قازاقستان تاريحىندا 1897 جىل مەن 2009 جىلدار ارالىعىندا ون ءبىر رەت حالىق ساناعى وتكىزىلگەن بولاتىن. حالىق ساناعىنىڭ باستاپقى ەكەۋى (1897, 1911 ج) پاتشالى رەسەي زامانىندا ياعني بوداندىق قامىتى مويىنعا ىلىنگەن وتارشىلدىق كەزەڭدە رەسەي يمپەرياسىنىڭ مۇددەسى تۇرعىسىنان جۇرگىزىلدى. وتارلانعان ەلدەر اراسىندا قازاقتار اراسىندا جۇرگىزىلگەن حالىق ساناعى ءار وتباسىندا ورتاشا ەسەپپەن 5 ادامنان بولماعى كەرەك دەگەن مولشەردى ۇستاندى. حالىق ساناعىن وتكىزۋدە ءار وتباسى مولشەرىن نەگىزگە الۋ جۇيەسى تۇرىك حالىقتارى تاريحىندا كونە داۋىردەن ورتا عاسىر كەزەڭىنە دەيىن بەلگىلى بولاتىن. مىسالى ب.ە.د. ءۇيسىن قاعاندىعىندا ءار ءتۇتىن باسىنان ءبىر ساربازدان الۋ ءداستۇرى ورنىققان ەدى. ال وسى كورىنىستى 751 جىلى تالاس وزەنى بويىندا اراب يمپەرياسى مەن قىتاي يمپەرياسى اراسىندا بولىپ وتكەن، سول زامان ءۇشىن تەڭدەسى جوق قىرعىن سوعىسقا تۇركەش قاعاندىعى دا تىكەلەي ارالاسقان ەدى. ەكى يمپەريا اراسىندا قىسىمدا قالعان تۇركەش قاعاندىعىنا ۋاقىت پەن جاعدايعا بايلانىستى ەكى يمپەريانىڭ بىرەۋىن جاقتاۋ قاجەتتىلىگى تۋادى. ەگەر قىتاي ارمياسى جاعىنا شىقسا، قىتايلار كەتپەي جەرگە ورنىعىپ قالۋىنان سەسكەنەدى. سوندىقتان تۇركەش مەملەكەتى مۇددەسى ءۇشىن تاڭداۋ ارابتار جاعىنا اۋدى. وسى سەبەپتى ەكى جاق ءبىر-بىرىنە باتا الماي تۇرعاندا قىتايلارعا قارسى مايداندى تۇركەشتەر اشتى.

قازاقستان تاريحىندا 1897 جىل مەن 2009 جىلدار ارالىعىندا ون ءبىر رەت حالىق ساناعى وتكىزىلگەن بولاتىن. حالىق ساناعىنىڭ باستاپقى ەكەۋى (1897, 1911 ج) پاتشالى رەسەي زامانىندا ياعني بوداندىق قامىتى مويىنعا ىلىنگەن وتارشىلدىق كەزەڭدە رەسەي يمپەرياسىنىڭ مۇددەسى تۇرعىسىنان جۇرگىزىلدى. وتارلانعان ەلدەر اراسىندا قازاقتار اراسىندا جۇرگىزىلگەن حالىق ساناعى ءار وتباسىندا ورتاشا ەسەپپەن 5 ادامنان بولماعى كەرەك دەگەن مولشەردى ۇستاندى. حالىق ساناعىن وتكىزۋدە ءار وتباسى مولشەرىن نەگىزگە الۋ جۇيەسى تۇرىك حالىقتارى تاريحىندا كونە داۋىردەن ورتا عاسىر كەزەڭىنە دەيىن بەلگىلى بولاتىن. مىسالى ب.ە.د. ءۇيسىن قاعاندىعىندا ءار ءتۇتىن باسىنان ءبىر ساربازدان الۋ ءداستۇرى ورنىققان ەدى. ال وسى كورىنىستى 751 جىلى تالاس وزەنى بويىندا اراب يمپەرياسى مەن قىتاي يمپەرياسى اراسىندا بولىپ وتكەن، سول زامان ءۇشىن تەڭدەسى جوق قىرعىن سوعىسقا تۇركەش قاعاندىعى دا تىكەلەي ارالاسقان ەدى. ەكى يمپەريا اراسىندا قىسىمدا قالعان تۇركەش قاعاندىعىنا ۋاقىت پەن جاعدايعا بايلانىستى ەكى يمپەريانىڭ بىرەۋىن جاقتاۋ قاجەتتىلىگى تۋادى. ەگەر قىتاي ارمياسى جاعىنا شىقسا، قىتايلار كەتپەي جەرگە ورنىعىپ قالۋىنان سەسكەنەدى. سوندىقتان تۇركەش مەملەكەتى مۇددەسى ءۇشىن تاڭداۋ ارابتار جاعىنا اۋدى. وسى سەبەپتى ەكى جاق ءبىر-بىرىنە باتا الماي تۇرعاندا قىتايلارعا قارسى مايداندى تۇركەشتەر اشتى. وسى تۇركەشتەر قاتارىنا شىمىر تايپاسىنان 20 مىڭ اتتى سارباز قوسىلعانى تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، بەلگىلى عالىم الىمعازى داۋلەتحاننىڭ «تۇركەشتەر» دەگەن عىلىمي ەڭبەگىندە اتالىپ كورسەتىلەدى. تۇركەشتەر ءوز اسكەرى قاتارىنا ءار وتباسىنان ءبىر سارباز الىپ وتىرعان. ەگەر وتباسىندا جارارلىق جالعىز بالا بولسا، ول وتباسىنىڭ ءتۇتىنى ءوشىپ قالماۋى ءۇشىن ساربازدىق مىندەتىنەن بوساتىلاتىن ءداستۇر بولعان. سوندا حالىق سانىن ءبىلۋدىڭ ءتاسىلى ءار وتباسىنان الىنعان ساربازدار سانىنا قاراي انىقتالىپ وتىرعان. 