ەرمۇحامەت ەرتىسباەۆ
ەرمۇحامەت ەرتىسباەۆ، قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ كەڭەسشىسى: نازارباەۆ – تمد كەڭىستىگىندەگى ەڭ تابىستى رەفورماتور
ەرمۇحامەت ەرتىسباەۆ، قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ كەڭەسشىسى: نازارباەۆ – تمد كەڭىستىگىندەگى ەڭ تابىستى رەفورماتور
ونءتورت جىل ىشىندە پرەزيدەنتتىڭ بىرنەشە مارتە ساياسي ىستەرجونىندەگى كەڭەسشىسى بولعانەرمۇحامەت ەرتىسباەۆ اقوردانىڭ باستى يدەولوگتارىنىڭءبىرىسانالادى. بيلىكتىڭ باعىتىن قورعاۋعا جانىن سالاتىن ساياساتكەر وپپوزيتسيامەن اشىق پىكىرتالاسۋدان دا، جۇمىسسىز قالۋدان دا، ءتىپتى جۋرناليستەر «باتەڭكەلەرىنىڭ» سوققىسىنان دا قورىقپايدى...
– ءسىز بىرنەشە جىل بۇرىن قازاقستاننىڭ باسقارۋ جۇيەسىن سۋپەرپرەزيدەنتتىك دەپ اتاعانەدىڭىز. بىراق سودان بەرى كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ، بىرقاتار ساياسي زاڭدار قابىلداندى ەمەس پە؟ قازىرگى جۇيەنى ەندى قالاي سيپاتتار ەدىڭىز؟
– قازىر قازاقستانداعى باسقارۋ فورماسى – پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكا. ءيا، شىنىمەن، 1995 جىلى جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋمدا جاڭا كونستيتۋتسيا قابىلدانعان كەزدە مەن سۋپەرپرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكا تۋرالى ايتىپ ەدىم. ويتكەنى سول كەزدە مەملەكەت باسشىسىنا وتە ۇلكەن وكىلەتتىكتەر بەرىلدى. بىراق قازىر پارلامەنت ۇكىمەتتى شىنايى باقىلاپ، ونى ءتىپتى جاساقتاي الادى. جالپى، قاتتى قارجىلىق جانە ەكونوميكالىق داعدارىس كەزىندە اتقارۋشى بيلىكتى كۇشەيتكەندى ءجون سانايمىن.
ۋكراينادا نە بولىپ جاتقانىن قاراڭىزشى؟! پرەزيدەنت ۆيكتور يۋششەنكو پرەمەر-مينيستر يۋليا تيموشەنكومەن كادىمگىدەي سوعىسىپ جاتىر. جاقىندا پرەزيدەنت يۋششەنكو تەلەەفيردە بارلىق تەلەكورەرمەندەردى «ەگەر تەلەديدارعا تيموشەنكو شىقسا، ونىڭ بەتىنە تۇكىرۋگە» شاقىردى. وعان جاۋاپ رەتىندە تيموشەنكو پرەزيدەنتتىڭ ۇستىنەن سوتقا شاعىمداناتىندىعىن مالىمدەدى. ءسىز سونداي «دەموكراتيانىڭ» بىزدە بولعانىن ەلەستەتە الاسىز با؟ وندا ءبىزدىڭ مەملەكەت ءبىر ايدا كۇيرەيدى. ويتكەنى حالىق اركەز كۇشتى بيلىكتى قۇرمەتتەپ، ءالسىز بيلىكتى ءاجۋا ەتكەن.
ۋكراينادا نە بولىپ جاتقانىن قاراڭىزشى؟! پرەزيدەنت ۆيكتور يۋششەنكو پرەمەر-مينيستر يۋليا تيموشەنكومەن كادىمگىدەي سوعىسىپ جاتىر. جاقىندا پرەزيدەنت يۋششەنكو تەلەەفيردە بارلىق تەلەكورەرمەندەردى «ەگەر تەلەديدارعا تيموشەنكو شىقسا، ونىڭ بەتىنە تۇكىرۋگە» شاقىردى. وعان جاۋاپ رەتىندە تيموشەنكو پرەزيدەنتتىڭ ۇستىنەن سوتقا شاعىمداناتىندىعىن مالىمدەدى. ءسىز سونداي «دەموكراتيانىڭ» بىزدە بولعانىن ەلەستەتە الاسىز با؟ وندا ءبىزدىڭ مەملەكەت ءبىر ايدا كۇيرەيدى. ويتكەنى حالىق اركەز كۇشتى بيلىكتى قۇرمەتتەپ، ءالسىز بيلىكتى ءاجۋا ەتكەن.
