ج.ناجىمەدەنوۆ ونەرتانۋ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت، دومبىراشى، ديريجەر ءمسوي
ج.ا.التاەۆ فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ
ج.بايعوزى اكادەميك.

ەتنوفۋتۋريزم تۇجىرىمداماسىنىڭ شەكتى نەگىزدەمەلەرىن انىقتاۋ، ەتنوستىقتى پسيحولوگيالاندىرۋدىڭ  تەتىكتەرىن   ايقىنداۋعا، «قوڭىر ارحەتيپى» مەن «ءۇن ءپسيحوتيپىنىڭ» نىسانداندىرىلعان مارتەبەسىنە ەتنيكالىق اقيقات –بولمىس بەرۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى. بۇل جاھاندىق ۇردىستەردىڭ تۇپماتىنىندە ەتنيكالىق ۇعىمىن ەتنوتسەنتريكالىق ءتۇسىنۋدى جاڭعىرتۋ تاسىلدەرىن قاداعالاۋعا مۇمكىندىك تۋعىزادى. تىرەك سوزدەر: ەتنوفۋتيريزم، ساق –تۇرك، كوشپەلى، قوڭىر ءۇن، دومبىرا، ەتنيكالىق ديسكۋرس.
ەتنيكالىققا جۇگىنۋ قاجەتتىلىگى بۇگىنگى تاڭدا دۇنيەنىڭ (الەمنىڭ)  ەتنيكالىق سانالۋاندىعىن مۋلتيكۋلتۋراليستيك (مادەني) وزىنشە پايىمداۋمەن بەلگىلەنەدى، ول «تابيعاتتان» («جاراتىلىستان») بەرىلگەن «باستاپقىلار» رەتىندە مادەني ايىرماشىلىقتاردى بەكىتۋدىڭ ءبىر تەكتى ەمەستىگىن قاتار اتاپ كورەستۋدى ۇيعارادى. «بوتەن» مادەنيەتكە توزىمدىلىكتىڭ قاجەتتىلىگىن مويىنداي وتىرىپ، مۋلتيكۋلتۋراليزم يدەولوگياسى «ەتنيكالىق مادەنيەتتەر» اراسىنداعى مەجەلەردى (شەكارالاردى) «تابيعي» رەتىندە تىركەيدى. ەتنوتسەنتريزىمدى نەمەسە مادەني ناسىلشىلدىلىكتى وسىلايشا جاڭعىرتۋ بۇگىنگى زامانعى الەۋمەتتىك ديسكۋرستاعى ەتنيكالىقتىڭ ورنى مەن ەتنيكالىقتىڭ ءتىلىن ۇدايى قايتا جاڭعىرتۋ قاعيداتتارى تۋرالى ماسەلەنى جاڭاشا كويۋدىڭ قاجەتتىلىگىن قامتاماسىز ەتەدى.

ج.ناجىمەدەنوۆ ونەرتانۋ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت، دومبىراشى، ديريجەر ءمسوي
ج.ا.التاەۆ فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ
ج.بايعوزى اكادەميك.

ەتنوفۋتۋريزم تۇجىرىمداماسىنىڭ شەكتى نەگىزدەمەلەرىن انىقتاۋ، ەتنوستىقتى پسيحولوگيالاندىرۋدىڭ  تەتىكتەرىن   ايقىنداۋعا، «قوڭىر ارحەتيپى» مەن «ءۇن ءپسيحوتيپىنىڭ» نىسانداندىرىلعان مارتەبەسىنە ەتنيكالىق اقيقات –بولمىس بەرۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى. بۇل جاھاندىق ۇردىستەردىڭ تۇپماتىنىندە ەتنيكالىق ۇعىمىن ەتنوتسەنتريكالىق ءتۇسىنۋدى جاڭعىرتۋ تاسىلدەرىن قاداعالاۋعا مۇمكىندىك تۋعىزادى. تىرەك سوزدەر: ەتنوفۋتيريزم، ساق –تۇرك، كوشپەلى، قوڭىر ءۇن، دومبىرا، ەتنيكالىق ديسكۋرس.
ەتنيكالىققا جۇگىنۋ قاجەتتىلىگى بۇگىنگى تاڭدا دۇنيەنىڭ (الەمنىڭ)  ەتنيكالىق سانالۋاندىعىن مۋلتيكۋلتۋراليستيك (مادەني) وزىنشە پايىمداۋمەن بەلگىلەنەدى، ول «تابيعاتتان» («جاراتىلىستان») بەرىلگەن «باستاپقىلار» رەتىندە مادەني ايىرماشىلىقتاردى بەكىتۋدىڭ ءبىر تەكتى ەمەستىگىن قاتار اتاپ كورەستۋدى ۇيعارادى. «بوتەن» مادەنيەتكە توزىمدىلىكتىڭ قاجەتتىلىگىن مويىنداي وتىرىپ، مۋلتيكۋلتۋراليزم يدەولوگياسى «ەتنيكالىق مادەنيەتتەر» اراسىنداعى مەجەلەردى (شەكارالاردى) «تابيعي» رەتىندە تىركەيدى. ەتنوتسەنتريزىمدى نەمەسە مادەني ناسىلشىلدىلىكتى وسىلايشا جاڭعىرتۋ بۇگىنگى زامانعى الەۋمەتتىك ديسكۋرستاعى ەتنيكالىقتىڭ ورنى مەن ەتنيكالىقتىڭ ءتىلىن ۇدايى قايتا جاڭعىرتۋ قاعيداتتارى تۋرالى ماسەلەنى جاڭاشا كويۋدىڭ قاجەتتىلىگىن قامتاماسىز ەتەدى.
بۇگىنگى زاماندا ەتنيكالىقتىڭ ايرىقشالىعىن ايقىنداۋ «ەتنوستارعا» ءداستۇرلى بەرىلەتىن جانە ولاردى الەۋمەتتىك – ساياسي «ساحنادا» وزدەرىنىڭ «مۇدەلەرىنە» سايكەس ءىس -قيمىل جۇرگىزەتىن «ۇجىمدىق سۋبەكتىلەر» رەتىندە كورەستەتىن قالىپتاسقان ماعىنالاردى قايتا قۇرىلىمداۋدى تالاپ ەتەدى.
