتتىگى تاراتقان مالىمەت بويىنشا قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنا 1 ميلليون گەكتار جەر بەرۋىمىز مۇمكىن دەگەن اڭگىمە العا شىقتى. ءبىز بۇعان تۇبەگەيلى قارسىمىز;
6. قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن العانىنا 20 جىل تولسا دا، ءالى كۇنگە دەيىن مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى ارنايى زاڭ جوق. مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن مۇنداي نەمقۇرايدىلىقتى بىزدەن وزگە بىردە-ءبىر وركەنيەتتى ەلدەن كەزدەستىرە المايسىز. سوندىقتان قازاقستان پارلامەنتى «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭدى تەز ارادا قابىلداۋى ءتيىس;
7. مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋدىڭ يننوۆاتسيالىق-تەحنولوگيالىق ورتالىعىن قۇرۋ جانە قولدانبالى تىلمەن اينالىساتىن ارنايى ينستيتۋت اشۋ دا اسا قاجەتتى ءىس. سەبەبى، ءححى عاسىردا قازاق ءتىلىن عىلىم-ءبىلىمنىڭ، ەكونوميكانىڭ، بانك جۇيەسىنىڭ، سالىق سالاسىنىڭ (ت.ب.) ءتول تىلىنە اينالدىرۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە. ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ينستيتۋت تەوريالىق ىرگەلى عىلىممەن اينالىسۋدان اسا الماي وتىر. مەملەكەتتىك ءتىلدى بارلىق سالاعا ءبىر جۇيەمەن ەندىرۋ ءۇشىن ونىمەن ارنايى ينستيتۋت اينالىسپاي بولمايدى;
8. تاۋەلسىز ەل اتانعانىمىزعا 18 جىل، قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبە العانىنا 20 جىل تولسا دا مەملەكەتتىك تىلدە 24 ساعات حابار تاراتاتىن ءبىر تەلەارنانىڭ بولماۋى ەلدىگىمىزگە سىن. ءتىپتى كەيبىر تەلەارنالارداعى قازاق تىلىندەگى حابارلاردىڭ كوبى ءتۇن جارىمىنا قاراي ىسىرىلعان، نەمەسە اۋدارما ۇزىن-سونار كينوفيلمدەر ارقىلى قازاق تىلىنە بولىنگەن ۋاقىت ەسەبىنەن تولىقتىرىلعان. بۇل سالادا دا ەگەمەندى مەملەكەتتىڭ رۋحىنا ساي جاڭا كوزقاراس، جاڭا وزگەرىس قاجەت;
9. بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاننىڭ اقپارات كەڭىستىگىن رەسەيدىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ون-ون بەس ەسە باسىمدىقپەن جاۋلاپ العانى ەشكىمگە قۇپيا سىر ەمەس. كەيدە كوكەيدە «وسى ءبىز قازاقستاندا تۇرامىز با، نەمەسە رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قاراماعىنا ەنىپ كەتتىك پە؟» دەگەن سۇراق كولدەنەڭدەيدى. حالىققا اندا-ساندا ەلدەگى شىندىقتى ايتىپ تۇراتىن «31-تەلەارنا» دا رەسەي الپاۋىتىنا ساتىلىپ، ەگەمەندى اقپاراتتىق تاۋەلسىزدىگىمىزگە ەلەۋلى دەڭگەيدە كولەڭكە ءتۇسىردى. ەندى قازاقستانعا كەلىپ تارايتىن مىڭداعان رەسەي باسىلىمدارىنا قوسىلىپ، بۇل ارنا دا رەسەي يدەولوگياسىن العا تارتا باستادى. اقپاراتتىق ەكسپانسيانىڭ سالدارىنان مەملەكەتتىك ءتىل ءورىسى كۇرت قۇلدىرادى. سوندىقتان قازاقستاننىڭ اقپارات كەڭىستىگىن باسقا ەلدەردىڭ يدەولوگياسىن ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا پايدالانۋعا جول بەرىلمەسىن.