– ءسىزايتقانداي, پارلامەنتكەبەلگىلىءبىروكىلەتتىكتەربەرىلگەنىمەن, بىزدەءالىكۇشتىپرەزيدەنتتىكبيلىكقوي?! وسىعان وراي ەدۋارد شەۆاردنادزەنىڭ نۇرسۇلتان نازارباەۆ تۋرالى ءسوزى ەسكە تۇسەدى. ول پرەزيدەنتتىڭ قولىنا بيلىكتى كوپ شوعىرلاندىرعان كۇشتى ساياساتكەر ەكەنىن ايتا كەلىپ، ءسوز سوڭىندا: «ال نازارباەۆتان كەيىن سىزدەردە نە بولادى؟» دەگەن ەدى. بالكىم، بيلىكتى كەلەسى ادامعا ءتيىمدى تۇردە بەرۋ مەحانيزمىن ويلاستىرۋدىڭ ۋاقىتى كەلگەن شىعار؟
– ماعان نازارباەۆتان كەيىن نە بولاتىنىن ەلەستەتۋ قيىن. مەن پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ ءوزىنىڭ پرەزيدەنتتىك مەرزىمىن اياعىنا دەيىن، ياعني 2012 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنا دەيىن اتقارۋى قاجەتتىگىن بىلەمىن ءارى وعان وتە نىق سەنىمدىمىن. بۇل ۋاقىتقا دەيىن ەلىمىز داعدارىستان شىعىپ، پرەزيدەنت كەلەسى مەرزىمگە، ياعني 2017 جىلعا دەيىن پرەزيدەنت بولۋ ءۇشىن سايلاۋعا ءتۇسۋدى ءوزى شەشەدى.
مەنقازاقستانحالقىءۇشىنوداقكۇيرەگەننەنكەيىنوسىندايكوشباسشىنىڭبولعانىنۇلكەنجاقسىلىقءارىساتتىلىكدەپەسەپتەيمىن. تمد ەلدەرىندە كوپ بولامىن. سول كەزدە ولاردىڭ بىزگە قاراپ قىزىعاتىنىن بىلەمىن. ءبىزدىڭ پرەزيدەنت قازاقستان ءۇشىن كوپ نارسە جاسادى جانە بارلىق ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، نازارباەۆ – تمد كەڭىستىگىندەگى ەڭ تابىستى رەفورماتور. الىس شەتەلدە دە ءبىزدىڭ پرەزيدەنتتى قۇرمەتتەپ، ونى تمد كوشباسشىلارىنىڭ بىرىنە بالاپ، الەمدىك دەڭگەيدەگى ساياساتكەر سانايدى.
ارينە، پرەزيدەنت بيلىكتى تابىس ەتۋ ماسەلەسىن ويلايدى. بىراق ناقتى ءبىر تۇلعالار جايلى ايتۋعا ەرتەرەك.
ارينە، پرەزيدەنت بيلىكتى تابىس ەتۋ ماسەلەسىن ويلايدى. بىراق ناقتى ءبىر تۇلعالار جايلى ايتۋعا ەرتەرەك.
– قازىر شەتەلدىك باسىلىمدارعا كوزجۇگىرتسەڭىز, كەيبىر ساراپشىلار جاقىندا عانا قازاقستاننىڭدامۋبانكى ۆيتسە-پرەزيدەنتىبولعان 23 جاستاعى ءنۇرالىاليەۆتىتاقمۇراگەرىرەتىندەءجيىقاراستىراتىنبولىپتى. ءسىز بۇل جونىندە نە ويلايسىز؟
– مەن قاتەلەسپەسەم، قازاقستان پرەزيدەنتى 40 جاسقا تولعان، قازاقستان ازاماتى بولا الادى. سوندىقتان ءسىزدىڭ سۇراعىڭىز 17 جىل وتكەننەن كەيىن، ياعني 2030 جىلعا قاراي وزەكتى بولۋى مۇمكىن. بىراق وعان دەيىن كىم بار، كىم جوق؟ كەز كەلگەن قازاقستان ازاماتى، ونىڭ ىشىندە نازارباەۆتىڭ تۋىسقاندارى دا ەل پرەزيدەنتى بولۋ ءۇشىن سايلاۋعا تۇسە الادى. دەگەنمەن ءسىزدىڭ سۇراقتى بۇلاي قويۋىڭىزدىڭ ءمانىسى جوق. ويتكەنى شەشۋشى ءسوزدى حالىق ايتادى. باسەكەلەستى ءارى ەركىن سايلاۋدا حالىق ەلدى كىم باسقاراتىنىن ءوزى شەشەدى.
– جاقىنداپرەزيدەنتتىڭوپپونەنتتەرىنىڭءبىرىراحاتاليەۆپرەزيدەنتاكىمشىلىگىنىڭ «سۋپەرحان» دەپاتالاتىنستراتەگيالىقجوباسىتۋرالىايتقانەدى. پرەزيدەنت بيلىگىن 2025 جىلعا دەيىن ۇزارتۋ ماسەلەسى تالدانعان قانداي دا ءبىر جوبا بار ما؟
– بىرىنشىدەن, راحاتاليەۆ – نازارباەۆتىڭوپپونەنتىەمەس. راحات اليەۆ – سوت 20 جىل تۇرمەگە قاماۋعا ۇكىم شىعارعان مەملەكەتتىك قىلمىسكەر. «سۋپەرحان» دەگەن ەشقانداي دا پرەزيدەنتتىك باعدارلاما جوق. مۇنىڭ ءبارى – ويدان شىعارىلعان قاۋەسەت.
ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، بىزگە پرەزيدەنتتىڭ بيلىگىن ۇزارتۋ ءۇشىن قايداعى جوق باعدارلاما نە ءۇشىن قاجەت؟ ونسىز دا 2005 جىلى جەلتوقساننىڭ 4-دە قازاقستاندىق سايلاۋشىلاردىڭ 91 پايىزى قازىرگى پرەزيدەنتتى قولداپ داۋىس بەردى ەمەس پە؟! ال 2012 جىلدىڭ جەلتوقسانىنا دەيىن ءالى ءومىر ءسۇرۋىمىز كەرەك. الدا ۋاقىت كوپ. پرەزيدەنت قازىر ءبىر-اق نارسەگە باس قاتىرادى: الەمدىك قارجى داعدارىسىنان قالايشا ابىرويلى تۇردە شىعا الامىز؟ قازاقستان ەكونوميكاسى مەن نارىقتىق رەفورمالاردىڭ بارلىق ناتيجەلەرىن قالاي عانا ساقتاپ قالامىز؟ بۇل باعىتتا ول كۇن سايىن جۇمىس ىستەيدى.
ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، بىزگە پرەزيدەنتتىڭ بيلىگىن ۇزارتۋ ءۇشىن قايداعى جوق باعدارلاما نە ءۇشىن قاجەت؟ ونسىز دا 2005 جىلى جەلتوقساننىڭ 4-دە قازاقستاندىق سايلاۋشىلاردىڭ 91 پايىزى قازىرگى پرەزيدەنتتى قولداپ داۋىس بەردى ەمەس پە؟! ال 2012 جىلدىڭ جەلتوقسانىنا دەيىن ءالى ءومىر ءسۇرۋىمىز كەرەك. الدا ۋاقىت كوپ. پرەزيدەنت قازىر ءبىر-اق نارسەگە باس قاتىرادى: الەمدىك قارجى داعدارىسىنان قالايشا ابىرويلى تۇردە شىعا الامىز؟ قازاقستان ەكونوميكاسى مەن نارىقتىق رەفورمالاردىڭ بارلىق ناتيجەلەرىن قالاي عانا ساقتاپ قالامىز؟ بۇل باعىتتا ول كۇن سايىن جۇمىس ىستەيدى.
– دەگەنمەن جاڭاعى جوبا بويىنشا جۇمىس ىستەگەن ناقتى ادامداردىڭ ەسىمدەرى اتالادى. مىسالى، قازىرگى «سامۇرىق-قازىنا» قورىنىڭ تاۋەلسىز ديرەكتورى، امەريكالىق مامان الەكساندر ميرچەۆ. ءسىز ونى تانيسىز با؟
– مەنءوزىمونىمەنجەكەتانىسبولعانەمەسپىن. بىراق اندا-ساندا ونى ءبىر ماجىلىستەردەن كورىپ قالامىن. ول تۋرالى بەدەلدى جانە ساۋاتتى مامان دەپ ايتىپ جاتادى. شەتەلدىكتەردى «سامۇرىق-قازىناعا» تاۋەلسىز ديرەكتور ەتىپ تاعايىنداعاندارى دۇرىس. بۇل – حالىقارالىق تاجىريبە. شەتەلدىك مامانداردى تارتۋىمىز كەرەك. قازاقستان ايدا ەمەس، حالىقارالىق قاۋىمداستىقتا تۇرادى ەمەس پە؟! پرەزيدەنت مىسالى، تاۋەلسىزدىك العان كەزدە شەتەلدىك كەڭەسشىلەر مەن ماماندارعا ءجيى جۇگىنەتىن.
– ءسىزدىڭ «قازاقستانمەن نازارباەۆ: وزگەرىستەر قيسىنى» اتتى كىتابىڭىزعا قاراعاندا, ءبىرىنشى پرەزيدەنتتۋرالىكوپاقپاراتقاقانىقسىز. ال ءسىز پرەزيدەنتتىڭ جانىندا جۇرگەن كەزىڭىزدە ونىڭ توسىن نەمەسە قيسىنعا باعىنبايتىن ءبىر ءىسىن بايقادىڭىز با؟
– ەگەرمەنىڭسولكىتابىمدىمۇقياتوقىساڭىز, ونىڭىشىنەنپرەزيدەنتتىسىنايتىنبەتتەردىدەتابارەدىڭىز. ايتپاقشى، پرەزيدەنت وسى كىتاپتى وقىپ شىققاننان كەيىن بۇل سىنعا دا جايباراقات قانا قارادى. ونىڭ كۇشى دە – وسىندا.
جالپى، 17 جىل ىشىندە پرەزيدەنتكە قارسى ايتىلعان سىن كوپ بولدى. بۇل تەك قانا وپپوزيتسيالىق باسىلىم بەتىندە عانا ايتىلىپ قويعان جوق. ساليقالى سىندى پرەزيدەنت ءاردايىم دۇرىس قابىلدايدى. بىراق «تىرناق استىنان كىر ىزدەۋشىلىككە»، ءجونسىز قارالاۋ پەن فاكتىنى بۇرمالاۋشىلىققا توزبەيدى. ەگەر ءبىر گازەت شەنەۋنىكتى نەگىزسىز ايىپتاسا نەمەسە سىبايلاس جەمقورلىق بويىنشا وعان كىنا تاقسا، پرەزيدەنت ءاردايىم شەنەۋنىكتىڭ ونى جوققا شىعارۋىن نەمەسە ءوز ابىرويىن قورعاۋ ءۇشىن گازەتتى سوتقا بەرۋىن تالاپ ەتەدى.
