ديحان قامزابەكۇلى، ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقۋ-ادىستەمەلىك جۇمىس جانە ستراتەگيالىق دامۋ جونىندەگى پرورەكتورى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

- وزدەرىڭىز باستاماشى بولىپ، ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جانىنان «الاش» ينستيتۋتىنىڭ ىرگەسىن قالادىڭىزدار. مۇنى قۇرۋداعى ماقسات نە ەدى جانە ونىڭ بۇگىنگى جۇمىستارى قالاي ءجۇرىپ جاتىر؟

- 2007 جىلى الاشوردا وكىمەتىنىڭ، جالپى، حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ مەملەكەت قۇرۋ تاجىريبەسىنە 90 جىل تولدى. وسى ايتۋلى ءسات جاقىنداپ كەلە جاتقاندا، قازاقستاندا كەيبىر ازاماتتار تاراپىنان يگىلىكتى جۇمىستار ىستەلە باستادى. اسىرەسە، الماتىدا ءبىراز شارۋالار جاسالدى. ماسەلەن، «الاش قوزعالىسى» سەكىلدى قۇجاتتى كىتاپتار دايىندالدى. وسى ۇردىسكە ءبىز دە قوسىلىپ، 2006 جىلى كۇزدە ۋنيۆەرسيتەتتەگى عىلىمي كەڭەستىڭ شەشىمىمەن «الاش: مادەنيەت جانە رۋحاني دامۋ» اتتى ينستيتۋت قۇردىق.

ديحان قامزابەكۇلى، ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقۋ-ادىستەمەلىك جۇمىس جانە ستراتەگيالىق دامۋ جونىندەگى پرورەكتورى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

- وزدەرىڭىز باستاماشى بولىپ، ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جانىنان «الاش» ينستيتۋتىنىڭ ىرگەسىن قالادىڭىزدار. مۇنى قۇرۋداعى ماقسات نە ەدى جانە ونىڭ بۇگىنگى جۇمىستارى قالاي ءجۇرىپ جاتىر؟

- 2007 جىلى الاشوردا وكىمەتىنىڭ، جالپى، حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ مەملەكەت قۇرۋ تاجىريبەسىنە 90 جىل تولدى. وسى ايتۋلى ءسات جاقىنداپ كەلە جاتقاندا، قازاقستاندا كەيبىر ازاماتتار تاراپىنان يگىلىكتى جۇمىستار ىستەلە باستادى. اسىرەسە، الماتىدا ءبىراز شارۋالار جاسالدى. ماسەلەن، «الاش قوزعالىسى» سەكىلدى قۇجاتتى كىتاپتار دايىندالدى. وسى ۇردىسكە ءبىز دە قوسىلىپ، 2006 جىلى كۇزدە ۋنيۆەرسيتەتتەگى عىلىمي كەڭەستىڭ شەشىمىمەن «الاش: مادەنيەت جانە رۋحاني دامۋ» اتتى ينستيتۋت قۇردىق.

استاناداعى «الاشتى» اشۋداعى تاعى ءبىر سەبەپ - ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى قوعامدىق قانا مارتەبەگە تۇسكەننەن كەيىن «عىلىم ۋنيۆەرسيتەتتەرگە بارۋى كەرەك، عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىقتارى اشىلۋى قاجەت» دەگەن نيەتكە ءۇن قوسۋ ەدى. ينستيتۋتتىڭ نەگىزگى ماقساتىن قىسقاشا ءۇش باعىتپەن تۇسىندىرۋگە بولادى. ءبىرىنشى - الاش زيالىلارى ەڭبەكتەرىنىڭ ءماتىنىن جيناۋ. ونىڭ كوپ بولىگى رەسەيدىڭ مۇراعات، كىتاپحانالارىندا ەكەنىن ايتا كەتەيىن. ەكىنشى باعىت - سول ماتىندەردى سارالاۋ، بۇگىننىڭ پايداسىنا جاراتۋ. ءۇشىنشى - ءتىل، مادەنيەت، ونەر سالاسىندا الاش قۇندىلىقتارىن عىلىمي جانە پراكتيكالىق باعىتتا رەتىمەن، ورنىمەن ناسيحاتتاۋ.