بيلىكتىڭ اتىنان پرەزيدەنت اكىمشىلىگى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى م.اشىمباەۆ مىناداي جاۋاپ قايىردى:
«1. كەلىسىمگە سايكەس، سىزدەردىڭ ۇسىنىستارىڭىز كەلگەنگە دەيىن «ەل بىرلىگى» دوكتريناسىنىڭ جوباسىن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى حاتشىلىعى تاراپىنان رەسپۋبليكا كولەمىندە تالقىلاۋ توقتاتىلا تۇرادى. سىزدەر ۇسىنىستارىڭىزدى كەلەسى جىلدىڭ 20-قاڭتارىنا دەيىن بەرەرسىزدەر;
2. ءسىزدىڭ ءوتىنىشىڭىزدى ەلباسىنا جەتكىزۋگە تىرىسامىز. جالپى ەلباسى استانا مەن الماتى قالالارىندا جىلىنا بىرنەشە مارتە شىعارماشىل زيالى قاۋىمدى، عىلىم مەن مادەنيەت وكىلدەرىن قابىلداپ، وزەكتى پروبلەمالاردى تالقىلاپ، كەزدەسىپ تۇرادى. سوندىقتان جۇمىس كەستەسىنە قاراي ءسىزدى جەكە قابىلداۋ ماسەلەسىن پرەزيدەنت ءوزى دەربەس شەشەدى;
3. سىزدەردىڭ ۇسىنىستارىڭىزدى ارنايى قۇرىلعان جۇمىس توبىندا بىرىگىپ قاراپ، ورتاق شەشىمگە كەلىپ، بىرلەسىپ جوبا جاساعاندى قولدايمىز. بۇلايشا ورتاق ماقسات ءۇشىن بىرگە جۇمىس ىستەگەنىمىز بارىمىزگە ابىروي بولار ەدى;
4. جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە تاريحي-ساياسي باعا بەرۋ جانە كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلاردىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن شەشۋ ءىسىن زاڭ شىعارۋ ورگانى - پارلامەنت ارقىلى جۇزەگە اسىرۋدىڭ مۇمكىندىگى بار. ۇسىنىس-تالاپتارىڭىزدى پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ رەگلامەنتىن ساقتاي وتىرىپ، ەنگىزۋلەرىڭىزگە بولادى.
ۇسىنىستارىڭىزدىڭ ءبىر داناسىن پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە دە جىبەرىڭىزدەر. جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ 25 جىلدىعىنا دايىندىق بارىسىندا ءبىز دە ونى قاراپ، قولدانۋعا تىرىسامىز;
5. ەل اۋماعىنىڭ تۇتاستىعى كونستيتۋتسيامىزدا ناقتى جازىلعان. 1 ملن گەكتار جەردى يگەرسەك دەگەن اڭگىمە ۇسىنىس قانا. اتا-بابامىزدىڭ امانات ەتكەن قازاقتىڭ جەرى باسقا مەملەكەتتەرگە ساتىلمايدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جەر كودەكسىنىڭ 23-بابىندا تاۋارلى اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىسىن جۇرگىزۋگە جانە ورمان وسىرۋگە ارنالعان جەر ۋچاسكەلەرى شەتەل ازاماتتارىنىڭ، ازاماتتىعى جوق ادامداردىڭ جانە شەتەلدىك زاڭدى تۇلعالاردىڭ جەكە مەنشىگىنە بەرىلمەيتىندىگى ناقتى جازىلعان;
6. «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» ارنايى زاڭ قابىلداۋ جايىندا ۇسىنىس ءبىرازدان بەرى كوتەرىلىپ ءجۇر. باستاماشىل توپ تاراپىنان ازىرلەنگەن زاڭ جوباسى 2008 جىلعى 23 ماۋسىمدا پرەمەر-مينيستر ك.ق.ءماسىموۆتىڭ توراعالىق ەتۋىمەن وتكىزىلگەن «مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىن ودان ءارى جەتىلدىرۋ جونىندەگى كوميسسيا» وتىرىسىندا قارالعان بولاتىن.
وتىرىستىڭ حاتتاماسى بويىنشا زاڭ جوباسى ادىلەت مينيسترلىگىنە ۇسىنىلعان ەدى.
قازىرگى كەزدە رەگلامەنتكە سايكەس بۇل جوباعا جان-جاقتى زاڭدىق-نورمالىق ساراپتاما جاسالۋدا.