ستراتەگيالىق تۇرعىدان العاندا، پرەزيدەنت قيسىنسىز قادامدارعا بارعان ەمەس. بىراق ول تاكتيكالىق باعىتتا شالىس باسۋى، كادرلىق قاتەلىكتەر جىبەرۋى مۇمكىن. پرەزيدەنتتىڭ دە ءتىرى پەندە ەكەنىن ەستەن شىعارمايىق، ال گرەكتەر: «ادامعا قاتەلەسۋ ءتان» دەپ ەرتەدە ايتقان. دەربەس مەملەكەت قۇرۋ، ساياسي جانە نارىقتىق رەفورمالار جاساۋ – اۋىر ءىس. ەڭ باستىسى – ءبىز العا قاراي ۇمتىلدىق، توقتاعان جوقپىز، ۇلتارالىق جانە ۇلكەن الەۋمەتتىك قاقتىعىستارعا جول بەرمەي، تابىستى نارىقتىق رەفورمالار جاسادىق.
جالپى، 17 جىل ىشىندە پرەزيدەنتكە قارسى ايتىلعان سىن كوپ بولدى. بۇل تەك قانا وپپوزيتسيالىق باسىلىم بەتىندە عانا ايتىلىپ قويعان جوق. ساليقالى سىندى پرەزيدەنت ءاردايىم دۇرىس قابىلدايدى. بىراق «تىرناق استىنان كىر ىزدەۋشىلىككە»، ءجونسىز قارالاۋ پەن فاكتىنى بۇرمالاۋشىلىققا توزبەيدى. ەگەر ءبىر گازەت شەنەۋنىكتى نەگىزسىز ايىپتاسا نەمەسە سىبايلاس جەمقورلىق بويىنشا وعان كىنا تاقسا، پرەزيدەنت ءاردايىم شەنەۋنىكتىڭ ونى جوققا شىعارۋىن نەمەسە ءوز ابىرويىن قورعاۋ ءۇشىن گازەتتى سوتقا بەرۋىن تالاپ ەتەدى.
ستراتەگيالىق تۇرعىدان العاندا، پرەزيدەنت قيسىنسىز قادامدارعا بارعان ەمەس. بىراق ول تاكتيكالىق باعىتتا شالىس باسۋى، كادرلىق قاتەلىكتەر جىبەرۋى مۇمكىن. پرەزيدەنتتىڭ دە ءتىرى پەندە ەكەنىن ەستەن شىعارمايىق، ال گرەكتەر: «ادامعا قاتەلەسۋ ءتان» دەپ ەرتەدە ايتقان. دەربەس مەملەكەت قۇرۋ، ساياسي جانە نارىقتىق رەفورمالار جاساۋ – اۋىر ءىس. ەڭ باستىسى – ءبىز العا قاراي ۇمتىلدىق، توقتاعان جوقپىز، ۇلتارالىق جانە ۇلكەن الەۋمەتتىك قاقتىعىستارعا جول بەرمەي، تابىستى نارىقتىق رەفورمالار جاسادىق.
باسەكەنىڭ كوكەسى سوندا بولادى
– جاقىندا بىرقاتار كونستيتۋتسيالىق زاڭدار قابىلداندى. ال بۇعان دەيىن جەتى بىردەي ساياسي پارتيا پرەزيدەنتتەن وعان ۆەتو قويۋدى سۇراپ ەدى. سەبەبى ولاردىڭ ويىنشا، بيلىك تۇزەتۋلەر ارقىلى زاڭداردى انشەيىن «ارلەپ» قويعان. وندا بۇل وزگەرىستەر بىزگە نەگە كەرەك بولدى؟
– ەڭباستىسى – ءبىزءبىرورنىمىزداتۇرعانجوقپىز. ساياسي جۇيەنى مودەرنيزاتسيالاپ، قازاقستان قوعامىن دەموكراتيالاندىرۋ جولىمەن كەلەمىز. وعان قوسا ەقىۇ پىكىرلەرىن ەسكەرەمىز. بىراق ەقىۇ قازاقستاننىڭ وسى ۇيىمعا توراعالىق ەتۋىنە قاتىستى ەشقانداي شارتتار قويعان ەمەس. مۇنى ەرەكشە اتاپ وتكەن ماڭىزدى. وپپوزيتسيا «ارلەگىش» وزگەرىستەر تۋرالى ايتۋى مۇمكىن، بىراق قازىرگى جاعدايدا جاپپاي دەموكراتيالىق قايتا قۇرۋلارعا بارۋ اعاتتىق بولار ەدى.
– نەگە؟ دەموكراتيالىق وزگەرىستەردىڭ نەسى قورقىنىشتى؟
– دەموكراتيانىڭ ورنىنا بىزدە حاوس پايدا بولار ەدى. بىلەسىز بە، گەرمانيادا 30-جىلداردىڭ باسىندا قاتتى قارجىلىق جانە ەكونوميكالىق داعدارىس بولدى. دەموكراتيا السىرەپ، حاوسقا اينالدى. وسى اعىممەن بيلىككە تۇنەك پەن زۇلىمدىق كۇشتەرى كەلدى.