- بۇل شارۋالاردىڭ قارجىلىق قولداۋ جاعى قالاي بولدى؟

- نەگىزى، ۋنيۆەرسيتەت جانىنداعى ينستيتۋتتار ءوزى تەك ۇتىپ الاتىن گرانتتار بويىنشا عانا جۇمىس ىستەيدى. قازاقستاندا ىرگەلى عىلىمدارعا گرانت جاريالاناتىنى ءمالىم. سونداي-اق ۋاقىتى شەكتەۋلى، وتپەلى گرانتتار بولادى. ءبىر باعىت ءۇشىن ۇزاق جىلدارعا ارنالعان گرانت جوق. الاش دەگەن - ءبىزدىڭ ماڭگىلىك تاقىرىبىمىز. قازاق قازاق بولعالى رۋحى مەن مادەنيەتىنە ولشەم، تۇتقا بولعان وسى ۇعىم بولعان سوڭ، بۇل باعىتقا ۇزاققا ارنالعان قارجىلار بولىنەتىن شىعار دەپ ويلاعان ەدىك. بىراق ايتارلىقتاي قولداۋ كورسەتكەن ەشكىم بولا قويمادى. مىسالى، 2007 جىلى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى «ۇلتتىق يدەيا» دەگەن عىلىمي گرانت جاريالادى.

قىزىق رەتىندە ايتا كەتەيىن، سول گرانتقا استاناداعى ءبىزدىڭ دە، الماتىداعى قازاقتىڭ تاريحىن، شەجىرەسىن زەرتتەيتىن «الاش» ورتالىعىنىڭ دا جوبالارى وتپەگەن. سوندا مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ ءوزى جاريالانىپ وتىرعانى ۇلتتىق يدەيا بولسا، الاش ۇعىمى سونىڭ تەمىرقازىعى ەمەس پە؟ مۇنىڭ سەبەبى مىنادا دەۋگە بولادى، ءبىزدىڭ قازىرگى بيلىك باسىندا جۇرگەن تاريحتى بىلمەيتىن ءبىراز سابازدار «الاش» دەگەن سوزدەن ءالى كۇنگە قورقادى. الاش اتاۋىنا ۇركە قاراپ، ونى قوعامنىڭ تۇراقتىلىعىنا زيان كەلتىرەتىن «بۇلىكشى يدەيا» رەتىندە قارايدى. قىزىق بولعاندا، وسى ينستيتۋتتى قۇرۋ كەزىندە ۋنيۆەرسيتەتتە ءبىراز ادام الاش ۇعىمىن 1990 جىلداردىڭ باسىندا راتبەك قاجىنىڭ قولىن سىندىراتىن «الاش» دەگەن ۇيىممەن شاتاستىرادى ەكەن. «سونى ناسيحاتتاپ جۇرسىڭدەر مە؟» دەگەندە، نە كۇلەرىمىزدى، نە جىلارىمىزدى بىلمەدىك.

سوندا ولار ءۇشىن ارعى الاش تاريحى بەيمالىم بولعانى عوي. قازىر ءبىز ينستيتۋت ىسىنە قولداۋ تابۋدىڭ باسقا جولىن قاراستىرۋدامىز. ماسەلەن، «ادجيپ» كومپانياسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا ارنالعان گرانتىن ۇتىپ الدىق. ونىڭ نەگىزگى مازمۇنىن الاشقا قاتىستى دۇنيەلەرمەن تولتىردىق. قازىر نەمىستەرگە، اعىلشىندارعا، فرانتسۋزدارعا ارنالعان «قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ وقۋلىعى» دەگەن كىتاپ دايىنداپ جاتىرمىز. وقۋلىقتىڭ ىشىندە الاش زيالىلارىنىڭ وي-پىكىرلەرى، ءومىرباياندارى بولماقشى. ۇلت تاريحىنا، سونىڭ ىشىندە الاشقا، جاديتشىلدىككە، ەۋرازيالىق جاڭاشا تانىمعا بايلانىستى سوزدىكتەر ءتۇزىپ جاتىرمىز.