بۇلارعا قوسىمشا تاعى مىنانى ايتامىز.
مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ سۇرانىس اياسىن مەيلىنشە كەڭەيتۋ ماقساتىندا قازىرگى قولدانىستاعى بىرنەشە زاڭدار مەن نورماتيۆتىك اكتىلەردى قايتا قاراپ، مۇقيات ساراپتاۋ جونىندەگى جۇمىستار جۇرگىزۋگە تاپسىرما بەرىلدى.
سونداي-اق، «مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ - قازاقستاندىق ءاربىر ازاماتتىڭ مىندەتى» دەگەن تۇجىرىمدى ءىس جۇزىندە قالىپتاستىرۋ ءۇشىن «قازتەست» جۇيەسى جاسالىپ جاتىر. «ازاماتتاردىڭ قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋ دەڭگەيىن باعالاۋ تەحنولوگياسى» اتتى مەملەكەتتىك ستاندارتتار بەكىتىلمەكشى. وسى ستاندارتتارعا سايكەس، كەلەشەكتە مەملەكەتتىك قىزمەتكە كەلەتىن ۇمىتكەرلەردەن مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ تالاپ ەتىلەتىن بولادى.
تىلدەردى دامىتۋعا قاتىستى 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلامانى ازىرلەۋ بارىسىندا دا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسى ناقتى ەسكەرىلەتىن بولادى;
7. قازاق تىلىندەگى ءتۇرلى باعدارلامالاردى ورنالاستىرۋ، جۇيەلەۋ، دامىتۋ ءىسى جاڭا تەحنولوگيالارعا ساي عىلىمي تۇرعىدا ساراپتالۋى قاجەت.
سوعان وراي، مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىن قازىرگى زامان تالابىنا سايكەس عىلىمي ساراپتاي الاتىن، الەۋمەتتىك-لينگۆيستيكالىق زەرتتەۋلەرمەن اينالىساتىن الەۋمەتتىك-لينگۆيستيكالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىن اشۋ جوبالانىپ وتىر.
الداعى ۋاقىتتا، وسى باعىتتا تياناقتى جۇمىستار جۇرگىزىلەتىن بولادى;
8. تاۋەلسىز ەلدىڭ رۋحىنا ساي جاڭا كوزقاراس پەن جاڭا سيپاتتاعى تەلەباعدارلامالار ازىرلەۋ - كۇن تارتىبىندە تۇرعان ماسەلە.
ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 6-اقپانىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى تۋرالى» زاڭىنا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار وسىنى كوزدەيدى. ياعني، مەملەكەتتىك تىلدەگى حاباردىڭ ۇلەس سالماعى تاۋلىك بويىندا ء(اربىر 6 ساعات سايىن) تەڭ دارەجەدە تاراتالىپ وتىرۋى ءتيىس.
ءسويتىپ، قازىرگى تاڭدا تەلەۆيزيالىق جانە راديو باعدارلامالارىنىڭ مەملەكەتتىك تىلدەگى اپتالىق كولەمى ۋاقىتى جاعىنان باسقا تىلدەگى حابارلاردىڭ جيىنتىق كولەمىنەن كەم ەمەس. وسىدان بىلاي مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ اياسىن كەڭەيتۋ ماقساتىندا مەملەكەتتىك تىلدەگى حابارلاردىڭ ۇلەسىن ارتتىرۋعا بارىنشا ماڭىز بەرىلمەك.
قولدانىستاعى زاڭنامالارعا سايكەس باق-تاعى تىلدىك نورمالاردى ساقتاۋ جونىنە تۇراقتى باقىلاۋ جۇرگىزىپ، ءتيىستى شارالار قولدانىپ وتىرۋ مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنە مىندەتتەلدى.
ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىمەن قازاقستاندا تسيفرلىق تەلەۆيدەنيەگە كوشۋ اياسىندا تەك مەملەكەتتىك تىلدە حابار تاراتاتىن 3 تەلەارنانىڭ تۇجىرىمداماسى ازىرلەنۋدە.
ولار اقپاراتتىق-تانىمدىق، الەۋمەتتىك-مادەني، تاريحي-پاتريوتتىق باعىتتاعى تەلەارنالار بولادى دەپ وتىرمىز.