ەتنيكالىقتى وسىلايشا ءتۇسىنۋ تارتىس (جانجال) پەن تايتالاستىڭ ءتىلى «قوڭىر ءۇندى» قايتا جاڭعىرتۋعا سەپ بولادى، ويتكەنى ول ەتنيكالىق ايرماشىلىقتار قالاعان «گەنەتيكالىق» ساباقتاسقان «ەتنوستاردىڭ» مادەني «بوتەندىگى» تۋرالى تۇسىنىكتى سانادا بەكىتەدى. ەتنيكالىقتى «زامانعا قاراي سايكەستەندىرۋ»، ونى جاھاندانۋدى باستان كەشىرىپ وتىرعان «بۇگىنگىگە» بەيىمدەۋ ارەكەتى، جالپى ەتنيكالىقتى ەتنوفۋتۋريزم رەتىندە كورسەتەتىن، ەتنيكالىق ديسكۋرستىڭ جاي-جاپسارلارىنان بايقالادى.
ەتنوفۋتۋريزم ادەبيەت پەن ونەردەگى قوزعالىستىڭ اۋقىمىنان تىسقارى شىعادى دا، ايرىقشالىقتى تاسىلمەن تۇرىك –ساق- قازاق حالىقتارىنىڭ الاۋمەتتىك مادەني «قازىرگىسىن» كورسەتەتىن الەۋمەتتىك ديسكۋرستىڭ اسپەكتىنە اينالادى.
ول كەيىنگى زامانعى مادەنيەتتىڭ جاي - كۇيى جانە ءتىپتى ونىڭ شەگى بولىپ شىعادى: «قۇراۋىشتارى» -«ەتنو»، «ۋرۋ»،   («تايپا»، «تايپاۋرۋ»، حالىقۋرۋ) جانە «فۋتۋريزم» (بولاشاق) تۇسىنىكتى بولسا دا، ال فۋتيريزم نەنى بىلدىرەدى؟
تۇرك –قازاق ورتاسىندا جاڭا تۇردە ويلاۋدىڭ ەرەكشەلىگى مىناعان سايادى، ەتنوفۋتۋريزمنىڭ مىندەتى – مادەنيەتتىڭ ەكى جارتىسىن بىرىكتىرۋ. ءبىر جاعىنان مادەنيەت ءوز حالقىنىڭ تاجىريبەسىنە ءتان «قوڭىر ءۇن» كۇي – ەجەلگى داستۇرلەرىن ميراس ەتۋ بولىپ تابىلادى. ەكىنشى جاعىنان ول قازىرگى زامانعا ساي تۇردە ويلاۋ ەرەكشەلىكتەرىمەن بايۋ ارقىلى ۇدايى جاڭارىپ وتىرادى. وسى جاقتاردىڭ تىكەلەي بىرلىگىندە مادەنيەتتىڭ تابيعي ءومىر ەنەرگياسى (قۋاتى) تاسالانادى (بۇركەمەلەنەدى).
ەتنوفۋتۋريزم «بۇرىنعى» - «بولاشاق» ءوتۋ كەزەڭى ءوز اۋانيلىعىنىڭ «ايقاسۋىن» (ۇستاسۋىن) جۇزەگە اسىرۋعا جانە ونى شەكارا (مەجە) -«ەتنو» (ۇلىس), («ۋرۋ»،  «تايپا» «تايپاۋرۋ» حالىقۋرۋ) جانە «فۋتۋريزم» (بولاشاق) رەتىندە كورەتۋگە ارەكەتەنەدى. ەتنوفۋتۋريزمنىڭ «ول دا ەمەس» («ethno»), «بۇل دا ەمەس» (future) بولىپ تابىلاتىنىن وبەكتيۆتەندىرۋگە ارەكەتتەنۋمەن تۇجىرىمدالاتىن كۇردەلى مىندەت قويعان ول (ەتنوفۋتۋريزم) «ورىنسىز» - قۇرعاق قيال (ۋتوپيا) بولىپ شىعادى. ەتنوفۋتۋريستەر شىعارمالارىنداعى ادەبي «كۇي-ايتىستاعى»، سونداي-اق بۇگىنگى زامانعى ەتنيكالىقتىڭ الەۋمەتتىك ورنى تۋرالى پىكىرلەردەگى قازاق ەتنوستىعى ميفولوگيالىق – داستۇرلىك رەتىندە كورىنەدى، ءارى ول قازىرگى قالانىڭ كەنتتىك لاندشافتىنا دا ساي كەلمەيدى (ۇيلەسپەيدى). وعان «وتكەنىنەن» دە، «بۇگىنىنەن» دە ورىن جوق، سوندىقتان مۇنى «بولاشاققا» ورنالاستىرۋعا تۋرا كەلەدى. ەتنوفۋتۋريزم امالسىزدان «ءالى جوق نارسەنىڭ» باستاماسى بولۋعا ءماجبۇر. وسى باستامانىڭ ءالى مازمۇنى دا جوق، ويتكەنى ەتنوفۋتۋريزم بولعانىنىڭ بارلىعىن تەرىسكە شىعارۋدان باستالادى: «ەتنوفۋتۋريزم دۇنيەنى ۇيىمداستىرۋدىڭ (دۇرىس سالۋدىڭ) مىناداي نىسانىن ۇيعارادى، مۇندا ەشتەڭە شەشىلمەيتىن، تەك ۇزىندىلەر، بەيبەرەكەتسىزدىك، ۇيلەسىمنەن ادالىق، ساندىراق، مارازم، كوزبوياۋشىلىق سالتاناتى عانا بار ماعاناسىزدىق ءبىرىنشى قاتارعا شىقتى».
بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىندە شىعارمانىڭ كەڭىستىكتى-ۋاقىتتىق جەلىسىنىڭ بىرتىندەپ اۋىلدىق ورتادان (ونى ءداستۇرلى تۇردە عارىش، تارتىپكە كەلتىرىلگەن دۇنيە رەتىندە قاراۋ قالىپتاسقان) قالانىڭ وركەنيەت سالاسىنا (بەيبەرەكەتسىزدىك، قايشى الەم) اۋىساتىنىن قاداعالاۋ قيىن ەمەس.