مۇنىڭ ءبارى گەرمانيا مەن الەم ءۇشىن نەمەن تىنعانىن ءبارى جاقسى بىلەدى.
مۇنىڭ ءبارى گەرمانيا مەن الەم ءۇشىن نەمەن تىنعانىن ءبارى جاقسى بىلەدى.
– دەموكراتيالىقەلدەردىڭكەرىسىنشەەكونوميكاسىداوركەندەپتۇرعانجوقپا? ءسىز قانداي دەموكراتيالىق قايتا قۇرۋلاردان قاۋىپتەنىپ تۇرسىز؟
– الەۋمەتتىكنارازىلىقءورشىپكەتەتىنەكونوميكالىقجانەقارجىداعدارىسىكەزىندەبيلىكپارتياسىءۇشىنسايلاۋوتكىزۋقاۋىپتىدە, قاتەرلىدەپوتىرمىن. ءبىر-ەكى جىل ۇكىمەت، جەرگىلىكتى بيلىك جۇمىس ىستەۋى ءتيىس. سەبەبى الەمدىك ەكونوميكالىق داعدارىس ەكى جىلعا سوزىلاتىن شىعار. سودان كەيىن ەكونوميكا ءسوزسىز قايتا وركەندەي باستايدى. سول كەزدە سايلاۋ وتكىزۋگە بولادى.
– ەگەرقازىرسايلاۋبولسا, قوعامداجاپپايبەيبەرەكەتسىزدىكورىنالادىدەپوتىرسىزبا?
– جوق. ءبىزدىڭوپپوزيتسياداعىوپپونەنتتەرىمىزالەۋمەتتىك-ساياسيباعىتتاعىقىزىلسوزگەبەرىلىپ, الەۋمەتتىكداعدارىستىڭبارلىقكەمشىلىگىنبيلىككەجابادىدا, حالىققاۋادەنىءۇيىپتوگەدى. وندا بۇل سايلاۋ ەمەس، جاپپاي الداۋ ناۋقانى بولىپ شىعادى.
– سايلاۋبويىنشاامەريكالىقءبىرزەرتتەۋشىرەسپۋبليكالىقتارمەندەموكراتتاركۇرەسىندەەكونوميكالىقفاكتوردىڭشەشۋشىءرولاتقاراتىنىنايتقانەدى. قازىرگى ەلىمىزدەگى ەكونوميكالىق جاعداي قازىرگى بيلىكتىڭ ساقتالۋىنا قانشالىقتى قاۋىپتى بولماق؟
– قازىرگىەكونوميكالىقجاعداي 2012 جىلعىسايلاۋداپارلامەنتءۇشىندە, پرەزيدەنتءۇشىندەەڭشەشۋشىءرولاتقارادى. ەگەر داعدارىس سوزىلىپ، رەتسەسسيا ء(وندىرىستىڭ توقتاپ قالۋى) ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلسا، كەلەسى سايلاۋدا «نۇر وتان» پارتياسىنا وتە قيىن بولادى. پرەزيدەنتكە قالاي بولعاندا دا جەڭىلىرەك سوقپاق. ويتكەنى ونىڭ حالىق اراسىنداعى بەدەلى وتە جوعارى. دەگەنمەن 1999, 2004 جىلدارداعىداي وتە كۇشتى باسەكەلەستىك كۇرەس بولاتىنى انىق.
– قازىركەيبىرقازاقستاندىقساياساتتانۋشىلارەلدەەكونوميكالىقجاعدايۋشىقپايتۇرعانكەزدە 2012 جىلعادەيىنسايلاۋوتكىزىپجىبەرۋبيلىكءۇشىنالدەقايداءتيىمدىبولماقدەيدى. ولاي بولسا، قازاقستاندا كەزەكتەن تىس پارلامەنتتىك جانە پرەزيدەنتتىك سايلاۋدىڭ ءوتۋ مۇمكىندىگى قانداي؟
– قازىرگى داعدارىس تەرەڭدەگەن جوق. «نۇر وتان» پارتياسى ءالى كۇشتى جانە حالىقتىڭ الدىندا بەدەلدى ءارى ونىڭ سەنىمىنە يە بولىپ وتىر. ال 2012 جىلدىڭ تامىز ايىندا (كەلەسى كەزەكتى سايلاۋ بولاتىن ۋاقىت) جاعداي قانداي بولادى؟ ونى ايتۋ قيىن. ەگەر بيىل كەزەكتەن تىس سايلاۋ بولسا، «نۇر وتان» جەڭىپ شىعادى. بىراق ەندى پارلامەنت ءبىر پارتيالى بولمايتىندىقتان، پارلامەنتكە جەتى پايىزدىق مەجەدەن وتپەگەن ەكىنشى پارتيا دا كىرەدى. ەگەر داۋىس جيناۋ مەجەسىن ەڭسەرسە، تەوريا جۇزىندە ءۇش پارتيا دا پارلامەنتكە ءوتۋى مۇمكىن. ارينە، پارتيالار ءۇشىن جوعارى مەجە قويىلىپ وتىر. بىراق زاڭدى ورىنداۋ كەرەك.