1897, 1911 جىلعى قازاقتار اراسىندا رەسەي يمپەرياسى جۇرگىزگەن حالىق ساناعىندا ءار وتباسىندا ورتاشا ەسەپپەن 5 ادامنان بولادى دەگەن مولشەردى نەگىزگە العان بولاتىن. بىراق 1897 جىلعى حالىق ساناعىندا قازاقتار جايلاعان ۇلان بايتاق جەرلەر تۇتاس قامتىلماعان ەدى. ارينە، شەكارانىڭ ار جاعىنداعى قىتاي، مونعول قازاقتارى دا ەسەپكە تۇسپەي قالعان بولاتىن. وسىنىڭ وزىندە رەسەي قولاستىنداعى قازاقتاردىڭ سانى - 3 787 000 ادام دەپ كورسەتىلسە، 1911 جىلعى ساناقتا 4 692 000 قازاق بولدى. ياعني 15 جىل ىشىندە قازاقتار 905 000 ادامعا كوبەيگەن. ارينە، بۇل كورىنىستەن رەسەي يمپەرياسى قازاقتارعا جاناشىرلىق تانىتتى، قامقورلىق جاسادى دەگەن ۇعىم تۋماسى انىق. رەسەي يمپەرياسى بودان بولعان تۇرىك حالىقتارىنىڭ ىشىندە قازاقتار مەن نوعاي جانە قىرىم تاتارلارىنىڭ تاعدىرىنا اسا قاتىگەزدىكپەن قاراپ، ولاردى شوقىندىرىپ، ورىستاندىرىپ جىبەرۋ ماقساتىن قويدى. ەگەر بۇل ساياساتقا كونبەسە، جەر بەتىنەن سىپىرىپ، جويۋ ماقساتىن اشىق قويعانىنا تاريح كۋا. 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن باسۋ ءۇشىن نيكولاي-2-پاتشا ءوزىنىڭ ەڭ سەنىمدى اسا تاجىريبەلى دوسى كۋروپاتكيندى سىرداريا گۋبەرنياسىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى قىزمەتىنە تاعايىندادى. ورتا ازياداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن ءتۇرلى ساياسي ايلا-امالدارمەن تۇنشىقتىرعان گەنەرال-گۋبەرناتور ءوز كۇندەلىگىندە جازعانىنداي، رەسەي ساياسي ەليتاسىنىڭ 1876-1916 جىل ارالىعىندا، ياعني 40 جىل ىشىندە قازاقتار ءۇشىن جاساعان ساياسي قورىتىندىسى - قازاقتاردى جەر بەتىنەن تۇتاستاي جويىپ جىبەرۋ ماقساتىن اشىق قويعانى اشكەرە بولىپ وتىر. ويتكەنى رەسەي پاتشالىعىن ش.ءۋاليحانوۆ اتاپ كورسەتكەندەي، قازاقتاردىڭ رەسەيگە بودان بولعان تۇرىك حالىقتارى ىشىندە سانىنىڭ كوپ بولۋى، ءارى بولاشاعى زور، ۇلتتىق ساناسىنىڭ جوعارى بولىپ، ەركىندىككە ۇمتىلۋى شوشىتتى. رەسەي يمپەرياسىنا حالىق ەمەس، ونىڭ جەرى كەرەك ەكەنىن جۇرتشىلىق ەرتە سەزىندى. حVI عاسىردا ورىستار 4 ميلليونعا جەتكەندە، قىرىم تاتارلارىنىڭ سانى 2 ملن. بولاتىن. ال قازىر ورىستار 4 ملن-نان 150 ملن-عا جەتسە، قىرىم تاتارلارى ءوز جەرىندە جارتى ملن-نان ارەڭ اسىپ وتىر. ويتكەنى قىرىم تاتارلارى جايلاعان قىرىم جەرى ەڭ شۇرايلى، كۋرورتتى جەر بولۋىمەن بىرگە ستراتەگيالىق جاعىنان اسا قولايلى مەكەن بولۋى سەبەپتى. قىرىم ولكەسىن تاتارلارىنان تازالاۋدى رەسەي الدىنا ماقسات ەتىپ قويسا، وسى ساياساتتى كەڭەس وكىمەتى جالعاستىرىپ، مۇلدە ازايىپ كەتكەن قىرىم تاتارلارىن 1944 جىلى جەر اۋدارىپ، قىرعىنعا ۇشىراتۋى گەنوتسيدتىك ساياساتتىڭ ءوزى بولىپ شىقتى.