ارنالاردىڭ بىرەۋىن - «مادەنيەت»، كەلەسىسىن - وقۋ-اعارتۋشىلىق باعىتتاعى «زەردە»، ال بۇلدىرشىندەرگە ارنالعانىن «بالاۋسا» دەپ اتاعان ءجون شىعار.
ارنالاردىڭ اتتارىنا بايلانىستى ويلارىڭىزدى ايتىپ، ولاردىڭ تۇجىرىمداماسى تۋرالى ۇسىنىستار جىبەرۋلەرىڭىزگە بولادى;
9. مەملەكەتىمىزدىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگى جايىندا الاڭداۋىڭىز وتە ورىندى.
بۇل ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءوز ەلىمىزدەگى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋعا ۇمتىلۋىمىز قاجەت. ولاردىڭ باسەكەلەستىك قابىلەتىن كۇشەيتۋ كەرەك. بۇل پروبلەمانى قازاق ءتىلدى باق-تارعا مەملەكەتتىك تاپسىرىستى كوبەيتۋ ارقىلى شەشۋگە بولادى.
مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى وسى باعىتتا جۇمىستار جاساپ جاتىر. ولار قازاق تىلىندەگى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا بەرىلەتىن مەملەكەتتىك تاپسىرىس كولەمىن جىل سايىن ۇلعايتۋدا. سونداي-اق قازاق تىلىندە شىعارىلاتىن كىتاپتارعا دا مەملەكەت تاراپىنان قوماقتى قاراجات بولىنۋدە. بۇل جايىندا ناقتى دەرەكتەردى وسى مينيسترلىك بەرەتىن بولادى».
بيلىكتىڭ ۋادە بەرۋىنە وراي ءبىز اشتىق جاريالاۋدى دوعاردىق.
ەڭ باستىسى «امەريكاندىق ۇلت» نەگىزىندە قۇرىلعان، بۇكىل حالىقتىڭ تالقىلاۋعا ۇسىنىلعان «ەل بىرلىگى» دوكتريناسىنىڭ ۋاقىتشا توقتاتىلۋى جانە وعان كوپ جىلدان بەرگى جيناقتالعان ۇلتتىق مۇددە توڭىرەگىندەگى پروبلەمالاردى ەنگىزۋگە مۇمكىندىك الۋىمىز، قىتايعا جەر بەرۋدى تەجەۋىمىز، مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى ارنايى زاڭ قابىلداۋعا، قازاق تىلىندە 3 تەلەارنا اشۋعا بيلىكتىڭ ۋادە ەتۋى از جەڭىس پە؟ ارينە، قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسى دەگەندە ناق ءبىر جىلان كورگەندەي جيىرىلاتىن بيلىكتىڭ ءبىزدى الداپ، بەرگەن ۋادەسىنەن تايقىپ شىعۋى دا ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان كەلىسىلگەن قۇجاتتارداعى ەلدىك، ۇلتتىق مۇددەلەردىڭ دۇرىس شەشىم تابۋىن سارالاپ وتىراتىن رىسبەك سارسەنبايۇلى باسقاراتىن اشتىق جاريالاۋ شتابى ءوز جۇمىسىن ودان ءارى جالعاستىرا بەرەتىن بولادى.
سوڭعى كۇندەرى «ازاتتىق» راديوسىنىڭ سايتىندا جانە «رەسپۋبليكا» گازەتىندە ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارا الماعانداردىڭ «شاحانوۆ بيلىككە ساتىلىپ كەتىپتى» دەگەن بايبالامى ءجۇر.
ارينە، بۇل بازبىرەۋلەردىڭ ماعان كۇيە جاعۋ ماقساتىندا ويلاپ تاپقان ايلا-شارعىسى. قۇدايدان قورقۋ كەرەك! مەن ەشقاشان ۇلتتىق، ەلدىك مۇددەنى ءوزىمنىڭ جەكە مۇددەمە ايىرباستاعان جان ەمەسپىن. ماعان ساتىلۋدان ءولۋ - الدەقايدا جەڭىل. ەسكەرتەتىنىم: بۇدان بىلاي وزىمە نەگىزسىز ايىپ تاققانداردى سوتقا بەرۋگە ءازىرمىن. وسى جولى دا رۋحاني تابيعاتىما سەنگەن ادامداردىڭ ەشقايسىسىن جەرگە قاراتپايتىنىم، ەكى جەردەگى ەكىنىڭ ءتورت بولاتىنىنداي ايقىن!