ءارى جاتاحقانالار (بەينەنى قايتا پايىمداۋ), كوپقاباتتى ۇيلەردىڭ كىرمەلەرى كورنەكى دە قولدانىمدى لەكسەمالارعا ء(سوز تۇلعاسىنىڭ تۇتاستىعى) اينالادى... ءوزىن-ءوزى تورىقتىرۋ، ءوزىن-ءوزى جوق قىلۋ بەينەلەرى، سايىپ كەلگەندە، ءبىر-اق ناتيجەگە- عايىپتىققا، بولمىستىڭ جوقتىعىنا جەتەلەيدى – «ورتەڭ جەر»، «كۇلگە اينالعان ورىن»، «ۇشى-قيىرى جوق تەپ-تەگىس ءشول دالا» «زيرات»، «مولا»، «جات مەكەن» سونىڭ بەلگىلەرىن كورسەتەدى... ەتنوفۋتۋريستىك ديسكۋرستىڭ ماعىنالارىن ايقىنداۋ ءۇشىن قازاقىلىقتى زەرتەيتىن ساراپشى-ەتنوفۋتۋريستەرمەن قۇرىلىمدانباعان ون ەكى سۇحبات جۇرگىزىلدى (مۋزىكانتتارمەن، ونەرتانۋشى ماماندارمەن، سۋرەتشىلەرمەن، اقىندارمەن، ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرىمەن). سۇحباتقا قاتىسقان ەتنوفۋتۋريستەردىڭ پىكىرلەرى بويىنشا، كەڭىستىكتى جالاڭاشتايتىن ەتنوفۋتۋريزم «ءوز» ورتاسىنان شىعىپ قالعان، بىراق ءالى «بوتەن» ورتاعا بەيىمدەلە قويماعان ادامداردىڭ دۇنيەتانىمى بولىپ شىعادى: «ەتنوفۋتۋريزمنىڭ باستى مىندەتى – قازىرگى زامانعا ساي ۇلتتىق مادەنيەت قۇرۋ. مىناداي ۇدەرىس جۇرەدى، اۋىل حالقى قالاعا قونىس اۋدارعان كەزدە، قالاعا تاپ بولعان، اۋىلدىق ءداستۇردى تاراتۋشى ادام مۇندا ەسەبىن تاۋىپ، كۇنىن كورۋى كەرەك، ياعني ەتنوفۋتۋريزم دەگەنىمىز- ومىرشەڭدىك فيلوسوفياسى».
پوستمودەرنيزم ديسكۋرسىمەن (باعىت-باعدار) ۇقساس كوپ ەرەكشەلىكتەرىنە قاراماستان، ەتنوفۋتۋريزم مادەنيەتى بۇرىن بولعان بارلىق مادەنيەت نىساندارىنان (تۇرلەرىنەن) تۇجىرىمدامالىق ىرىكتەۋ ۇردىسىنە يە.
مادەنيەتتىڭ ءالى تولتىرىلماعان كەڭىستىگى رەتىندەگى «ۇيقىدان ويانۋ» تۇيسىگى مازمۇننان ادا نىسانعا اينالادى. وسىنداي «تاپ-تازا» نىسان ەتنيكالىق ءماندى اشىق جاساۋى، ونى بوساتۋى ءتيىس. ەتنوفۋتۋريزم كەڭىستىكتى تىكەلەي جالاڭاشتاۋعا، بوساتۋعا ۇمتىلادى. وسىنداي ەتنوفۋتۋريستىك كەڭىستىك رەتىندە بۇكىل قازاقستان ويعا ورالادى، مۇندا ەتنوفۋتۋريزم قايسىبىر قوعامدىق قوزعالىسقا اينالىپ، قايسىبىر شامادا ينستيتۋتسيالاندى. كورمەنى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بىلاي تۇسىندىرەدى: «العاشقىدا بۇل سۋرەتشىلەردىڭ، ارتيستەردىڭ، عالىمداردىڭ، جۋرناليستەردىڭ جانە ەتنوفۋتۋريستىك قوزعالىسقا قىزىعۋشىلىق تانىتقان بارلىق ادامداردىڭ بەيرەسمي شىعارماشىلىق بىرلەستىگى بولدى. سودان كەيىن ءبىز ونى وسىنداي فەستيۆالداردى وتكىزۋ قولايلى بولۋ ءۇشىن سەرىكتەستىك (ارىپتەستىك) رەتىندە رەسىمدەدىك. فەستيۆال دەگەنىمىز – ۇلكەن «پەرفورمانس»، «حەپپەنينگ» سياقتى، ول تۋىندى جاساۋ ارەكەتى جۇرەتىن كەڭىستىكتىڭ نۇكتەسى، ونىڭ نەگىزىن جىلى دا سۇيىسپەنشىلىك تەربەلىستەر قۇرايدى. وعان بۇكىل الەم (دۇنيە) قۇلاق تىگەدى...» ەتنوفۋتۋريستىك ديسكۋرستا ەتنيكالىق شىنايلىق شىعارماشىلىق كەڭىستىگى رەتىندە بەلگىلەنەدى - ءار مەزەتتە ەشقانداي ەرەجەلەرسىز جانە قاعيدالارسىز جاسالاتىن دۇنيەلەر. الايدا شىعارماشىلىق «جاسايتىن» سۋبەكتىنىڭ بولۋىن ۇيعارسا، ال ەتنوفۋتۋريزم سۋبەكتىدەن باستارتۋ ارقىلى ءوزىن-ءوزى تانىتادى.
سۋبەكت-سۋرەتشى، ال دومبىراشىلار، ەتنوفۋتۋريستەردىڭ پىكىرى بويىنشا، سول ارقىلى ەتنيكالىقتىڭ قايسىبىر «تەرەڭ قات-قاباتتارى» كورىنۋى ءۇشىن «اشىق» بولۋى ءتيىس: «مەن ءۇشىن ەتنوس (ۇلىس), ەتنوستىق-ءسىرا مەن، يۋنگتى قايتالايتىن شىعارمىن-ول ۇجىمدىق ساناسىزدىق. مەن كوركەم شىعارما وقىعانىمدا، ول مەنىڭ جانسارايىما قالايشا اسەر ەتكەنىن ءتىپتى ءوزىم دە ۇعىنا المايمىن. شاماسى مەنىڭ بويىمدا ەجەلگى ءۇن شىعاراتىن ىشەكتەر بار بولسا كەرەك، ولار ۇدايى اسەر ەتەدى...، (ۇلىس),  -«ەتنو» («رۋ»  «تايپا» «تايپا رۋ» حالىق رۋ) جانە «فۋتۋريزم» (بولاشاق) تۇسىنىكتى ۇمىتا المايتىن مۇندا قايسىبىر قىر-سىرلار بار.