كەڭەس وكىمەتى زامانىندا 1917-1991 جىلدار اراسىندا جەتى رەت جۇرگىزىلگەن حالىق ساناعىندا قازاقتاردىڭ تاعدىرى باسقا تۇرىك حالىقتارىنىڭ ءوسۋ دەڭگەيىمەن سالىستىرعاندا ءوسىپ جەتىلۋدىڭ ورنىنا كەرى كەتىپ، 1916 جىلعى 6 ميلليون قازاقتىڭ 1 900 000-عا شەيىن قۇلدىراپ، ءوز جەرىندە 82%-دان 29%-عا دەيىن مۇلدە ازايىپ كەتۋىندە قانداي قۇپيا سىر جاتىر؟ ءبىر جاعىنان قاراعاندا كەڭەس ۇكىمەتى مەن ورتالىق كوميتەتتىڭ ساياسي بيۋروسىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ ۇستانعان ءداستۇرىن جالعاستىرۋشى بولعانىن كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە التى رەت وتكىزىلگەن حالىق ساناعىنىڭ ناتيجەسى ناقتىلى تۇردە ايعاقتاپ وتىرسا، قالايشا ءۇنسىز وتىرا الماقسىڭ.
«بەتپاق جەڭدىم دەيدى، بيشارا كوندىم دەيدى»، - دەپ حالىق ماقالى ايتقانداي، بيشارا بولىپ شىندىقتى اشپاۋعا ەندى تاۋەلسىز زامانى كونبەسە كەرەك. ويتكەنى 1911 جىلعى پاتشالىق ساناقتان كەيىن قازاقتاردىڭ سانى 1959 جىلعا دەيىن جىل وتكەن سايىن تۇراقتى تۇردە ازايىپ، وتالىپ وتىردى.
مىسالى، 1916 جىلى قازاقتار سانى 6 ملن. بولسا
1939 جىلى حالىق ساناعىندا 3 099 000 ادامعا كەمىدى. ءوز جەرىندە وتىرىپ، 21,9% ءتۇسىپ كەتتى.
1944 جىلى قازاق سانى 1 900 000-عا شەيىن ازايدى.
بيلىك باسىنا قازاق ۇلتىنىڭ وكىلى قوناەۆ وتىرعان كەزدەن باستاپ قازاقتار سانى جىل وتكەن سايىن مولىعىپ، تۇراقتى تۇردە ءوسۋ جولىنا ءتۇستى.
كۇدىك تۋدىراتىن ماسەلەنىڭ وزەكتى جەلىسى - باسقا تۇرىك حالىقتارى تۇراقتى تۇردە ەسەلەنىپ كوبەيىپ وتىرعاندا، نوعاي، قىرىم تاتارلارى مەن قازاق حالقىنىڭ كەڭەستىك داۋىردە جىل وتكەن سايىن ازايىپ، قازاقتاردىڭ ءوز جەرىندە 29 %-كە شەيىن ءتۇسىپ كەتۋىندە قانداي قۇپيا جاسىرىن سىر جاتىر؟
ماسەلەنىڭ ءتۇپ توركىنى وسى سىرعا قانىعىپ، وقىرمان كوزىن شىندىققا جەتكىزۋدە جاتىر. تۇرىك حالىقتارى سانىنىڭ ءوسۋ، ەۆوليۋتسيالىق دامۋ جولىن سالىستىرىپ كورەيىك:

1897 جىل ساناعىندا قازىرگى كۇندە
1. وزبەكتەر 2,2 ملن. 12,36 ەسە ءوستى
2. تۇرىكمەن 0,8 ملن. 5,6 ەسە ءوستى
3. قىرعىز 0,5 ملن. 5,7 ەسە ءوستى
4. تاجىك 0,5 ملن. 4,5 ەسە ءوستى
5. ۇيعىر 43 مىڭ 6 ەسە ءوستى

نەمەسە قازاقتاردىڭ ورتالىق ازيا حالىقتارى ىشىندە پايىزدىق كورسەتكىشى:
1897 جىل 52,5%
1911 جىل 57,5%
1926 جىل 37,5%
1939 جىل 28,2%
1951 جىل 27,1%
1970 جىل 26,5%
1979 جىل 25,5%
1989 جىل 23,3%-عا دەيىن قۇلدىراپ تومەندەگەن.
بۇل پايىزدىق كورسەتكىشتە قازاقتار 90 جىلعا جۋىق مەرزىمدە پايىزدىق كورسەتكىشى ۇنەمى تومەندەپ، وتالىپ وتىرعانىن كورەمىز.