- «الاش ۇعىمىنا ۇركە قارايدى» دەپ ايتتىڭىز. بۇل قوعامنىڭ تابيعي قاجەتسىنبەۋى مە، الدە سانانى سىلكىندىرەتىن ناسيحاتتىڭ كەمشىلىگى مە؟

- ءبىز قازاقتىڭ تاريحىن، جالپى، قازىرگى مۇددەسىن تارازىعا سالار بولساق، قوعامدا وتكەنىنە لايىقتى كوزقاراسى بار كوزى اشىق ازاماتتار جوق تا ەمەس. ەگەر قازاقتىڭ وقىعان 10 ازاماتىنا ساۋال تاستاساڭىز، سونىڭ كەمى سەگىزى تاريحي الاشتى «ەڭ ساپالى كەزەڭىمىز» دەر ەدى. جانە «الاش ءبىزدىڭ بۇگىنگى رۋحاني جاڭعىرۋىمىزعا زور اسەر ەتپەك» دەيتىنى دە راس. قازىر ءبىز «ءوي، بيلىك باسىنداعىلاردىڭ 80-90 پايىزى قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرى» دەپ ءجۇرمىز. ال «سول ازاماتتاردان قايسىسى تاريحتى بىلەدى؟» دەگەن سۇراق قويساڭىز، بۇل جاڭاعى 8:2 قاتىناسىنداي بولىپ شىقپايدى. وندا بىلەتىندەردىڭ پايىزدىق ولشەمى، وكىنىشكە قاراي، وتە از. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى نە؟

راس، ءبىلىم، مادەنيەت، جالپى، رۋحاني سالادا جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ دەنى الاشتى قادىرلەيدى. ال بيلىك باسىنداعىلاردىڭ كوبىندە بۇل جاعى كەمشىن. الاش ءبىز ءۇشىن ءوزىمىزدى تانۋدىڭ جانە ۇلتتىق ساپانىڭ پريزماسى سياقتى بولۋ كەرەك. قاي ادام الاشتى بىلەدى، الاشتى تانيدى، باعالايدى، سول ازاماتتىڭ دارەجەسى ۇلتتىڭ ءتىلىن، ۇلتتىڭ مادەنيەتىن بىلەتىن، جان دۇنيەسىن تۇسىنەتىن دەڭگەيگە جەتەدى. قازىر كوپ ادامنىڭ سۇيەگى قاتىپ قالعان. كىتاپتى بىلاي قويعاندا، ءتىپتى گازەتتى ارەڭ وقيدى.

بۇرىن كەڭەس كەزەڭىندە «پالەنباي دەگەن مينيستر بولماسا باسقارما باستىعى ءوزى گازەتكە ماقالا جازىپ، ءوزى ماسەلە كوتەرىپ، ادەبي ومىرگە ارالاسادى» دەۋشى ەدىك. ماسەلەن، ءىلياس وماروۆ، شەريازدان ەلەۋكەنوۆ سىندى بايانداماسىن ءوزى جازاتىن باسشىلار بولدى. قازىر ونداي تەك ءبىرلى-جارىم ازامات بار. بىراق كوبى ادەبي ومىردە نە بولىپ جاتىر، گازەتتە ۇلتتىڭ مۇڭىن قوزعايتىن، جوعىن جوقتايتىن قانداي دۇنيەلەر شىعىپ جاتىر - ول جاعىنا باسىن قاتىرمايدى. بۇگىنگى تىلمەن ايتساق، «فايلى تازا». ەندى وسىنداي سۇيەگى قاتىپ قالعان ادامدار ءۇشىن ناسيحاتتى كوپ جۇرگىزۋىمىز قاجەت. قازاق «بەتى بەرى قارايتىن ادام» دەپ ايتىپ جاتادى. سولاي ءۇمىتتى بولايىق. ال جاستار جاعىنا، اسىرەسە، ءبىلىم جۇيەسىنە الاشتانۋ ەرتەدەن جۇيەلى بەرىلە باستاۋى كەرەك. بالاباقشا، ورتا مەكتەپ، كوللەدج، ۋنيۆەرسيتەتتە وسى باعىتتا قارقىندى جۇمىس جاسالسا، 10 جىلدىڭ ىشىندە ۇلتتىق تۇرعىدان وڭالۋ ناتيجە بەرەتىنى ءشۇباسىز.