مەن ناق وسى ماعىنادا ءوزىم ءۇشىن ماڭىزدى ەتنوستىق دۇنيەنى تۇسىنەمىن، ول ماعان مىناۋ الەمنەن ءوزىمدى-ءوزىم تابۋىما مۇمكىندىك بەرەدى»;
ەتنوستىق دەمەك، «پسيكيكانىڭ تەرەڭدە جاتقان قاتپارلارى»، «ادام بويىندا قالانعان بۇرىنعى، ءارى ونى ءوز بويىڭدا اشۋىڭ كەرەك. ەتنوفۋتۋريزم سوندىقتان، وسى «تەرەڭ» (ەجەلگى) ەتنوستىقتىڭ دامۋ جولى.
الايدا مۇنداي ەتنوستىق، ءىس جۇزىندە، كوشپەلى تۇركتەردىڭ (ۇلىس), بىرلىگىن ماڭىزداندىراتىن «اتامەكەندى (اتاجۇرت) نەمەسە «ارعى كەڭىستىكتى» ىزدەستىرۋگە سايادى: «اجەمنىڭ بەسىك جىرلارىن نەمەسە جىراۋلاردىڭ اۋەندەرىن (تولعاۋلارىن) ايتقان كەزىمدە، مەن اتا-بابالارىمىزدىڭ داۋسىمەن سويلەگەن سياقتى سەزىنەمىن، ءبىر كەزدەرى كوشپەلى تۇرىكتەر-قازاقتاردىڭ دا ارعى ءتۇبى ءبىر بولعان عوي. مەن مۇنان جەردىڭ داۋسىن، ەجەلگى كوشپەلىلەردىڭ داۋسىن اڭعارامىن».
قاعيدا بويىنشا، ەتنوفۋتۋريستەر تۇرك- كوشپەلىلەرىمەن ۆەنگريامەن ءوز بايلانىستارىن اتاپ كورسەتىپ، قازاق دۇنيەسىنىڭ ساق-تۇرىك كوشپەلى «ەجەلگى اتامەكەن» تۇجىرىمىن ناقتىلى كورەتەتىن سياقتى جانە ونى مادەنيەت ءداستۇرىنىڭ شىنايلىعى رەتىندە ۇسىنادى. وسى ەتنوستاردىڭ تىلدەرى مەن ارتەفاكتىلەرىنىڭ ۇقساستىعىن بەلگىلەيتىن ارحەولىقتار مەن تاريحشىلاردىڭ زەرتتەۋلەرىنىڭ نەگىزىندە قۇرىلعان عىلىمي ((ۇلىس), تاريحي-ءداستۇرلى) –عىلىمي فيلوسوفيالىق قۇرىلىم دۇنيەتانىم رەتىندە ماڭىزداندىرىلادى، ول «تەرەڭ ۇقساستىقتى»، «ارحەتيپتەر بىرلىگىن» ۇيعارادى. ءسويتىپ، ەتنوستىقتىڭ (ەتنيكالىقتىڭ)» «بوس كەڭىستىگى» (ۇلىس),  «ساق-تۇرىك-كوشپەلى-قازاق دۇنيەسى» تۇجىرىمىمەن تولتىرىلادى. وسى يدەيانى دامىتۋعا سونداي-اق ەتنيكالىق مادەنيەتتى ينۆەستيتسيالاۋ كەڭىستىگىن كەڭەيتۋ دە سەپتىگىن تيگىزەدى، ەتنوستىقتى «جوبا» رەتىندە كورسەتۋ. ەتنوفۋتۋريزم قازاق مادەنيەتى ساق –تۇرىك كوشپەلى دۇنيەنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە ەنگىزىلەتىن كەڭىستىك قۇرۋعا سەپ بولادى. ەتنوستىقتىڭ قۇندىلىعىن اتاپ كورەستەتىن ەتنوفۋتۋريزم، سوعان قاراماستان، ونى الدەبىر كومەسكى نارسەگە سايۋعا جەتەلەيدى. بۇل «ارحەتيپتىكتى» ، «جالپىعا بىردەي»، «جالپىادامزاتتىق» رەتىندە سىرتقا شىعارۋ ارقىلى جۇرەدى: «بىزدە، ءبىزدىڭ ۇجىمىمىزدا، ياعني وسىندا كوپتەگەن ەتنوستار ۇسىنىلادى، قازاقتار وزدەرىنىڭ قازاقى ەشتەڭەسىن كۇشتەپ تاڭبايدى، جوق ولار ەنەرگەتيكالى... ولار ەنەرگيالىق كورىنىستەرمەن ەنەدى. قازاقتار ايىرباسقا ەشتەڭە الماستان، قولداعىسىن بەرە سالۋعا بەيىل». قازاق ەتنوسى وزدەرىنىڭ شەكتى مەجەلەرىنەن ايىرىلىپ، وزدەرىنىڭ ەرەكشە قاسيەتتەرىنىڭ ارقاسىندا «بارلىعىنا»، تۇتاس «الەمگە» اينالاتىن سياقتى: «قازاقتار (ۇلىس),  «ساق-تۇرىك وتە ەجەلگى (كونە), حالىق ول قازىپ الىپ، جارىققا شىعارعان پايدالى قازبا سياقتى. ولار قورشاعان دۇنيەگە قاتىستى اقجارقىن قاتىناستى، تولەرانتتىقتى (توزىمدىلىك) ساقتاعان. مەن جالپى، قازاقتان وتكەن تولەرانتتى ادامداردى بىلمەيمىن». قازاقتار ەتنوفۋتۋريستەردىڭ پىكىرى بويىنشا، قايسىبىر «مەسسياندىق» حالىققا اينالادى دا، دۇنيەنى جاڭا وركەنيەتكە قاراي جەتەلەيدى.