پرەزيدەنت بىلتىر قىركۇيەكتىڭ 2-ءسى كۇنى پارلامەنت سەسسياسىنىڭ اشىلۋىندا كەزەكتەن تىس پارلامەنتتىك سايلاۋ وتكىزۋگە ەشقانداي ۇلكەن قۇقىقتىق جانە ساياسي سەبەپتەر كورىپ تۇرماعانىن ايتقان. سوندىقتان بۇل ماسەلە قازىر پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندە تالقىلانىپ، قارالىپ جاتقان جوق.
پرەزيدەنت بىلتىر قىركۇيەكتىڭ 2-ءسى كۇنى پارلامەنت سەسسياسىنىڭ اشىلۋىندا كەزەكتەن تىس پارلامەنتتىك سايلاۋ وتكىزۋگە ەشقانداي ۇلكەن قۇقىقتىق جانە ساياسي سەبەپتەر كورىپ تۇرماعانىن ايتقان. سوندىقتان بۇل ماسەلە قازىر پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندە تالقىلانىپ، قارالىپ جاتقان جوق.
– پرەزيدەنتجاقىندا «نۇروتان» مۇشەلەرىنەلدىڭقارجىداعدارىسىنجەڭۋىنەكۇمانداناتىنساياساتكەرسىماقتاردىاشكەرەلەۋگەشاقىردى. بۇل سوندا قانداي ناۋقان بولادى؟ اشكەرەلەۋ قالاي جۇرمەك؟
– ارينە, پارتياجينالىستارىنداوپپوزيتسيونەرلەردى «قۇتىرعانيتتەر» مەن «فاشيستاگەنتتەرى» سياقتىاتىپتاستاۋعاشاقىرعان 1937 جىلداعىدايبولمايدى. اڭگىمە پىكىرتالاستار مەن جارىسسوزدەر ارقىلى پرەزيدەنتتىك باعىتتى جۇرگىزىپ، وپپوزيتسيالىق باعىتتىڭ جونسىزدىگىن كورسەتۋ تۋرالى بولماق. مىسالى، وپپوزيتسيا ۇلتتىق قورداعى قارجىنى حالىققا تەڭدەي تاراتىپ بەرۋگە شاقىرىپ ەدى عوي. ەگەر ءبىز بۇعان 2004 جىلى بارساق، وندا قازىر ۆاليۋتا قورىنان جۇرداي بولىپ، جۇيە قۇراۋشى بانكتەردى امان الىپ قالا الماس ەدىك. ءسويتىپ ەلدەگى جاعداي كۇرت ناشارلاپ كەتەر ەدى.
مەن ءبىزدىڭ وپپونەنتتەر تاراپىنان ايتىلاتىن سىنعا جاۋاپ بەرۋ قاجەت دەپ سانايمىن. سوندىقتان ءوزىم گازەتتەرگە بەلسەندىرەك ماقالا بەرىپ، تەلەۆيزياعا كوبىرەك شىعامىن. بىرنەشە رەت ءتىپتى وپپوزيتسيانىڭ سەزدەرىندە ءسوز سويلەپ، «پوليتون» كلۋبىنا بارىپ، دوڭگەلەك ۇستەل، ءتۇرلى ماجىلىستەرگە قاتىسامىن. سەبەبى اقيقات پىكىرتالاس كەزىندە اشىلادى.
مەن ءبىزدىڭ وپپونەنتتەر تاراپىنان ايتىلاتىن سىنعا جاۋاپ بەرۋ قاجەت دەپ سانايمىن. سوندىقتان ءوزىم گازەتتەرگە بەلسەندىرەك ماقالا بەرىپ، تەلەۆيزياعا كوبىرەك شىعامىن. بىرنەشە رەت ءتىپتى وپپوزيتسيانىڭ سەزدەرىندە ءسوز سويلەپ، «پوليتون» كلۋبىنا بارىپ، دوڭگەلەك ۇستەل، ءتۇرلى ماجىلىستەرگە قاتىسامىن. سەبەبى اقيقات پىكىرتالاس كەزىندە اشىلادى.