- قازىر مەكتەپتەردەگى الاش تاقىرىبىن وقىتۋ جايى قالاي؟

- مەكتەپتەگى ءبىلىم جۇيەسىنە الاش تۇسىنىگى سوڭعى بەس-التى جىل ىشىندە بارا باستادى. الدىندا تەك قانا احمەت بايتۇرسىنۇلى، ماعجاندار عانا ايتىلاتىن. قازىر الاش قوزعالىسى قازاقتىڭ ومىرىندەگى جاڭعىرۋ، قوعامدىق رەفورماعا ۇمتىلىس ەكەنى، پاراساتتى ارەكەتپەن قازاق دالاسىنا قوزعاۋ سالعانى تاريح وقۋلىعىنىڭ بەلگىلى ءبىر تاراۋلارىنا ەندى. قازىر الاشتى تانىتۋ كەزەڭىندە قازاقستاندا ءبىز سەكىلدى ءجۇز ورتالىق بولسا دا كوپ دەمەس ەدىم. وسى باعىتتاعى تانىمدىق ۇيىم بالالاردىڭ اراسىندا دا بولسىن. ماسەلەن، جاقىندا عانا ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە «الاش جاستارى» دەگەن قوعامدىق ۇيىم قۇرىلىپ، جۇمىسقا كىرىستى. ونىڭ ۇيىتقىسى - شەتەلدەن كەلگەن قازاق جاستارى. الماتىدا ساندۋعاش جۇماعۇلوۆا دەگەن ستۋدەنت باسقاراتىن «الاش قىزدارى» اتتى ۇيىمنىڭ جۇمىسىنا ريزاشىلىقپەن قارايمىز.

نەگىزى، ءاليحان، سماعۇلدار ساياسي قايراتكەرلەر ەدى. بىراق ءوز قولىمەن تولتىرعان ءومىربايان دەرەكتەرىندە «ماماندىعىڭىز نە؟» دەگەن جەرگە بارلىعى «جۋرناليست» دەپ كورسەتەدى. سوندا جۋرناليستيكانىڭ، پۋبليتسيستيكانىڭ تۋىنىڭ ءوزى - «پۋبليكاعا ياكي حالىققا شىعۋ» دەگەن ءسوز. ولار ءسوزىن اۋىزشا دا، جازباشا دا جۇرتقا جەتكىزە الۋ ءۇشىن جۋرناليست بولدى. الاشتىڭ سەركەسى ءاليحان بوكەيحان «مەن ىشكى دۇنيەم، تابيعاتىم ادەبيەتشى بولعاندىقتان ادەبيەتشى بولعانىم جوق، ۋاقىت ماجبۇرلەپ، حالقىمنىڭ قاجەتىنە جاراۋ ءۇشىن ادەبيەتشى بولىپ وتىرمىن» دەپ جازعانى بار. وسى سەكىلدى دۇنيەلەردى وقىعاندا ادام تەبىرەنەرلىكتەي جاۋاپ تاباسىڭ.

- الاش يدەياسىن تۋ ەتۋگە بايلانىستى قاتارداعى شەنەۋنىكتەردىڭ جايى جوعارىدا ايتىلدى. ەندى وسى ىسكە مەملەكەتتىك تۇرعىدان اۋقىمدى تۇردە ارالاسۋ سەزىلمەيتىن سەكىلدى. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ينتەللەكتۋالدىق بولمىسىن ۇلگى ەتەردەي، سونى باعىتقا الارداي ۇلكەن قوزعاۋ نەگە جوق؟

- بىزدە ءبىلىم مەن مادەنيەتكە، اقپاراتقا قاتىستى ازاماتتاردىڭ ءبارىنىڭ كوزى اشىق. بىلاي قاراساڭىز، جوعارعى جاق ءتۇسىنىپ تۇر. تومەن جاقتاعى ازاماتتار ونى قالاپ تۇر. ولاي بولسا، نەگە ءىس جۇرمەيدى، نەگە حالىق ىنتالانىپ كىرىسىپ كەتپەيدى؟ ءبىز سەكىلدى عىلىم توڭىرەگىندە جۇرگەن ازاماتتار وسىنىڭ ءبىر تەتىگىن تابۋىمىز كەرەك سياقتى. ماسەلەن، كەڭەس كەزىندە ماحامبەت پەن سۇلتانماحمۇت سول فورمادا ءجۇردى. س.تورايعىرۇلى - بۇكىل الاش زيالىلارىنىڭ، ماحامبەت بارشا جىراۋلاردىڭ ورنىندا تۇردى. ول كەزدە ماحامبەتتىڭ شىعارماسىن ەشكىم توقتاتىپ قويعان جوق.