ەتنوفۋتۋريستىك ديسكۋرس، سوندىقتان ەتنوستىقتىڭ شەكتەۋلى، انىق بولۋىن كۇدىككە ۇشىراتادى دا، ەتنوستىقتىڭ «ورنىن» جالاڭاشتاپ، ونى جالپى بارلىق ەتنوستىق كورنىستەردەن بوساتادى.  ەتنوفۋتۋريستىك ديسكۋرس ەتنوستىقتى اشپايدى. «بوگدەنى» «قىرناۋعا» جانە بۇركەمەنى اشۋعا (ارحەتيپتىك) اشۋعا تىرىسقان  ەتنوفۋتۋريزم ەتنوستىقتىڭ شىنايلىعىن جويادى دا، ونى قايسىبىر ءمىنسىز ۇلگىمەن اۋىستىرادى. وسىنداي ۇلگى ناق سول ەتنوستىق «تەرەڭدەگى» رەتىندە كورسەتىلەدى. ەتنوستىق جارقىن بەينەلەرمەن بەرىلگەن شەكتەن تىس (گيپەر) شىنايىلىققا اينالادى، سولاردىڭ بىردە-بىرەۋى ەتنوستىق ەمەس. ەتنوستىقتى شەكارالىق –مەجە رەتىندە الىپ تاستايتىن ەتنوفۋتۋريزم بۇكىل دۇنيەنى ەتنوستىققا اينالدىرۋعا، ونى نۇسقادان ينۆاريانتتىققا (وزگەرمۋشىلىككە) وزگەرتۋگە تىرىسادى. سونىڭ ناتيجەسىندە ول دۇنيەنى ەتنوستىقتان بوساتىپ، ورنىنا بوس ورىن قالدىرادى. سوڭعىسى ەتنوفۋتۋريزمنىڭ تىكەلەي ماقساتى بولىپ تابىلادى- قايسىبىر مازمۇننان بوساتىلعان، ەتنوفۋتۋريستىك تۇجىرىمدى ماڭىزداندىرۋعا ارنالعان كەڭىستىك. تۇجىرىمدى شىنايىلىق رەتىندە كورسەتۋ ءۇشىن، ەتنوفۋتۋريستەردىڭ پىكىرى بويىنشا، سايكەس «تەحنولوگيالار» قاجەت. «قازىر اڭگىمە جاڭا تەحنولوگيالار، ەجەلگى تەحنولوگيالار تۋرالى قوزعالۋدا، ولار وسى توپىراقتا بار، جەر سولاردى، قايسىبىر اقپاراتتى ساقتاعان. ءارى وسى اقپارات ادامدارعا بولاشاققا ءوز قابلەتتەرىن اشۋعا كومەكتەسەدى. مىنە ءبىزدىڭ توبىمىز دا وسى جاڭا» دىبىس-بەينە- ديگيتالدى تەحنولوگيالاردى پايدالانادى. جۇرت مۇنى «پەرفورمانستاردان» سەزەدى... ءبىز وسى سالاداعى قوڭىر ءۇندى زەرتتەۋمەن اينالىسامىز، ستيحيانى (تابيعات قۇبىلىستارىن), ياعني جەلدى، جەردى، سۋدى، زەرتتەيمىز، سولاردى قوسقان كەزىمىزدە، ايتەۋىر بىردەڭە شىعادى... ءبىز شىعارماشىلىعىمىز ارقىلى كەڭىستىكتى وزگەرتەمىز، ۋاقىتتىق مەجەلەردى وزگەرتەمىز. ءبىزدىڭ مۋزىكامىز، ءبىزدىڭ ونەرىمىز، ستاندارتار گرافيكاسى، پلاستيكا (ۇندەستىك)... ونى ەشكىم دە نوتاعا جازا المايدى، ويتكەنى ول جاندى، سپونتاندى، جۇمباق نارسە. ونىڭ اسا قۋاتتى تەراپيالىق (ەمدىك) اسەرى بار». الايدا مۇنداي «تەحنولوگيالار» ەرەجەلەر مەن قاعيدالاردى ۇيعارمايدى-ول «جوقتان شىنايىلىق الۋ»: «ەشتەڭە دە جوق، ءبىز ءان ايتا باستايمىز... نوتامىز دا جوق، ءبىز مۋزىكا جاسايمىز، ءبىز پلاستيكا جاسايمىز، سولاردىڭ بارلىعىن گرافيكامەن، كەسكىندەمەمەن قوسىپ، جانرلاردى بىرىكتىرەمىز. ءبىزدىڭ مۋزىكامىزدى ەشكىم دە نوتاعا تۇسىرە المايدى. ءبارى سپونتاندى (ىشكى سەبەپتەرمەن پايدا بولعان، سىرتقى اسەردەن بولماعان). وسى ترانس-مەديتاتسيالىق اسەر ەتنوفۋتۋريزمنىڭ باعىتتارىنىڭ ءبىر بولىپ تابىلادى. قازاقتىڭ تويلارىندا دا وسىعان ۇقساس الدەبىر نارسە بولادى. ءبىز وسى ءداستۇرلى ارەكەت-اسەردى بۇگىنگى زامانعا اۋىستىرامىز».
ەتنوستىقتىڭ «بوستىعى» ارقاشان جاسىرىن، عايىپ بولۋدى شاقىراتىن بەينەلەر تاسقىنىنىڭ كورىنۋشىلىگىمەن جانە قايسىبىر شىنايىلىق - بولمىس پايدا بولۋى مۇمكىن «ورىننىڭ» وزىمەن بۇركەمەلەنگەن. شىنايلىقتى جاساۋ تەحنولوگياسىمەن شىنايىلىقتى اۋىستىرۋ ەتنوستىقتىق ۇزىندىلەرىن جىكتەۋگە سايادى، ولار ەتنوستىقتىڭ ءوزى، شىنايىلىقتىڭ وزىنەن گورى اناعۇرلىم «شىنايى» رەتىندە ەلەستەپ، كومبيناتوريكا ارەكەتىندە قوسىلادى.