17-جەلتوقسان كۇنى جەلتوقسان كوتەرىلىسى قانات جايعان الاڭدا، جينالعان ءۇش جارىم مىڭداي حالىق الدىندا ماناداي وي ايتىپ ەدىم. سول ويىمدى تاعى دا قايتالاعىم كەلىپ تۇر.
ۇلتتى ساقتاپ قالۋ توڭىرەگىندەگى وسى سوڭعى شايقاس كوپ ماسەلەنىڭ بەتىن اشتى. قىزمەتى مەن جەكە مۇددەسى ءۇشىن ۇلتىن قينالماي ساتىپ كەتە الاتىن ەل اعالارىنىڭ، زيالىلارىنىڭ، عالىمداردىڭ، ارتىستەردىڭ از ەمەس ەكەندىگى ايگىلەندى. سولاردىڭ بارىنە وزگەشە العىسىمدى بىلدىرەمىن. زامانداستارىمىزدىڭ ۇلتتىق ماقساتتان اۋىتقۋى مەن ساتقىندىعى قالىڭ كوپشىلىكتىڭ ىزاسىن كەلتىرىپ، ويانۋىنا سەبەپكەر بولدى. ساتقىندىقتىڭ دا ۇلتتى بىرىكتىرۋگە قىزمەت ەتەتىنىنە وسى جولى تۇڭعىش رەت كوز جەتكىزدىم.
قادىرلى ازەكە، ماعان ارنالعان حاتىڭىزدىڭ سوڭىندا مەن تۋرالى ءتۇسىرىلىپ جاتقان دەرەكتى فيلمگە پىكىر بىلدىرگەنىڭىزدى ايتا كەلىپ: «ءوز سوزىمدە مەن سەنىڭ رەسمي اتاعى جوق، ۇلتتىق باتىر ەكەنىڭدى باياندادىم. ۇلتتىڭ ۇلى پەرزەنتتەرىنىڭ ءبىرى ەكەنىڭدى اتادىم» دەپسىز.
ءيا، تۇرىك اعايىندار شىعارعالى جاتقان دەرەكتى فيلم تۋرالى، ستسەناري اۆتورى ب.ءابىشتىڭ وتىنىشىنە وراي وزىڭىزگە جولىققان ساتىمدە اڭگىمە قوزعاعانىم راس ەدى. بىراق بيلىكتەگىلەردىڭ كوڭىلىن تابۋ ماقساتىندا، ۇلتتىق مۇددەدەن وق بويى اۋىتقىپ كەتكەنىڭىز ءۇشىن مەن تۋرالى پىكىرلەرىڭىزدى فيلمنەن تۇگەل الىپ تاستاۋعا ءوتىنىش جاسادىم. ويتكەنى ۇلتتىق مۇددەگە ەركىن، باتىل تابان تىرەپ تۇرا الماعان كوڭىلدە رۋحاني ادىلەتتىلىك تە سالتانات قۇرا الماسى بەلگىلى.
بالكىم، وسى ماقالاڭىزدى وقىعان سوڭ بيلىك باسىنداعىلار سىزگە «ەڭبەك ەرى» اتاعىن بەرىپ جىبەرۋى دە عاجاپ ەمەس. ەندەشە جولىڭىز بولعاي! دەگەنمەن، ماڭدايىنىڭ سورى بەس ەلى ۇلتىمىزدىڭ بۇگىنگى، ەرتەڭگى تاعدىرى سىزگە عانا قاراپ قالماعانىنا سەنىمىم زور.
قىسپاققا تۇسكەن ۇلتتىق ارمان، ۇلتتىق ماقسات جولىنا كەيبىرەۋلەردىڭ جەكە پەندەلىك مۇددەسى، قىزمەتىنىڭ مۇددەسى كولدەنەڭ تۇرىپ العان. كىمنىڭ كىم ەكەنىن ايقىندايتىن كەزەڭ ەندى كەلدى.
21 جەلتوقسان 2009 ج.
