قازاقستاننىڭ  تاۋەلسiزدiك العاننان كەيiنگi قىتايمەن ارا-قاتىناسىنىڭ جاندانۋى 2002 جىلدان باستالدى، ءوزارا كورشiلiك  ىنتىماقتاستىق، دوستىق كەلiسiم-شارتتارىنا قول قويىستى. ال ميللياردتار ەلi  iرگەدە وتىرىپ، قازاقتىڭ  كەڭ دالاسى مەن قازبا بايلىعىنا كوزiن تiكتi.  كاسپي تەڭiزiنە تiكەلەي شىعار جولدان ءوتiپ، بۇكiل ورتا ازيانى باقىلاۋدا ۇستاماق ارمانى ەدi, ەندi, مiنە، iرگەنi ءتۇرiپ، ەندەپ كiرiپ كەلەدi. بiز ءوز تاراپىمىزدان ەلگە الدەقاشان بەلگiلi ماسەلەنi تاعى بiر جازساق ارتىق بولماس دەپ سانادىق. ويتكەنi بيلiك پەن حالىقتىڭ قىتاي قاۋپi جونiندەگi تۇسiنiگi ەكi ءتۇرلi بولعاندىقتان، بiز سول ەلدiڭ ءسوزiن قاعازعا تۇزگەندi ءجون سانادىق.

ولاي دەمەي قايتەيiك، قىتاي  «ماڭعىستاۋمۇنايگازدىڭ» 49 پايىزىن يەلەنiپ، ۋران كەن ورىندارىن يگەرۋگە مۇمكiندiك الدى. ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، قىتايلىق كومپانيالاردىڭ قازاقستانداعى مۇناي كوزiن يەلەنۋi «قازمۇنايگاز» ۇلتتىق كومپانياسىنىڭ ۇلەسiمەن تەڭەسكەن.

قازاقستاننىڭ  تاۋەلسiزدiك العاننان كەيiنگi قىتايمەن ارا-قاتىناسىنىڭ جاندانۋى 2002 جىلدان باستالدى، ءوزارا كورشiلiك  ىنتىماقتاستىق، دوستىق كەلiسiم-شارتتارىنا قول قويىستى. ال ميللياردتار ەلi  iرگەدە وتىرىپ، قازاقتىڭ  كەڭ دالاسى مەن قازبا بايلىعىنا كوزiن تiكتi.  كاسپي تەڭiزiنە تiكەلەي شىعار جولدان ءوتiپ، بۇكiل ورتا ازيانى باقىلاۋدا ۇستاماق ارمانى ەدi, ەندi, مiنە، iرگەنi ءتۇرiپ، ەندەپ كiرiپ كەلەدi. بiز ءوز تاراپىمىزدان ەلگە الدەقاشان بەلگiلi ماسەلەنi تاعى بiر جازساق ارتىق بولماس دەپ سانادىق. ويتكەنi بيلiك پەن حالىقتىڭ قىتاي قاۋپi جونiندەگi تۇسiنiگi ەكi ءتۇرلi بولعاندىقتان، بiز سول ەلدiڭ ءسوزiن قاعازعا تۇزگەندi ءجون سانادىق.

ولاي دەمەي قايتەيiك، قىتاي  «ماڭعىستاۋمۇنايگازدىڭ» 49 پايىزىن يەلەنiپ، ۋران كەن ورىندارىن يگەرۋگە مۇمكiندiك الدى. ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، قىتايلىق كومپانيالاردىڭ قازاقستانداعى مۇناي كوزiن يەلەنۋi «قازمۇنايگاز» ۇلتتىق كومپانياسىنىڭ ۇلەسiمەن تەڭەسكەن.