ەتنوفۋتۋريزم ەتنوستىقتىڭ ۇلگىلەرىن جاسايدى، بىراق ول ءوزىن وسى ۇلگىلەردەن تانىمايدى، ويتكەنى ول ءوزى قۇراستىراتىنىن بايقاماستان «تەرەڭدىك قات-قاباتتاردى» اشۋعا تىرىسادى. «جۋسان ءيسى»، كوشپەلىلەردىڭ ەجەلگى اتا-جۇرتى، «باستاۋلارعا قايتا ورالۋ» تۋرالى جاڭا نىسانداردا ايتقاندا، ەتنوفۋتۋريزم ەتنوستىقتى گيپەرناقتى (اساناقتى) تەحنولوگيالىق ءتاسىل جاسايدى. وسى بوس كەڭىستىكتە شىعارماشىلىق جوق، ويتكەنى «تۋىندى جاسايتىن سۋبەكت»، ونىڭ «اشىقتىعىنىڭ» ورنىنا «تەرەڭدىك قات-قاباتتارىن» ورنالاستىرۋ ءۇشىن شەتتەۋگە ءماجبۇر. وسى «ورىندا» سونداي-اق وبەكتى دە جوق، ياعني ەتنوفۋتۋريستىك ديسكۋرس باعىتتالعان ەتنوستىقتىڭ شىنايىلىعى، سەبەبى ەتنوستىق ءوزىنىڭ تۇجىرىمدىلىعىن ايقىنداپ، ەتنوفۋتيريزم دارىپتەلەدى دە، ول ەلەۋسىز ەتنوستىق داستۇرلەردىڭ ونسىز دا تىم كومەسكى ىزدەرىن وشىرەدى. ەتنوستىق ءالى ورىندالماعان، بىراق جۇزەگە اسۋعا شاق قالىپ تۇرعان ۇمىتكە، بولاشاققا اينالادى. ەتنوفۋتۋريزم – ەتنوستىققا دەگەن ءۇمىت، «بولۋى ءتيىس» نارسەنى جۇزەگە اسىرۋعا ۇمتىلۋ. تەحنولوگيالىق «ءداستۇرلى ەستەتيكالىق نىسانمەن» اشىلاتىن «ءتيىستى» - «تەرەڭدىك» يدەياسى – دومبىرا قايتا ورالۋ قاجەت «تامىرلاردىڭ» ايقىن بەينەسىن كورسەتەتىن ەتنوستىقتىڭ تۇساۋكەسەرى. ەتنوستىڭ ۇلگىلەرى، كيىز ءۇي، دومبىرانىڭ جارتاسقا سالىنعان سۋرەتى، ارحەتيپتەر ەتنوفۋتۋريستىك ديسكۋرستىڭ كەڭىستىگىندە قۇراستىرىلعاندىقتان، ول ءوزىن «قازىرگى»، ناقتى رەتىندە تانىماۋعا جانە ءوزىنىڭ قولدانىلۋىن «بولاشاق» ءۇمىتىنىڭ سالاسىنا شەگىندىرۋگە ءماجبۇر. «جوبالاۋ» ديسكۋرسى (ەتنوفۋتۋريزم ەتنوستىقتىڭ «بولاشاق» جاي -كۇيى رەتىندە) – ەتنوستى داستۇرلەر سۋبەكتى، ياعني بەلگىلى ءبىر «ارحەتيپتىك» (پسيحيكالىق) سيپاتامالاردى تاراتۋشى رەتىندە ۇيعارادى. ەتنوس ساراپشىلارى ول تۋرالى نە جازىپ، نە ايتقاندارىنا قاراماستان، ەتنوستىق قىزمەتتى ىسكە اسىراتىن «تۇلعا» رەتىندە كورىنەدى. ەتنوفۋتۋريستىك تۇجىرىم، ەتنوستىڭ «بولۋى ءتيىس» شامادان «قازىر باسقاشا» ەكەنىن اشىپ، بۇل جاعدايدى ەتنوستىق شىنايلىقتىڭ («قازىرگى») «جەتىسپەۋشىلىگىمەن»، ەتنوستىق ءتول ەرەكشەلىكتەردى «بۇرىن» تۇنشىقتىرۋمەن، وزىنە قالانعان الەۋەتتى دامىتۋدى جۇزەگە اسىرۋعا «ۇلگەرمەۋىمەن» تۇسىندىرەدى، ويتكەنى ەتنوس باسقا حالىقتاردىڭ بيلىگىنە تىم ەرتە باعىندى. وسىعان بايلانىستى «بولاشاقتى» قۇرىلىمداۋ «قازىرگىنىڭ» شالالىعىنىڭ وتەمىنە اينالادى. ەتنوس، ەتنوفۋتۋريزم اسپەكتىندە «قازىرگىنىڭ» ءۇزىندى ەتنوستىعىنىڭ بولۋىنداعى ساناسىز تۇتاستىعىن پايىمدايتىن «پسيحوليزم» پوزيتسياسىنان كورىنەدى. ەتنوفۋتۋريزمنىڭ تۇپماتىنىندە ەتنوس «پسيحيكالىق تالداۋعا» تارتىلادى، ول ەتنوستىقتىڭ ارقاشان «جاسىرىن»، «تەرەڭدەگى قات-قاباتىن» سىرتقا شىعارادى، دەمەك، ءوزىنىڭ «اشىلۋى» ءۇشىن «مامانداردىڭ» ارالاسۋىن تالاپ ەتەدى. «پسيحيكالىق تالداۋعا» قاتىستى كوپە-كورىنەۋ ءۇردىستى اشقان ەتنوفۋتيريزم ەتنوستى «ناۋقاس» رەتىندە كورەدى، ونى ەمدەۋ «پسيحيحالىق ەنەرگيادان» ارىلۋدى تالاپ ەتەدى. ەتنوفۋتۋريزم تەورياشىلارى قازاق ەتنوسىنىڭ ۇقساستىعىن بەلگىلەيتىن ەرەكشە «ءپسيحوتيپىن» ايقىندايدى. «قازاقتاردا وركەنيەتتى قوعامعا – كونەلىكتەن وركەنيەتكە ءوتۋ كەزەڭى بولدى. ءارى ەتنوس جولدا، جارتى جولدا توقتاپ قالدى، وسى تۇستان، سوندا، قايسىبىر قوزعالىس جۇرەدى...». «شىنايى» ەتنوستىق «وزىنىكى ەمەس»، بوگدە نارسەلەرمەن قات-قاباتتالعان «بۇركەمەلى» (جاسىرىن) رەتىندە قارالادى دا، ەگەر باسقاشا جاعدايدا ەتنيكالىقتىڭ بولۋى مۇمكىن ەكەنىمەن سالىستىرعاندا «تازارۋدى»، «ويانۋدى»، جانە «قايتا جاڭارۋدى» (وركەندەۋدى) تالاپ ەتەدى... «بولاشاققا» جوبالاناتىن ەتنوستىق «ارعى-ەتنوستىڭ»، قايسىبىر «ەتوستىق تازالىقتىڭ» قۇرىلىمى بولىپ تابىلادى، ول ەندى / ءالى جوق، «ارحەتيپتىك» (ەتنوفۋتۋريزم ديسكۋرسى) نەمەسە «گەنەتيكالىق» («قايتا جاڭعىرۋ» «مادەني مۇرا» ديسكۋرسى) قايتا قالپىنا كەلتىرىلەتىن «تەرەڭدەگى قات-قاباتتار».