قازاقتاردىڭ وزگە ورتا ازيا حالىقتارىنا قاراعاندا سانى جاعىنان ۇنەمى توقتاۋسىز ازايىپ وتىرۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟ وتارلىقتىڭ قىسىمى نە سەبەپتى قازاقتارعا ەرەكشە تۇسە بەرگەن؟
ماسەلەنىڭ ءمانى وسى سەبەپتى اشۋدا جاتىر. 1916 جىلى 6 ملن. قازاق ءوسىپ وركەندەۋدىڭ ورنىنا 1940 جىل 1 ملن. 900 مىڭعا دەيىن قۇلدىراپ، 3 ەسەدەن اسا ازايعان. ال بۇل كەزدە كورشىلەس وتىرعان وزبەك، قىرعىز، تۇرىكپەن، تاجىك، ۇيعىرلار 5 ەسەدەن، وزبەكتەر 12 ەسەگە دەيىن كوبەيىپ، ۇنەمى ءوسىپ ورلەۋ جولىندا بولعان. بۇل حالىقتاردىڭ ءبارى دە ءبىر ساياسي جۇيەدە، ءبىر مەملەكەت ىشىندە ءومىر ءسۇردى. بىراق قازاقتار ەلدەن ەرەكشە ءوسۋدىڭ ورنىنا ءوشىپ، ازايىپ، سانى جاعىنان تومەن قاراي قۇلدىراپ وتىرعان. وسى ماسەلە تۇرعىسىنان قاراعاندا اتاقتى تاريحشى، ويشىل عالىم مامبەت قويگەلديەۆتىڭ «... جالپى تاريحتى قاراپ وتىرساق، كەڭەس وكىمەتىنىڭ تىرشىلىك ەتكەن بۇكىل عۇمىرىندا ءبىزدىڭ ۇلتقا ەرەكشە ءمان بەرىپ، قاۋىپتەنىپ وتىرعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس» («ءۇش قيان»، 26.12.2008 ج), - دەپ مالىمدەۋىندە ماسەلەنىڭ ءتۇپ توركىنىن ءدال باسىپ كورسەتىپ تۇر. وسى قاۋىپتەن حابارى بار قكپ وك-ءنىڭ يدەولوگيالىق حاتشىسى نۇرىمبەك ءجاندىلدين ماسكەۋلىك ستۋدەنت ماقاش تاتىموۆكە «ستۋدەنت بالا! ەگەر وتكەندى ماسكەۋدە ءجۇرىپ زەرتتەمەك بولساڭ، ادامداردىڭ (قازاقتاردىڭ) سانىن ەمەس، قازاقستانداعى مال شىعىنىن زەرتتە» (م.ءتاتىموۆ. ەل باسى جانە ەل سانى. الماتى. 2009, 42-بەت), - دەپ حالىق سانىن زەرتتەۋگە قۇپيا سىردى اشىپ قويار دەگەندەي شوشىنا قاراۋى - كەڭەستىك ۇكىمەتتىڭ سانالى تۇردە قازاقتار ءۇشىن تەرىس پيعىلدى ارەكەتىن ءبىلىپ، سودان زەرتتەۋشىنىڭ نازارىن باسقا جاققا اۋدارىپ جىبەرۋگە تىرىسۋى - كوپ نارسەنىڭ استارلى سىرىن اڭعارتسا كەرەك-ءتى. وتكەندى تانىپ بىلمەي، الدىڭدى، باعىت-باعدارىڭدى ناقتىلى بولجاۋ قيىن. وسى سەبەپتى وتكەندى ءبىلۋ قاي كەزدە بولسا دا قاجەتتىلىك، ونى ۋاقىت تالاپ ەتەدى. ءتىپتى قازاق حالقىنىڭ رەسپۋبليكا قالالارىنا ورنالاسۋ جاعدايىنا دەيىن ماسكەۋدەگى ورتالىقتىڭ ۇنەمى قاداعالاپ، نازاردا ۇستاپ وتىرۋى دا بىزگە دەگەن سەنىمسىزدىك ساياساتى. اناۋ-مىناۋ ەمەس، ءمۇيىزى قاراعايداي كپسس وك ساياسي بيۋروسىنىڭ بەلدى مۇشەسى سولومەنتسەۆتىڭ ءوزى قكپ وك بيۋروسىندا جەلتوقسان وقيعاسىنا بايلانىستى سويلەگەن سوزىندە: «بۇل نە دەگەن سۇمدىق! بەلگىلى نۇسقاۋلارعا قاراماستان، الماتى قالاسىنداعى قازاقتىڭ سانى 20%-عا دەيىن اسىپ كەتكەن»، - دەپ اكىرەڭدەي سويلەۋىنىڭ استارىندا قازاق حالقى تۋرالى ارنايى تۇردە بەرىلەتىن «بەلگىلى نۇسقاۋلاردىڭ» سىرىن اشىپ بەرىپ تۇر ەمەس پە؟