قولتىعىنا قازاقستاندىق ەنەرگيا قۋاتىنىڭ ۇشتەن بiر بولiگiن قىستىرعان قىتاي ەندi مۇناي تاسىمالىنىڭ باعىتىن  دا  يەمدەندi. تاسىمال قۇبىرىنىڭ ءبارiن قوسقاندا، قۋاتى جىلىنا 20 ميلليون تونناعا جەتەدi. قازاقستان‑قىتاي  گاز قۇبىرى ارقىلى  تۇرiكمەندەردiڭ گازى جۇرەتiن بولسا، رەسەيلiك  الپاۋىت سانالاتىن «گازپرومنىڭ» كۇشi ءالسi­رەپ، باسىمدىعىنان ايىرىلادى. ءسويتiپ، جاڭا عاسىردا قىتاي ورتا ازياداعى  ەڭ قۋاتتى  ەنەرگەتيكانىڭ ويىنشىسىنا اينالماق. قازاقستان تاۋەلسiزدiك العاننان بەرi ەل iشiن كەزگەن قىتايلانۋ قاۋپi قاۋەسەتتەن گورi شىندىققا اينالعان ءتۇرi بار. قازاقستاننىڭ رەسمي بيلiگiنiڭ وسى پiكiرگە كوزقاراسىن سەنات توراعاسى قاسىمجومارت توقاەۆ: «قىتايدى بiز شەتتەتە المايمىز، ارامىزداعى  شەكارا سىزىعى 1700 شارشى شاقىرىمعا جە­تەدi. قىتايدىڭ ەكونوميكاسى جەدەل دامۋى تۇرعىسىنان العاندا، جاقىن ارادا دۇنيە جۇزiندە ەكiنشi ورىنعا شىعادى. بiز­دiڭ پرەزيدەنتتiڭ ايتۋى بويىنشا، جوق جەردەن ۇرەيلەنiپ، قىتايدان كەلەر قاۋiپ بار دەپ قاۋەسەت تاراتۋدىڭ قا­جەتi جوق»، - دەپ مالiمدەدi. كەز كەلگەن شەنەۋنiكتiڭ دە (ارينە، ەگەر رەسمي ءتۇر­دە سۇراي قالساڭىز) ايتارى دا - وسى.

ال ۇيدە، توي‑قوناقتا، كەرiسiن­شە، پi­كiر­دiڭ سان ءتۇرiن ەستيسiز. «قارا قىتاي قاپ­­تاپ، ميللياردتار از قازاقتى جۇتىپ قوياتىنىن» ايتىپ، نامىستانعان بولادى. مۇنداي قاۋiپتi قارا حالىق باياعىدا-اق تامىرىن ءدوپ باسىپ، قولدان كەلەر قايران جوقتىعىنا، قور بولعاندارىنا اشىنعانى قاشان؟ وسى مەملەكەتتiڭ يەسi - قازاق حال­قىنىڭ بۇگiنگi كۇيiن بiر قورا ارلان قاس­قىردىڭ ورتاسىندا قالعان دارمەنسiز قوزىلى قويعا تەڭەسەك، قاتەلەسپەي­مiز.  يەسi جەرiنەن، بايلىعىنان ايىرىلسا، ەنەسi جايىلىم تارلىعىنان تار قوراعا قامالىپ، ءورiس دەگەننiڭ نە ەكەنiن ۇمىتار ءتۇرi بار. رەسپۋبليكانىڭ تۇكپiر‑تۇكپiرiنەن رەداكتسياعا حات جولداپ، تەلەفونمەن حابارلاسقان بۇقارانىڭ قورقىنىشىن ەستiر بيلiك بولسا، بiزدەن ايىپ جوق، جازۋىن جازىپ‑اق جاتىرمىز.

قىتايدان كەلەر قاۋiپ وتكەن تاريحتاعى ون سەگiزiنشi عاسىرداعى تسين يمپەرياسى جوڭعار حاندىعىن جويىپ، سول جەردە شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى اۋدانى قۇرعان كەزدەن باستالدى.  بۇل كەزەڭ جەرگiلiكتi قا­زاق­تىڭ ۇدەرە كوشiپ، iرگەدەگi رەسەيدiڭ بودانىنا اينالدىرۋعا اكەلiپ سوقتى. ونىڭ بەر جاعىندا، وتكەن عا­سىر­دىڭ 1969 جىلدارىنداعى كەڭەستiك‑قىتايلىق شەكاراداعى «جا­لاڭاش­كولدەگi كيكiلجiڭدi» دە قازاقتار ۇمىتا قويعان جوق.

وسى شەكارا ايماعىندا  تۇرعان اۋىلداعى كوزكورگەن-دەر ءالi كۇنگە دەيiن سول كەزدەگi توتەنشە سوعىس جاعدايىن ۇمىت­قان جوق. شەكارانى قورعاپ وققا ۇشقان قۇربانداردىڭ بولعانى جونiندەگi دەرەك ءالi كۇنگە دەيiن جاسىرىن كۇيدە قالدى. ۇلى وتان سوعىسى سالعان جارادان ايىقپاعان ەل داۋىس سالىپ، زار جىلاعانىن كورگەن ەدiك. شىعىستاعى شەكارا ايماعىنىڭ تۇلەگi بولعاندىقتان، بالا بولساق تا، سول كەزدەگi شاڭداتىپ، تاس جولدى تiلگەن تانكتەر، اۋىر تەحنيكا مەن ءوڭ­‑جۇزiن شاڭ باسىپ، بەس قارۋىن اسىنعان اسكەرلەر اۋىلىمىزدان وتكەندە، ەل‑جۇرتتىڭ اڭىراعانىن ەستiپ، ۇرپيە قورىققانبىز.