سونىمەن، ەتنوستىقتى «تاراتۋشى» ءوز بويىنان «بوتەننىڭ» قاباتتارىندا تەرەڭ جاسىرىلعان بەلگىلى ءبىر «سۋبستراتتىقتى»، اتاپ ايتقاندا، ەتنوفۋتۋريزم تۇجىرىمدامالارى ۇسىناتىن باعدارلامالارعا سايكەس تابۋى ءتيىس. ال «تازارۋعا»، «قايتا جاڭعىرۋعا» جاتاتىن نارسە باسقا ەشتەڭە دە ەمەس، ول ەتنوستىقتى «تاراتۋشىلارعا» «مىنەز-قۇلىقتىڭ» ورتاق ۇجىمدىق ەرەكشەلىكتەرىن ۇيعاراتىن ۇجىمدىق سۋبستانتسيالىق، ءمان. دەمەك، «ارعى ەتنوستى» جوبالاۋ، ونى كۇتىلەتىن «بولاشاق» رەتىندە ۇيعارۋ دا، سونداي-اق «ۇجىمدىق سۋبەكتىنى» قۇرىلىمداۋ بولىپ تابىلادى، ياعني ەتنوتسەنتريزم ديسكۋرسىنا ەندى جاڭا دەڭگەيدە قايتا ورالۋ – قازىرگى زامانعى ەتنوستىق مادەنيەتتەردىڭ ايرىقشالىعى تۋرالى پىكىرسايىستار (ديسكۋسسيا) سالاسىندا. «تەرەڭدەگى قات-قاباتتارعا» جانە ەجەلگى كۇيگە بولجالدى «قايتا ورالۋعا» ەتنوستىق مادەنيەتتىڭ ۇلگىسى – جارتاسقا سۋرەتى سالىنعان دومبىرا ەندى جوق (وتكەن), ءالى جوق («بولاشاق») نارسەنى ۇلكەيتىپ كورسەتەدى، «قازىرگىنىڭ» نۇكتەسى ارقىلى «قىلاڭ بەردى»- قۇرىلىمدايتىن سۋبەكتىڭ ورنى. سوڭعىسى ءوزىنىڭ دەربەس تىرشىلىگىنە يە بولاتىن، قايسىبىر وبەكتيۆتى (ۇجىمدىق) «بولمىس» رەتىندە ءوز احۋالىن اشاتىن («وتكەن» مەن «بولاشاق») «سوقىر اقتاڭداق» بولىپ شىعادى. بۇل جاعدايدا گيپوستازداۋ جۇرەدى، ەتنوستىق شىنايىلىقتىڭ جارتاستاعى دومبىرا سۋرەتى – «ءىس جۇزىندە» بار نارسەنىڭ تۇجىرىمىن وزگەرتۋ. قۇرىلىمداۋشى سۋبەكتىنىڭ بولماۋى، «ورنىندا» ءوزىن-ءوزى تانىماۋى، ەتنوستىقتى قۇرىلىمداۋداعى جارتاستاعى دومبىرانىڭ سۋرەتى ونىڭ «وتكەن» مەن «بولاشاققا» «جىلىستاۋىن» جانە «قازىرگىنىڭ» بوساۋىن، ونىڭ قايسىبىر شىنايىلىقتان ايىرىلۋىن قامتاماسىز ەتەدى. «قازىرگى» («ناعىز») ەتنوستىق الدىڭعى تىرشىلىكتەن كەيىنگى تىرشىلىككە ءوتۋدى شەكسىز كۇتۋگە اينالادى، ءارى شىن مانىندە ول ەش جەردە جانە ەشقاشان بولعان ەمەس. وسى ۇشى-قيىرى جوق شەكسىز ءوتۋ، نەمەسە ەتنيكالىقتىڭ (ەتنوستىقتىڭ) قالىپتاسۋى قۇر بەكەرشىلىك بولىپ شىعادى، ويتكەنى ەتنيكالىق ەشقاشان ءوز ناقتىلىعىنا اينالمايدى، ەشقاشان ءوز شىنايىلىعىن اشپايدى. شىنايىلىق بولماعاندا، ەتنوستىق «وتكەن» مەن «بولاشاقتىڭ» بەينەلەرىمەن اۋىستىرىلادى، ولار كومەسكى ەتنوستىقتىڭ وزىنەن گورى اناعۇرلىم شىنايى بولىپ شىعادى دا، ونىڭ گيپەرشىنايلىعىن (اسا شىنايلىعىن) قامتاماسىز ەتەدى. جارتاستاعى دومبىرا سۋرەتىنىڭ «قازىرگى» (ناعىز) ەتنوستىقتى ەتنيكالىق مادەنيەتتىڭ («وتكەن» مەن «بولاشاق») گيپەرشىنايى بەينەلەرمەن اۋىستىرۋ، ەتنوستىق «ورنىن» بوس ەتەدى دە، ونىڭ «جەتكىلىكسىزدىگىن» اشىپ، ونى تولىقتىرۋدى، قوسىمشا قۇرىلىمداۋدى تالاپ ەتەدى، بۇل تەك قۇرىلىمداۋشى سۋبەكتىنىڭ قاتىسۋىمەن عانا جۇزەگە اسادى. ەتنيكالىق (ەتنوستىق) ديسكۋرستار ونى قۇرىلىمدايتىن، ءوزىن-ءوزى ەتنيكالىق (ەتنوستىق) رەتىندە ايىرۋداعى نىشاندىق قاتىناستى تىركەيتىن سۋبەكت قانا اشىلادى. «ەتنوس» ۇعىمىندا «وزىنىكى» / «باسقا» - ايىرماشىلىق قاتىناسى ءبىرجولا بەكىتىلگەن، ويتكەنى بۇل ۇعىم وسى قاتىناستان تىس قالىپتاسپايدى. سوندىقتان ەتنيكالىق (ەتنوستىق) ديسكۋرس وسى باستاپقى ايىرماشىلىق تۋرالى پىكىر-پايىم رەتىندە جۇزەگە اسىرىلىپ، وسى مەجەنى شەكسىز قايتا جۇرگىزەتىن ءتىلدىڭ قوڭىر ءۇنى ءوزىن-ءوزى رەفلەكسيالاۋ بولىپ شىعادى. ايىرماشىلىقتى ايتۋ ەتنوستىق تۋرالى بارلىق ايتىلعانداردىڭ تولىق ەمەستىگىن اشۋ، ەتنيكالىق ديسكۋرستى جاڭاشا قارىشتاتۋ قاجەتتىلىگىن ۇيعارۋ بولىپ تابىلادى.