ونىڭ جىرلارىنىڭ ءبارى - «ەگەۋلى نايزا قولعا الماي، ەڭكۋ-ەڭكۋ جەر شالماي، ەرلەردىڭ ءىسى بىتە مە؟!» دەگەن سىندى رۋحتى قوزعايتىن تۋىندىلار. ال سۇلتانماحمۇت - الاش زيالىلارىنىڭ ىشىنەن شىققان تۇلعا. تۇلعالاردىڭ ءبارى اتىلىپ، اتى اتالمايتىن كەزدە ونى «كەدەي تابىنىڭ وكىلى» دەپ بەرى تارتىپ الدىق. ونىڭ جىرى دا الاش يدەياسىنا قۇرىلعان. ءتىپتى ونى مىرجاقىپتان بولە قاراۋعا بولمايدى. «سارىارقاعا جاڭبىر كەرەك» دەيدى، بىزگە، ۇلتىمىزعا ءبىر قوزعاۋ قاجەت دەپ، احمەتتىڭ يدەيالارىن ايتىپ وتىر. ال ەندى وسى ايتىلعان يدەيانى ءبىز وزىمىزگە سىڭىرە الدىق پا؟

تولىق سىڭىرە المادىق. ول كەز ءۇشىن قازاق حاندىعى مەن الاشتى ايتۋعا فورما كەرەك بولدى. اقىلدىلارىمىز ونى تاپتى دا. ال جالپى حالىق ونى سىڭىرە المادى. 1986 جىلعى وقيعا، ونىڭ الدىنداعى كەي تولقۋلار جەكەلەگەن ادامداردىڭ اسەرىمەن بولماسا، ءبىر ستيحيالى تۇردە جۇزەگە استى. ۇلتتى تۇلەتەردەي جۇزدەگەن جىلدارعا ارنالعان كونتسەپتسيا جاسالعان جوق. قازىرگى ءبىزدىڭ باعىتىمىز وسىدان ساباق الۋى كەرەك. مىسالى، ءبىز الاش، ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپ دەپ ايتامىز.

بىراق نەگە ولاردىڭ ايتقانىن ۇستانبايمىز؟ ماسەلەن، احمەت بايتۇرسىنۇلى جاساعان الىپبيدە 28 ءارىپ بار. وندا «شش»، «يو»، «» ت.ب. ورىس ارىپتەرىنىڭ ءيىسى دە جوق. ەندى قاراڭىز، ءبىز الاش زيالىلارىن 1988 جىلى اقتاپ الدىق، مارتەبەسىن انىقتادىق. ال نەگە ولاردىڭ ايتقانىن، ءتىل تابيعاتىن ءتۇسىنىپ بارىپ ايقىنداعان عىلىمي ەرەجەلەرىن ۇلگى ەتپەيمىز؟ الەم الدەقاشان ءوز تاعدىرى مەن تابيعاتىن ويلاپ وياندى، ال بىزدە ءالى سول كەڭەستىك-توتاليتارلىق جۇيەدەگى 42 ءارىپ.

قازاق ءتىلىن ءالى كۇنگە بەلىن سىندىرىپ، سۇيەگىن مايىستىرىپ، جاساندىلىقپەن پايدالانىپ ءجۇرمىز. ەڭ بولماعاندا عىلىمي ورتا وسى جۇمىستاردىڭ جۇيەلى تۇجىرىمداماسىن دايىنداۋى كەرەك قوي. ماسەلەن، «ءبىرىنشى كەزەڭ - جات ارىپتەردەن قۇتىلۋ كەزەڭى» دەگەندەي. مۇنىڭ بىزگە جات، بوتەن ەكەنىن عىلىم تۇرعىسىنان ءتۇسىندىرۋىمىز قاجەت. عىلىمنىڭ ءوزى ءتىلدىڭ تابيعيلىعىنا قىزمەت ەتۋى ءتيىس. ەگەر الاش تۇسىنداعى تۇجىرىمداماعا قايتىپ بارماي، جاساندىلىقتى الىپ جۇرە بەرسەك، وندا ەشقانداي رەفورما جۇرمەيدى. ءبارى جالعان بولىپ قالادى.

- وسى باعىتتاعى الاش زيالىلارىنىڭ باستاماشىلدىعى قالاي بولدى؟

- قازىر الەمدە اي سايىن، جىل سايىن مىڭداپ-ميلليونداپ تەرميندەر شىعىپ جاتىر. ءبارىن اۋدارىپ ءبىتۋ مۇمكىن ەمەس. مۇنىڭ ادەمى جولىن الاش ارىستارى كورسەتىپ بەرگەن. ياعني تەرميندەردى، اتالىمداردى قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستالۋ زاڭدىلىعىنا كەلتىرۋ كەرەك. ولارعا قازاق ءتىلىنىڭ جۇرناقتارىن جالعاۋ كەرەك. مىسالعا «كورەرمەن» دەگەن سەكىلدى. نەمەسە «كۆارتيرادان» - «پاتەر» شىعارعانداي جولمەن ءجۇرۋىمىز كەرەك. بىزدە «ف»، «ح» دەگەن سەكىلدى ارىپتەر بولماعان. ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ جازبالارىندا «حات» دەگەندى «قات» تۇرىندە جازعان. ءتىپتى اقاڭنىڭ اتى احمەت ەمەس - اقىمەت.