سول قورقىنىش بۇگiن بار قازاقتىڭ بويىنان ءالi كەتپەپتi. ارينە، بiز جوققا شىعارا المايتىن بiر شىندىق  بار، ول - كورشi قىتايدىڭ كونە زاماننان بەرگi مادەنيە­تiنiڭ بۇگiنگi كۇنگە جەتiپ،  قولونەر­دiڭ نەشە الۋان ءتۇرi ەندi جاڭا زامانعى وزىق تەحنولوگيانى يگەرiپ، الەمدi جاۋلاپ الدى. سول كەڭiستiك­تە قازاقتار دا تۇرمىس كەشiپ قانا قويماي،  وزiمiزدە قۇنى جوق شيكi­زات­تى شەكارا اسىرىپ، قىتايعا وڭدەتiپ، بiرنەشە ەسە قىمبات باعامەن قايتا ساتىپ الۋدا.

مۇناي مەن گازدى بەرiپ قويدىق دەپ زار جىلاپ جۇرگەندە، الەم دابىل قاعىپ جاتقان بiر ماسەلە - سۋ قالتارىس­تا قولدى بولدى.  ناقتىراق ايتساق، شەكارا بويىنان وتەتiن وزەن‑كولدiڭ سۋى. قىتاي بiراز ۋاقىتتان بەرi سۇراماي‑اق قارا ەرتiس پەن Iلەنiڭ سۋىن جول ورتادان بۇرىپ العان. ەكولوگيالىق زالالىن قازاقستان كورiپ وتىر. بۇل ماسەلەگە قازاقستاننىڭ سىرتقى iستەر مينيسترلiگi باس اۋىرتۋعا تيiس ەدi. ازiرشە، «جانى اشىماستىڭ بالتىرى سىزداماستىڭ» كەيپiن تانىتىپ وتىر.

تiپتi گاز بولماسا، بەتەگەدەن توبىل­عى تەرiپ، مالدىڭ قيىن جاعىپ كۇن كورەرسiز‑اۋ، بiراق  ءومiردiڭ ءنارi, بiر تامشى سۋ بولماسا، بۇكiل تiرشiلiك كوزi جويىلاتىنىن بالا دا بiلەدi. ال قازاق سۋسىز قالسا، ەل بيلiگiندەگiلەر كiمدi باسقارام دەپ، بiر ءسات بولسا دا ويلاندى ما ەكەن؟

«سوڭعى ەلۋ جىلدا قازاقستانداعى سۋ كوزi 20 ميلليارد تەكشە مەترگە ازايدى. بۇل ۇدەرiس كۇننەن-كۇنگە اسقىنۋدا. Iلە وزەنi قازاقستانعا بiر تامشى دا سۋ  بەرiپ جاتقان جوق، - دەگەن ەدi بەلگiلi قوعام قايراتكەرi, قىتايتانۋشى مۇرات اۋەزوۆ، - شىڭجاڭداعى قىتايلىق (قازاقتار ەمەس) جەر يەلەنۋشiلەر وزiنە قاراي بۇرىپ العان. Iشكi ولكەسiنەن حان ۇلتىن وسى شىڭجاڭعا تۇراقتاندىرىپ، جەرگiلiكتi از ۇلتتاردى ۇلەسiنەن ايىرۋ ساياساتىنىڭ بiر ۇشى سۋعا كەلiپ تiرەلگەن. حاندىقتار ناعىز جەر وڭدەۋ­شi‑دي­قاندار زامانعا ساي كوپ ءونiم الۋ ءۇشiن گەربيتسيد پايدالانۋعا سۋ كوزiن  مولىراق پايدالانۋدى ابدەن يگەرگەن. بiزگە ءارتۇرلi ۋلى قالدىقتارمەن لاستانعان سۋ اعىپ  كەلەدi. قارا ەرتiستە قىتايلار الىپ سۋ قويماسىن تۇرعىزدى، كەز كەلگەن ۋاقىتتا قازاقستانعا كەلەتiن سۋدى قالاي جاۋىپ قويام دەسە - ءوز ەركi. بۇل ناعىز سۋ ساۋداسىنىڭ ارانداتقىش ءتۇرi. بiر قىزىعى، كورشi رەسەي دە ءۇن‑تۇنسiز وتىر»، - دەدi.