– ءسىزءوزىڭىزوپپوزيتسياقاتارىنانبيلىككەكەتكەندە: «قازاقستانداوپپوزيتسياقۇرۋقۇردالباسا: ەشقاندايءتارتىپجوق, ويدىڭتولىقبەيبەرەكەتسىزدىگى, ءوزاراءبىرىن-ءبىرىايىپتاۋمەنليدەربولۋءۇشىنجاسىرىنتارتىسبار» دەگەنەدىڭىز. سودان بەرى ءبىزدىڭ وپپوزيتسيا وزگەردى مە؟
– بىزدە وپپوزيتسيالىق ليدەرلەر بار. ولاردى رەنجىتپەۋ ءۇشىن ولارعا باعا بەرمەيمىن. مەن ولاردىڭ كوبىمەن اڭگىمەلەسىپ، ۇدايى ساياسي جيىلىستاردا جولىعىپ تۇرامىن. ماسەلە – ولاردىڭ كۇشتى نەمەسە ءالسىز بولۋىندا ەمەس. وپپوزيتسيانىڭ مارتەبەسى ولاردىڭ حاريزماسىنا نەمەسە جەكەلەگەن ادامداردىڭ ساياسي ەرىك-جىگەرىنە تاۋەلدى بولماۋى ءتيىس. وپپوزيتسيانىڭ مارتەبەسى اقش پەن انگلياداعىداي ساياسي جۇيەگە دەندەپ ەنۋى ءتيىس. وندا جەڭگەن پارتيا ۇكىمەتتى جاساقتاپ، جەڭىلگەن پارتيا رەسمي تۇردە پارلامەنتتە وپپوزيتسيالىق پارتياعا اينالادى. انگليادا، مىسالى، «ۇلى مارتەبەلىنىڭ ۇكىمەتى» نەمەسە «ۇلى مارتەبەلىنىڭ وپپوزيتسياسى» دەيدى. ياعني وندا بيلىك پەن وپپوزيتسيا – ءبىرتۇتاس. ال بىزدە بيلىك پەن وپپوزيتسيا ۇنەمى ۇزدىكسىز سوعىسىپ ءجۇرۋى كەرەك دەگەن ەسكى ستەرەوتيپ قالىپ قويعان. بۇل دۇرىس ەمەس. مىسالى، امەريكادا «وپپوزيتسيا» دەگەن ۇعىم مۇلدەم جوق. وندا تەك جەكەلەگەن ماسەلەلەر بويىنشا وپپوزيتسيا بار. ايتالىق، يراك ماسەلەسى نەمەسە مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە قاتىستى. بىزگە دە وسىنداي تاجىريبەنى ەنگىزگەن ءجون.
ءوزىمتۋرالىنەكرولوگتانباسقانىڭبارىنەريزامىن
– ەرمۇحامەتمىرزا, ەندىءوزىڭىزجايلىسويلەسسەك. جاقىندا رەسپۋبليكالىق گازەتتەردىڭ بىرىندە جاريالانعان دەرەكتەرگە قاراعاندا، 2007 جىلى ءسىز مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىن باسقارىپ تۇرعان كەزىڭىزدە مەملەكەتتىك ەلەكتروندى كىتاپحانا جاساۋ ءۇشىن بيۋدجەتتەن 100 ملن تەڭگە (800 مىڭ دوللاردان استام) قارجى ءبولىنىپتى. ال بۇل وسى ماقساتقا جۇمسالۋى ءتيىس قارجىدان 25-44 ەسە ارتىق ەكەن! مۇنشا اقشانىڭ قايدا كەتكەنىن ايتپايسىز با؟
– مۇنىڭءبارى – ءجۋرناليستىڭويلاپتاپقانىعوي.ايتپاقشى, 100 ميلليونتۋرالىماقالاشىعاسالىسىمەن, مەنەڭءبىرىنشىنەىستەگەنىمدىبىلەسىزبە? بىردەن مادەنيەت مينيسترلىگىنە تەلەفون شالىپ، جاۋاپتى حاتشىدان وسى سوما بويىنشا بارلىق اقپاراتتى بەرۋدى سۇرادىم. ماعان سوندا مەملەكەتتىك قارجى باقىلاۋىنىڭ بۇل ماسەلەنى تەكسەرگەنىن جانە بىردە-ءبىر زاڭ بۇزۋشىلىقتى تاپپاعانىن ايتتى. مەن بۇل قۇجاتتى «ۆرەميا» گازەتىنە جولداۋدى سۇرادىم. «باق» تۋرالى زاڭ بويىنشا ولار ونى جاريالاۋى ءتيىس ەدى. بىراق ولار مۇنى ءالى ىستەگەن جوق. باق تۋرالى زاڭ بويىنشا ءجۋرناليستىڭ مىندەتى – شىنايى ءارى وبەكتيۆتى اقپارات تاراتۋ. مىنا جاعدايدا جۋرناليست وتىرىك پەن جالعان اقپاراتتى تاراتۋدا. مەن بۇل وتىرىككە ءمان بەرمەي وتىرمىن. ەگەر بۇلاي جالعاسا بەرسە، سوتقا شاعىمداناتىن شىعارمىن. ءبىز وسىلاي عانا باق تۋرالى زاڭنىڭ جۇمىس ىستەۋىنە قول جەتكىزە الامىز.
– ونداسىزگەقارسىۇشاتىنباتەڭكەلەردەكوبەيەتىنشىعار. ماسەلەن، بۋشقا اياقكيىمىن لاقتىرعان يراك ءجۋرناليسى سياقتى وسى گازەتتىڭ جۋرناليستەرى ەڭ ءبىرىنشى سىزگە «باتەڭكە» لاقتىرۋعا دايار. ءسىز ودان دا جوعارعى سوتتىڭ قاداعالاۋ كوللەگياسىنىڭ شەشىمىن ورىنداپ، جۋرناليستەردىڭ باتەڭكەلەرىنەن باسىڭىزدى اراشالاپ المايسىز با؟
– 2007 جىلدىڭناۋرىزايىندا «31» تەلەارنادانسويلەگەنكەزىمدە: «جۋرناليستەردىڭاراسىنداوڭباعاندار, افەريستەرمەنالاياقتاربار» دەگەنەدىم. بىردە ماعان «ۆرەميا» گازەتىندەگى سوندايلاردىڭ ءبىرى تەلەفون شالدى. رەداكتور سوتقا بەردى. مەن اۋداندىق، قالالىق، قالالىق سوتتىڭ قاداعالاۋ كوللەگياسىندا، اقىرى جوعارعى سوتتا جەڭىپ شىقتىم. تاۋەلسىز فيلولوگيالىق ساراپتاما مەنىڭ ەشكىمنىڭ فاميلياسىن اتاپ، نامىسىنا تيمەگەنىمدى دالەلدەدى.