ەتنوستىقتىڭ ءتىلى قوڭىر ءۇن ءوزىن-ءوزى اشۋ ارقىلى وزىنىكى مەن وزگەنىڭ «ىزدەرىن» قالدىراتىن «قازىرگىدە» جۇزەگە اسىرىلاتىن «وتكەن» -«بولاشاق» قاتىناستارىنىڭ تۇتاستىعى رەتىندە ءوزىن-ءوزى اشادى. ءوزىنىڭ بولۋ بەلگىلەرىن ۇيعاراتىن ەتنوستىق ديسكۋرسى، ءوزىنىڭ شەكتىلىگىن بەلگىلەي وتىرىپ، ءوز مەجەلەرىنىڭ ايقىندىعى مەن ناقتىلىق اسپەكتىندە ۇدايى سەزىلىپ تۇرادى. الايدا، قالعان («وتكەن») نارسە بار («قازىرگى») نارسەگە ۇدايى سايكەس كەلە بەرمەيدى جانە ول كەلەسى انىقتامالاردى («بولاشاق») تالاپ ەتەدى. سونىمەن، ەتنوستىقتىڭ ديسكۋرسى قوڭىر ءۇن ءوزىن-ءوزى قايتا بەلگىلەيتىن جانە كوپتەگەن ەتنيكالىق قۇرىلىمداردان ءوزىن-ءوزى اشاتىن ءتىل بولىپ تابىلادى.
ەتنوستىق «قازىرگى»، «اعىمداعى» تۇرلاۋسىزدىق (بەلگىسىزدىك) رەتىندە ماعىنالارعا يە بولادى، ءوزىن-ءوزى ۇقساستىرۋ نەمەسە ەتنيكالىق ديسكۋرستى وزىندىك بەلگىلەۋ ۇدەرىسىندە ەتنيكالىق تۋرالى ايتاتىن قۇرىلىمداۋشى سۋبەكتىنىڭ پايىمدىق ۇلگىلەرىندە مازمۇنمەن تولتىرىلادى. «قوڭىر ءۇن» ءداستۇرى ونى ايتقاندا، ونى تۇسىنۋگە ۇمتىلعاندا عانا ساقتالادى، ول ءوز كەزەگىندە ءتۇسىنۋشىنىڭ بولۋىن ۇيعارادى. ەتنيكالىق ديسكۋرسى ءوزىن-ءوزى ەتنوستىقتىڭ كەڭىستىگىن قۇرىلىمداۋ، ونى «وتكەن» مەن «بولاشاق» رەتىندە اشۋ ۇدەرىسىندە جۇزەگە اسىرىلاتىن تۇسىنۋشىلىك جاعدايىندا سەزەدى (تانيدى، بىلەدى). ەتنوستىقتىڭ بەلگىلەرى («وتكەن» مەن «بولاشاق») «قازىرگىدەگى» مەجەلەردى ۇيعارۋ ارقىلى قولدانىلادى. «وزىنىكى»- «وزگە»، «وتكەن»- «بولاشاق» قاتىناستارى رەتىندە ايقىندالاتىن ەتنوستىقتىڭ شىنايىلىعى «قازىرگىنىڭ» نۇكتەسىندە ەتنيكالىق دومبىرانىڭ قوڭىر ءۇن ديسكۋرسىن قارىشتاتۋ رەتىندە ماڭىزداندىرىلادى. «وتكەن» مەن «بولاشاق» بەلگىلەرىندە (تاڭبالارىندا) بەكىتىلگەن ەتنوستىقتى ءوز بولۋىنىڭ «ىزدەرى» دارەجەسىندە ۇيعارادى دا، ول قوسىمشا پايىمداۋ مەن قايتا انىقتاۋدىڭ ۇدايى قاجەتتىلىگى رەتىندە جۇزەگە اسىرىلاتىن ءوتۋ سەرپىنىندە عانا ساقتالادى. ءوز تاڭبالارىندا (بەلگىلەرىندە) تولىق ايتىلاتىن ەتنوستىڭ ءاردايىم «جەتىسپەۋشىلىكتى»، «كەمشىلىكتى» باستان كەشىرىپ، قۇرىلىمداۋشىنىڭ قاتىسۋىنا مۇقتاج قوسىمشا (قايتا) قۇرىلىمداۋدى تالاپ ەتەدى.
ەتنوفۋتۋريزم مانيفەستىنىڭ ەستوندىق اۆتورلارىنا سايكەس (ونى 1994 جىلى ماريا پەرل-لىحمۋس، يۋليا كاۋكسي، اندرەس حەيناپۋ جانە سۆەن جازدى) *زەرتتەۋ د جانە ك ماكارتۋرلار قورىنىڭ قولداۋىمەن جۇرگىزىلەدى.