شىڭجاڭ ءوڭiرi كۇن ساناپ دامىپ، وسۋدە. سۋ كوزi - اۋىل شارۋاشىلىعىنا عانا ەمەس، مۇناي ءوندiرۋ ءۇشiن دە اسا قاجەت. قىتايعا مۇناي مەن گازدى بەردiك دەپ جان ۇشىرىپ جۇرگەندە، سۋسىز قالار ءتۇرiمiز بار. «قارا ەرتiس پەن قارامايدىڭ» قىتايدان وتەتiن ارناسىنان ورتا جولدان ەرتiستi بۇرىپ الۋدىڭ كەسiرi بالقاش پەن زايسان كولدەرiنiڭ بiرتiندەپ سۋالۋىنا اكەلiپ سوعارى قاق.  قىتاي كەڭiردەكتەن العاندا، قازاقستان تاراپىنىڭ ەشقانداي قارسىلىق كورسەتۋگە قاۋقارى بولماي تۇر. ويتكەنi قىتاي شەكارا بويىنداعى سۋدى پايدالانۋ جونiندەگi حالىقارالىق كونۆەنتسياعا كiرمەگەن ءارi ولاردىڭ سۋ كودەكسi تەك ءوز مۇددەسiن قورعاۋ قۇقىن كوزدەيدi. سوندا بiزدiڭ بيلiكتiڭ سۋدى پايدالانۋ جونiندەگi ەكiجاقتى قانداي دا بiر كەلiسiم جاسايمىن دەۋi - دالباسا بولىپ شىعادى. كورشiلەردiڭ ونداي كەلiسiمدi ادەيi سوزاتىنى بەلگiلi. قىتايدىڭ تاعى بiر قۋلىعى - ونداي كەلiس­سوزدەردi رەسەيمەن بiر بولەك،  قازاقستانمەن بiر بولەك جۇرگiزەدi. ۇشجاقتى كەلiسiم جۇرگiزۋ جونiندەگi ۇسىنىس قىتاي تاراپىنان ەش ۋاقىتتا قولداۋ تاپقان ەمەس. بiزدەگi ەلارالىق ديپلوماتيانىڭ بiر كەمiستiگi دە وسىندا، كورشiنiڭ ىعىندا كەتەدi. ەڭ باستىسى، ەلگە جانى اشيتىن ازاماتتارعا وسى سۋ ماسەلەسiن قاداعالاپ وتىرىپ شەشۋگە باعىتتاۋ بۇگiنگi كۇنi iسكە اسار شارۋا بولماي تۇر. ءوز قالتاسىنىڭ قامىن ويلايتىندارعا ءدال بۇگiن سۋ سيراعىنان كەلمەي تۇرعانى - وكi­نiش­تi. الىسار جاۋىڭ مىقتى بولسا، سوعان لايىق سىرتقى ساياساتتاعى تاعانى دا مىعىم ورناتۋ قاعيداسى قاراپايىم ادامعا تۇسiنiكتi. بۇل، ارينە، ديپلوماتيانىڭ ماسەلەسi. بiزدiڭ سىرتقى ساياساتتى باس­قارۋعا كاسiبي دەڭگەيi سايكەس كەلمەسە دە، تسيرك ويىنشىسى سياقتى ءتۇرلi ماماندىق يەلەرi كەلەدi. ولار حالىقارالىق جيىنداردا بايانداما جاساۋمەن شەكتەلiپ، ەل بايلىعى قايدا، قالاي كەتiپ جاتقانىندا شارۋاسى جوق. سونىمەن بiرگە كوپۆەكتورلى ساياسات دەگەندi ۇرانداتا داۋرىعىپ، ەرتەڭگi كۇنگە الاڭسىز كۇيدە.

قىتاي - ستراتەگيالىق ارiپتەسiمiز دەپ ماقتانعانمەن، الىپ ءالسiزدi جۇتىپ قوياتىنىن ەسكەرiپ وتىرعان جوق. ال قىتايدىڭ كوزدەگەنi - ءوزارا ينتەگراتسيا­لىق ۇدەرiس ەمەس، «ءبولiپ ال دا بيلەي بەر» دەگەن پيعىلمەن قازاقستاندى ۋى­سىندا ۇستاۋ. وعان قارسى تۇرار قاۋ­قارى جوق بيلiككە اشىنعان جۇرت نە قايران جاسارىن بiلمەي، باسىن تاۋ مەن تاسقا ۇرۋدا.

باقىتگۇل ماكIمباي،

«D»

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 02 (39) وت 13 يانۆاريا 2010 گ.