سولومەنتسەۆ پىكىرى جاناشىرلىقتىڭ ەمەس، سانالى تۇردەگى قاسكويلىكتىڭ پيعىلى. ونىڭ تامىرىن ىزدەسەڭ، وتكەن تاريح جەلىسىندە جاتىر. مىسال رەتىندە الاتىن بولساق ول - كاۆكاز بەن قىرىمدى جاۋلاپ العان رەسەي يمپەرياسى ۇستانعان ساياسي ماقساتىمەن ۇشتاسۋىندا جاتىر. كاۆكازدى جاۋلاپ الۋعا تىكەلەي قاتىسقان اتاقتى گەنەرال ن.ن. راەۆسكيدىڭ سوعىس ءمينيسترى ا.ي. چەرنىشەۆكە جازعان قىزمەت حاتىندا «امەريكانى العاش جاۋلاپ الۋشى ەۆروپالىقتار ۇندىستەردى قالاي قىرعىنعا ۇشىراتسا، ءبىزدىڭ كاۆكازداعى ءىس-ارەكەتتەرىمىز دە سودان بىردە-ءبىر كەم بولماي وتىر... سوندىقتان مەن كەتەمىن. مۇنداي سۇمدىققا جانىم توزە الار ەمەس» (ا.ۆ.فادەەۆ. روسسيا ي كاۆكاز. موسكۆا، 1910, س. 302), - دەپ جازۋى كاۆكاز حالىقتارىن سوعىستا قىناداي قىرعان اياۋسىز جاۋىزدىققا شىداي الماعان شىندىقتان تۋىپ وتىر. بۇل ويلى گەنەرالدىڭ پىكىرى بولسا، سول كاۆكاز سوعىسىن كوزىمەن كورگەن ورىستىڭ ۇلى كلاسسيك اقىنى ا.س.پۋشكيننىڭ «وتارشىلدار جەرگىلىكتى حالىقتى: اۆار، قۇمىق، قاراشاي، شەشەن ينگۋش، دارعىن، بالقار، قاباردا، شەركەش، لەزگىن، ادىق، لاق، نوعاي، تۋكحۋم، توباسارانداردى اتامەكەندەرىنەن قۋىپ، بۇل جەرلەرگە ىشكى رەسەيدەن لەك-لەگىمەن اعىلعان كازاچەستۆونى قونىستاندىردى. شەركەشتەر كوپ قىرىلدى. كەيبىر تايپالار جويىلىپ كەتتى». (ا.س. پۋشكين، سوبرانيە سوچينەني ۆ دەسياتي توماح. ت. 7. موسكۆا، 1984, س. 302) دەپ جازۋى ارقىلى رەسەي يمپەرياسىنىڭ جاۋىزدىق ءىس-ارەكەتىن الەم الدىندا اشكەرەلەپ وتىر. وسى ساياساتتى كەڭەس وكىمەتى دە جۇرگىزىپ، سوعىس كەزىندە، 1944 جىلى كاۆكاز، قىرىمداعى مۇسىلمان حالىقتاردى جەردى تازارتۋ ءۇشىن تۇتاس دەپورتاتسيالاپ، قونىس اۋدارىپ، قىرعىنعا ۇشىراتتى. 1926 جىلى كەڭەس وداعىندا 194 ۇلت بولسا، ول 1991 جىلى 101 ۇلت قانا قالىپ، 93 ۇلتتىڭ جۇتىلىپ، جوق بولىپ ءسىڭىسىپ كەتۋى - موينى جۋان رەسەيدىڭ ءداستۇرلى قاتىگەز وتارشىلدىق ساياساتىنىڭ جالعاستىق تابۋىندا جاتىر. قازاق، نوعاي، قىرىم تاتارلارى كەڭەس وكىمەتىنىڭ ەرەكشە نازارىنا الىنۋى - ۇلتتىڭ تاعدىرىنا قاسىرەتتى وزگەرىستەر اكەلدى. 1) رەسەيدىڭ وكپە تۇسىنا ورنالاسقان نوعاي حاندىعى قۇلاعان سوڭ، نوعايلار كۇشپەن شوقىندىرىلىپ ورىستاندىرىلدى. اقىرى ورىستارعا ءسىڭىپ، تاريحي ورنىن جوعالتتى. ال قىرىم تاتارلارىن رەسەي 1771 جىلى جاۋلاپ الۋىنا بايلانىستى قىرىم تاتارلارىنىڭ سانى ازايىپ ¾ پاراسى سىرتقا قاشتى. ويتكەنى قىرىمنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى ءبوروزتسيننىڭ: «ا تاتارام ۆەلەل ۋحوديت نا چەتىرە ستورونى»، - دەپ استامدىق كورسەتۋى وسىنىڭ ايعاعى بولاتىن-دى.
2) 1780 جىلى قىرىم تاتارلارى ءوز جەرىندە مۇلدەم ازشىلىققا اينالىپ، سانالى تۇردە قۋعىنداۋعا ءتۇستى. قىرىمداعى 680 سەلو قاڭىراپ بوس قالدى. وسى قاسىرەتتى كورگەن جۋرناليست: «... تاتارسكيە سەمەيستۆا ۆسە، وت ستارا دو مالا، پوشلي نا كلادبيششا سكازات پوسلەدنەە «پروستي» سۆويم پوحورونەننىم پرەدكام، ەتي يزگناننيكي وپۋسكايۋتسيا نا كولەني، بيۋت كۋلاكامي ۆ گرۋد ي تسەلۋيۋت زەمليۋ. ني ۆويا، ني كريكوۆ نە سلىشنو، تيحو سترۋياتسيا سلەزى نا يح زاگورەلىح ليتساح» (كرىم، سيمفەروپول. 1930, س. 114) دەپ جازۋىنان حالىق قاسىرەتىن كوزبەن كورگەندەي بولامىز. بۇل قاسىرەت قىرىم تاتارلارىنا از بولعانداي ولاردان قالعان-قۇتقان ۇرپاقتارىن 1944 جىلى تۇگەلدەي جەر اۋدارىپ جىبەردى. XVI عاسىردا سانى جاعىنان ورىس حالقىنىڭ جارتىسىنا تەڭ قىرىم تاتارلارى بۇگىندە 0,5 ملن-عا جەتپەس حالدە تۇر. ءبىر كەزدە باقشاسارايداي استاناسى بار قىرىم تاتارلارىنىڭ مەملەكەتى قۇلاپ، رەسەي تاراپىنان قۋعىندالىپ، جەر بەتىنەن جويىلۋدىڭ الدىندا تۇر.
3) رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرباندىعىنا ۇشىراي جازداعان ۇلكەن حالىقتىڭ ءبىرى قازاقتاردىڭ دا تاعدىرى ءبىر كەزدەرى حال ۇستىندە ءتۇردى. مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاق حالقىنىڭ قاسىرەتىن تانىپ ءبىلۋ، ونى حالىق رەتىندە جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرۋ جولىنداعى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قاسكوي ساياساتىن زەرتتەپ، ساناسىنان وتكىزىپ وتىرۋ - بۇگىنگى ۇرپاق پارىزىنا اينالىپ وتىر.
قازاق حالقى ورتالىقتىڭ سانالى تۇردە جۇرگىزگەن قاسكويلىك ارەكەتى بولماعاندا، سانىمىز جاعىنان تۇرىك حالىقتارىنىڭ اراسىندا ەڭ كوبى بولىپ 30 ملن-عا جەتەر ەدىك. سانىمىز ءوسۋدىڭ ورنىنا ازايۋ - ۇلتتىق قاسىرەتىمىزگە اينالدى.
رەسەي يمپەرياسىنىڭ قول استىندا وتارلانعان ەل رەتىندە 1731-1917 جىل ارالىعىندا، ياعني 186 جىلداي بوداندىق عۇمىرىمىز ءوتتى. ەكى عاسىر وڭاي ۋاقىت ەمەس، نەبىر دۇربەلەڭ وقيعالارعا تولى كۇڭگەيىنەن كولەڭكەسى باسىم جاتقان شىرعالاڭى مول زامان ەدى. تاۋەلسىز بيلىك تىزگىنى قولدان كەتكەن سوڭ وتارشىل ۇكىمەت ورناتقان ەل بيلەۋ جۇيەسى قازاقتار ءۇشىن ادەيى «ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋعا» سالىنعان ۋاقىتشا بيلىكتەن، ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان اۋا «جابايىلاردى جابايىلاردىڭ قولىمەن تۇنشىقتىرۋ» جۇيەسى بيلىك قۇرعان زامان كەلدى. وتارشىل ۇكىمەت قازاقتار ءۇشىن وتارلاۋدىڭ ەڭ قاتىگەز ءتۇرى سكۆاتتەرستۆولىق (وتارلانعان جەرگە كەلىمسەكتەردى ورنالاستىرۋ ارقىلى ۇستەمدىك ەتۋ جولى) جولدى ۇستاندى. قازاق جەرىن مەملەكەت مەنشىگى دەپ رەسمي تۇردە زاڭداستىرىپ العان سوڭ، كەلىمسەكتەرگە شۇرايلى، سۋلى جەرلەردى تارتىپ اپەرۋ ارقىلى وزدەرىنىڭ ساياسي الەۋمەتتىك تىرەگىنە اينالدىردى. جەرگىلىكتى حالىقتى تۇرمىستىق، ۇلتتىق قاناۋ ارقىلى قۇنارسىز شولەيت جەرلەرگە ىعىستىرىپ، اسا اۋىر جاعدايدا قالدىرۋى سەبەپتى چينوۆنيك بالكاشين سياقتى ەرەكشە تاپسىرما جۇكتەلگەن چينوۆنيكتەر «يمپەرياعا جەر كەرەك، قازاق قايدا كەتسە، وندا كەتسىن» دەگەن ءسوزدى اشىق ايتا باستادى. قازاق حالقىن رەسەي يمپەرياسى مەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ەرەكشە قىسىمعا الىپ، جىل وتكەن سايىن سانىن ازايتىپ، وتاپ وتىرۋىنىڭ مەنىڭ پىكىرىمدە التى ءتۇرلى سەبەبى بار. ولار:
جەر وتارلاۋ ساياساتىنىڭ وسىنداي جۇگەنسىز ارەكەتىن ءوز كوزىمەن كورىپ وسكەن ويشىل اقىن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ:
تۇبىندە قۇرۋىڭا ەلدەن ەرەك،
مەن ايتايىن بولادى جەرىڭ سەبەپ، -
دەپ قازاق جەرىنىڭ يت تالاعان تەرىدەي توز-توزى شىعىپ جىرمالانۋى حالىقتىڭ جىل وتكەن سايىن سانى ازايىپ، قۇردىمعا ءتۇسىپ قۇرۋىنا الىپ كەلەرىن سەزگەندىكتەن ايتقان ەدى. ويتكەنى سوعىستاردىڭ دەنى جەر ءۇشىن بولاتىنى تالاس تۋدىرماسا كەرەك.