دەمەك، تىلىمىزگە بەيىمدەگەن. قاھارمان دەگەندەگى «ھ» دەگەن ءارىپ بار دەپ ءجۇرمىز. ول دا ارابتىڭ ءارپى. سوڭعى ۋاقىتتا كوپ جازىلىپ جۇرگەن «ءھام» ءسوزى بىزشە «ءام» بولىپ قولدانىلۋى كەرەك. ءسوز جوق، ارابتىڭ، پارسىنىڭ ءتىلىن مويىندايمىز، ول -مادەنيەتىمىزدىڭ ءبىر قاباتى. بىراق ولاردان كەلگەن اتاۋلاردى قازاقتىڭ تابيعي دىبىس ۇندەستىگىنە، ءتىل زاڭدىلىعىنا سالىپ جىبەرۋىمىز كەرەك قوي. ماسەلەن، ارابتار «كيتابۋن» دەيدى. ءبىز ولاي ايتپايمىز، «كىتاپ» دەيمىز. نەگىزى، «كىتاپ» بولعانى دۇرىس. اراب ءتىلىن جەتىك بىلگەن اباي «اللا» دەيدى، ءبىزدىڭ بۇگىنگى مىقتىلار ءتىل تابيعيلىعىن مەنسىنبەي، «اللاھ» دەگەندى شىعاردى.

مىنەكي، كەيىنگى كەزدەرى ءبىز ورىستان، ەۋروپادان كىرگەن تانىممەن قاراپ، سول بويىنشا ءارىپ، ءسوز جاساپ، حالىقتى شاتاستىرىپ وتىرمىز. قازىر ءوز ەركىمىز وزىمىزدە، مۇمكىندىك بار. نەگە ءبىز تابيعي تىلىمىزگە قايتىپ ورالمايمىز؟ ايتالىق، احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ءتىل قۇرالىن» نەگىزگە الىپ، بارلىق عىلىم سالاسىنداعى تەرمين، اتاۋلاردى جۇيەلەسەك، قاتە بولا ما؟ ايتپەسە كەڭەس كەزىندە شاتاسىپ جاسالعان زەرتتەۋلەرمەن، ۇستانىمدارمەن جۇرە بەرسەك، ءالى-اق انا ءتىلىن «گيبريد ءتىل» قىلامىز.

- ءتىلدىڭ تابيعي ءۇردىسىن ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرۋدىڭ جولى - الاش زيالىلارى سالعان جول بولعانى عوي ...

- ءيا، ماسەلەن، ماعان الاش تاقىرىبى نە بەردى دەسەڭىز، ءبىر سوزگە، ءسوز تىركەسىنە، ۇعىمعا كۇماندانسام، سول زيالىلاردىڭ ەڭبەكتەرىنە جۇگىنەمىن. مىسالى، «بۇل جونىندە احمەت بايتۇرسىنۇلى نە دەدى ەكەن، وسى ءوزى قازاقتىڭ ءسوزى مە، جوق وزگە بىرەۋدىكى مە؟» دەپ سول جاققا قارايمىن. قىسقاسى، بۇل ماسەلەدە ءبىز ءۇشىن ەتالون - الاش زيالىلارىنىڭ ەڭبەكتەرى جانە ابايدىڭ سوزدەرى بولۋى قاجەت. ال ابايدى الاش ارىستارى ۇلكەن ونەگە تۇتقان.