بىراقبىلتىرعىجىلىمامىرايىندامەنقىزمەتتەنكەتكەننەنكەيىنجوعارعىسوتكەنەتتەنمەنىدەكىنالىدەپتاۋىپ, باسرەداكتورعا 5 مىڭتەڭگەايىپپۇلتولەپ, ءوزمالىمەتتەرىمدىجوققاشىعارۋىمدىسۇرادى. مەن شىن كوڭىلىممەن بارىپ ايىپپۇلىمدى تولەدىم. ال مالىمەتتەردى جوققا شىعارۋ ماسەلەسىنە كەلسەك، ەندى قالاي ارەكەت ەتەرىمدى بىلمەيمىن.
– نەدەنتوسىلدىڭىز?
– ماسەلەبىلايعوي: 1992 جىلىزاڭنانازاماتتاردىڭكەشىرىمسۇراۋنەمەسەءبىرنارسەنىجوققاشىعارۋمىندەتىنالىپتاستاعان. تەك ءبىر عانا جازا ءتۇرى بار: اقشالاي ايىپپۇل تولەۋ. ايتپاقشى، كيكىلجىڭدى ۋشىقتىرمايىن دەپ، مەن ەكى رەت («قازاقستان» جانە «31» تەلەارنا ارقىلى) كەشىرىم دە سۇرادىم. مەن جەڭىپ شىققان ءتورت سوت تا: «سوت ەرتىسباەۆتىڭ كەشىرىم سۇراعانىن نازارعا الادى» دەپ جازعان. بىراق باس رەداكتور ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن مەنىڭ ىزىمە ءتۇسۋدى ءجون كورگەن سياقتى... بۇل ەندى ونىڭ ابىرويىن ارتتىرمايتىن ءىس. بىراق مەن مۇنىڭ بارىنە وتە بايىپپەن قارايمىن. باسپاسوزدە ءوزىم تۋرالى جازىلعاننىڭ، تەك نەكرولوگتان باسقاسىنىڭ بارىنە ريزامىن.
– بۇگىنءسىزجۋرناليستەرمەن, ونىڭىشىندەيراكءجۋرناليسىنىڭ «ەرلىگىن» قايتالاعىسىكەلەتىندەرمەندەكەزدەسەسىز. جۇرەكسىنىپ تۇرعان جوقسىز با؟
– ەگەروندايجاعدايبولسا, بۇلبارىپتۇرعانبۇزاقىلىق, ۇياتسىزدىقبولادى. وندا بۇقارانىڭ الدىندا بۇزاقىلىق جاساعان جولداستاردى اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ تۋرالى ميليتسياعا ارىز جازۋدان باسقا امال قالمايدى.
– ءسىزبىلتىرمينيسترقىزمەتىنەنكەتتىڭىز. وسى جولى دا گازەتتەگى ماقالادان كەيىن ءسىزدى جۇمىستان كەتۋى كەرەك دەگەن پىكىر ايتىلىپ قالىپ جاتىر. ەگەر ساياساتپەن اينالىسپاساڭىز، قانداي ىسپەن شۇعىلدانار ەدىڭىز؟
– رەجيسسۋرامەن. كوركەم فيلمدەر تۇسىرەر ەدىم. جاس كەزىمدە اۋەسقوي فيلمدەر تۇسىرگەنمىن. ولار ءتىپتى ساقتالىپ قالدى. كينونى جاقسى كورەمىن!
الءوزقىزمەتىمدىجوعارىوقۋورنىنداءدارىسبەرۋدەنباستاعانەدىم. كانديداتتىق جانە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعادىم. بىرنەشە كىتاپ شىعارىپ، كوپ ماقالالار جازدىم. كەز كەلگەن ساتتە ەشقانداي دايىندىقسىز ساياساتتانۋدان ءدارىس وقي الامىن. سوندىقتان مەن جۇمىسسىز قالمايمىن. وعان الاڭداماساڭىز دا بولادى. بىراق قازىر مەن پرەزيدەنت كومانداسىندامىن جانە مەملەكەت باسشىسىنا ادال قىزمەت ەتەمىن. ول ءۇشىن دە، ەل ءۇشىن دە وسىنداي قيىن ساتتە پرەزيدەنتتىڭ جانىندا بولۋدى ءوزىم ءۇشىن ماڭىزدى جانە مارتەبەلى ءىس دەپ بىلەمىن.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان
ايجان كوشكەنوۆا
ايجان كوشكەنوۆا