ەكىنشىدەن، ۇلان-بايتاق قازاق جەرىن، ياعني الىپ دالانى رەسەي يمپەرياسى ءارتۇرلى جولدارمەن ءبىر جارىم عاسىرعا جۋىق ۋاقىتتا ارەڭ جاۋلاپ، مەڭگەردى. ويتكەنى قازاق جەرى ازيانى جايلاعان باسقا تۇرىك-مونعول حالىقتارىنىڭ جاۋ وتىنە ۇستاعان تەمىر قالقانى ىسپەتتەس بولعاندىقتان، وتارشىلداردىڭ جولىن بوگەپ تۇردى، ولاردى قاتتى اشىندىردى. ولار قازاقتاردىڭ بەلىن سىندىرىپ، ۇلتتىق رۋحىن جانشىمايىنشا، تۇپكى ماقساتىنا جەتۋى نەعايبىل ەكەنىن ءبىلدى. بۇعان پەتر ءى پاتشانىڭ ءسوزى ايعاق. وسى سەبەپتى ارقيلى ساياسي ايلا-شارعىلاردى قولدانۋ ارقىلى قازاقتاردىڭ ءوسىپ-ونۋىنە جول بەرمەي، ولاردى بىرتىندەپ سانىن قىسقارتىپ، جىل وتكەن سايىن وتاپ وتىرۋ ساياساتىنا جول بەردى.
ۇشىنشىدەن، رەسەي وتارشىلدارى قازاق جەرىن جاۋلاۋ ارقىلى تۇركىستان ولكەسىندەگى حاندىقتاردى 1-2 جىلدا جاۋلاپ الىپ، بوداندىققا ءتۇسىردى. ولار قازاق جەرىنە 150 جىلداي شابۋىلداعاندا، قازاق باتىرلارى قارۋلى قولمەن بارلىق جەردە قارسىلىق جاساپ، باسقىنشىلاردىڭ بەتىن قايتارىپ وتىرسا، وزبەك حاندىقتارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى قۇلاعاندا، نە وزبەكتىڭ، نە تاجىكتىڭ، نە سارتتىڭ ءبىر باتىرى دا قارسىلىق كورسەتە الماۋى، ولاردىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ جوقتىعىن تانىتتى. رەسەيگە ەڭ قاۋىپتى جاۋ ەلىن، جەرىن سۇيگەن ۇلتتىق ساناسى جوعارى، ەركىندىكتە ءومىر كەشكەن قازاق حالقى ەكەنىن ولار جاقسى ءبىلدى.
قازاقتار ءۇشىن رەسەيدىڭ ەندىگى ۇستانار ساياساتى - ولاردىڭ ۇلتتىق ساناسىن ءوشىرىپ، رۋحاني تامىرلارىنان قول ءۇزدىرۋ، شوقىندىرۋ، ورىستاندىرىپ ماڭگۇرتتەندىرۋ، توبىرعا اينالدىرۋ جانە جىل وتكەن سايىن سانىن ازايتىپ وتاپ وتىرۋعا باعىت الدى.
تورتىنشىدەن، قازاق حالقىنىڭ وقىعان زيالى ۇلدارى 1905-1917 جىل ارالىعىندا تۇرىك بىرلىگىن قولداپ، الاشوردا پارتياسىن قۇرىپ، اۆتونوميا سۇراۋى - وتارشىلداردى شوق باسقانداي شوشىتتى. وسى جىلدارى دۋمانىڭ دەپۋتاتى ماركوۆ قازاقتاردى شىڭعىسحان مەن تەمىرلاننىڭ ۇرپاعى رەتىندە امەريكاندىقتار قىزىلتەرىلى ۇندىستەردى قالاي قىرسا، سولاي قىرىپ تاۋىسۋ ماسەلەسىن دۋمادا كوتەردى. ال گەنەرال-گۋبەرناتور كۋروپاتكيننىڭ بۇل يدەيانى ياعني، قازاقتاردى جەر بەتىنەن سىپىرىپ تاستاۋ كەرەكتىگىن قولداعانىنا ونىڭ كۇندەلىگى كۋا.
قورىتا ايتقاندا، رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاقتاردىڭ سانىن سانالى ءتۇر-دە ازايتىپ، قولدان كەلسە، جەر بەتىنەن جوعالتىپ، ۇلان-بايتاق اتا قونىسىن ماڭگىلىككە يەمدەنۋدەن باسقا ماقساتى بولماعاندىعى ايدان انىق ماسەلە.
زامان وزگەرىپ، پاتشالىق قۇرىلىس قۇلاپ، بيلىككە 1917 جىلى قاراشادا بولشەۆيكتەر پارتياسى كەلدى.
ومىرگە ۇرانداتا كەلىپ، تاپتىق ساياساتتى ۇستانعان كەڭەستىك ۇكىمەت پەن بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ باستى كەمشىلىگى ءسوز بەن ءىسىنىڭ الشاقتىعى بولاتىن.
ولاردىڭ حالىقتار دوستىعىن ۇرانداتقانىمەن، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ورىستاندىرۋ ساياساتىن جالعاستىرۋشى مۇراگەرىنە اينالعانىن تاريحي ءومىر اعىسى ايعاقتاپ جاتتى. 1920 جىلى وتكەن سەزدىڭ ۇلت ساياساتى تۋرالى ىرگەلى شەشىمدەرى ءستاليننىڭ بيلىككە كەلۋىمەن جۇزەگە اسپاي، قاعاز بەتىندە قالدى.
كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قازاقتار تۋرالى ۇستانعان ساياساتى پاتشا وتارشىل-دارى ساياساتىنىڭ ءداستۇرلى جالعاسىنىڭ ءوزى بولىپ شىقتى. مۇنى كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە ءارتۇرلى ماقسات تۇرعىسىنان 7 رەت وتكىزىلگەن حالىق ساناعىنىڭ قورىتىندىلارى ايعاقتاپ وتىر.
بەسىنشىدەن، بۇكىل تۇرىك حالىقتارىن قول استىندا ۇستاعان كەڭەس ۇكىمەتى دارحان كوڭىلدى قاراپايىم قازاق حالقىنا نە سەبەپتى قاۋىپتەنە قارادى؟ ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا، تۇرىك حالىقتارى اراسىندا قازاقتاردىڭ قوعامدىق وي-ساناداعى بىرلىگى مەن رۋحاني تۇتاستىعى جانە كۇرەسكەرلىك قابىلەتىنىڭ جوعارى بولۋى بيلىكتى سەسكەندىرسە كەرەك. ويتكەنى 1917-20 جىلدار اراسىنداعى ساياسي بيلىك جولىنداعى كۇرەستە قازاقتار الاش وردا پارتياسىن قۇرىپ، رەسەي قولاستىندا ۇلتتىق اۆتونومياسىن جاريالاپ ۇلگەرسە، 1924 جىلى ت.رىسقۇلوۆ تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى ماسەلەنى ماسكەۋگە ۇسىندى. مىنە، قازاقستان مەن تۇركىستانداعى وسىنداي زور ساياسي-الەۋمەتتىك وزگەرىستەردىڭ باسىندا، نەگىزىنەن، قازاق ساياسي ەليتاسىنىڭ باسشىلىق ەتۋىنەن ورتالىق سەسكەنە باستادى. تۇركىستان ولكەسىندەگى تۇرىك حالىقتارى وداعىن ىدىراتىپ، بولشەكتەۋ ساياساتىن ۇستاندى. ال ماسكەۋدەگى ورتالىق قازاقستاندا بيلىك تىزگىنىن گولوششەكينگە بەرىپ، سونىڭ قولىمەن اشارشىلىق ۇيىمداستىرىپ، حالىقتىڭ تەڭ جارتىسىنان استامىن قىرىپ سالدى. وي-سانانىڭ ۇيىتقىسى بولعان قازاق زيالىلارىن تاپشىلدىق ساياسات نەگىزىندە ءبىر-بىرىنە سانالى تۇردە ايداپ سالۋ ارقىلى ولاردىڭ كوزىن تۇتاستاي جويدى. كەلەشەك جاستاردى رۋحاني تامىرىنان اجىراتىپ، ورىستاندىرۋ ارقىلى مانگۇرتتەندىرۋدى قولعا الدى. ول ءۇشىن قولدانىستان جازۋ تاڭباسىن ەكى رەت اۋەلى اراب جازۋى تاڭباسىنان لاتىن جازۋ تاڭباسىنا اۋىستىرۋ (1930 ج.), ەكىنشى رەت ون جىل ۋاقىت وتپەي-اق لاتىنشانى كيريلليتساعا الماستىرۋ (1940) ارقىلى كوزدەگەن ماقساتىنا جەتتى. قازاقتاردىڭ ءوز قولىمەن وت كوسەۋ ءپرينتسيپىن ۇستاندى. قازاق سانى جاعىنان ويسىراپ ءتۇسۋىن 1920, 1926, 1937 جىلعى حالىق ساناعىنىڭ ناتيجەسى تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتىپ بەردى.
التىنشىدان، زورلاپ كولحوزداستىرۋ مەن 1932 جىلعى اشارشىلىقتان ۇرپاعىن امان ساقتاپ قالۋ ماقساتىمەن قازاقتار شەتەلدەرگە جاپپاي قاشا باس-تادى. ولاردىڭ سانى 5-ملن.-عا دەيىن جەتىپ، الەمنىڭ 40-تان اسا مەملەكەت-تەرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر.

شەتەل قازاقتارى قانداي دا ساياسي-الەۋمەتتىك ساپىرىلىسقا تۇسسە دە، سانى جاعىنان باياۋ تۇردە بىركەلكى ءوسۋ جولىندا بولعانىن بايقايمىز. ال قازاقستانداعى قازاقتار ورتالىقتىڭ تىكەلەي باقىلاۋىندا بولۋى سەبەپتى سانى جاعىنان ۇزاق جىلدار بويى (1917-1957) ۇنەمى ازايىپ، وتالىپ كەلدى. قازاقتار ءوز جەرىندە بۇگىندە 67%-عا جەتسە دە، تازا قازاق ءتىلدى مەكتەبى 50%-دان اسپاي وتىرۋى دا ماسەلەنىڭ ءتۇپ توركىنىن ايقىنداپ تۇر.

"جالىن" جۋرنالىنان الىندى