- بىلايعى جۇرت، جاستار، وقۋشىلار الاش دەگەندە ارى كەتسە بەس-التى تۇلعانى عانا تانيدى. الاش يدەياسىنىڭ توڭىرەگىنە ۇيىسقان بارلىق قايراتكەرلەردى توپتاستىرعان، ولاردىڭ كىم بولعانىنان حابار بەرەتىن ءبىر عانا سۇبەلى ەڭبەك جاساۋ ءىسىن جۇزەگە اسىرۋعا بولا ما؟

- بۇل وتە كەرەكتى دۇنيە جانە جاساۋعا بولادى. وسى جايت ويىمىزدا ءبىرازدان بەرى جۇرگەن ەدى. جوسپارىمىزدا دا بار. بۇگىندە باستاماشىل ازاماتتار تاراپىنان «الاش قوزعالىسى»، «الاش انىقتامالىعى»، «الاش ەنتسيكلوپەدياسى» دەگەندەي دۇنيەلەر جاسالىپ جاتىر. بىراق بالالارعا ارنالعان ءبىر وقۋلىق ءتارىزدى ەڭبەك قاجەت. ماسەلەن، «الاش ۇعىمى نە بەرەدى؟» دەگەن ءتارىزدى دۇنيە بولسا. «الاش - سەنىڭ ۇلتىڭنىڭ اتى، الاش - سەنىڭ كەڭدىگىڭ، الاش - سەنىڭ مەملەكەتتىلىگىڭنىڭ نەگىزى، الاش - تاريحىڭ مەن ءتىلىڭ» دەگەندى بالالارعا تۇسىنىكتى، قاراپايىم تىلمەن ايتىپ، اقپار بەرەتىن كىتاپ بولسا، ۇرپاق ساناسى نۇرلانا تۇسەر ەدى.

- وسىعان ۇقساس، الاشتى ناسيحاتتاۋدا كينو سالاسىن ىسكە قوسۋ دا ارتىق بولماس. مىسالى، ۇلتقا الاشتى كەڭىنەن ۇعىندىراتىن تاريحي دا كوركەم ۇلاسپالى فيلمدەر جاسالسا، بۇل وتانشىلدىقتى دامىتۋعا ىقپال ەتپەي مە؟

- بۇل وتە جاقسى يدەيا دەپ ەسەپتەيمىن. جانە ۋاقىتى كەلدى. وتكەندە عانا وسى «الاش ايناسى» گازەتىندە مامبەت قويگەلدىنىڭ سۇحباتىن وقىدىم. سوندا ول كىسى «مۇستافا شوقاي ءفيلمى تۋرالى بىزدەن كەڭەس سۇراعان ادام بولعان جوق» دەدى. «كوشپەندىلەر» ءفيلمى دە سولاي بولدى. راس، بۇل كينوعا ءبىزدىڭ بەلگىلى ازاماتتار قاتىسقان. بىراق ەكى كينونى كورگەن كەزدە دە «اتتەگەن-اي» دەپ وتىراسىڭ.

ماسەلەن، «مۇستافا شوقاي» فيلمىندە نەگىزگى كەيىپكەر تەك ءبىر ەپيزودتا عانا الاش قايراتكەرلەرىمەن كەزىگەدى. ءاليحاندى، احمەتتى كورسەتەدى. بىراق ولاردىڭ بەينەسى اشىلماي، ەش بايلانىسسىز قالعان. مۇستافا شوقاي -تۇركىستان اۆتونومياسىن قۇرعان ادام. سونىمەن بىرگە ول الاشوردانىڭ دا مۇشەسى بولعان... ءدال قازىر ءبىز ءۇشىن بەلگىلى تۇلعالاردىڭ ايەل-بالاسىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ەمەس، ۇلتقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ءبىلۋ ماڭىزدى.

قازىرگى فيلمدەردىڭ فيلوسوفياسى ءۇندى فيلمدەرىندەي تۇسىنىكتى. ايىرماشىلىعى - بىزدىكىنىڭ شەتەلدەن اتاق الۋ ءۇشىن تۇسىرىلگەندىگىندە. مىندەتتى تۇردە ونىڭ ىشىندە ءبىر جەبىرەيدىڭ شالى نەمەسە بالاسى ءجۇرۋى كەرەك. ءدال قازىرگىدەي مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن مىقتاپ جاتقان كەزدە ءبىزدىڭ فيلمدەر 15-16 ميلليون بولاتىن ءوز حالقىمىزدىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتسە جەتەدى. ەلدىك مۇددەمىز تۇزەلسە، الەم بازارىنا شىعاتىن كەز الدا. ەكىنشى جاعىنان، الاش زيالىلارىنىڭ بالالىق شاعى بار. ماسەلەن، ءاليحان كىشكەنە كەزىنەن وزىندىك ەرەكشە قاسيەتى بار بالا بولعان.

احمەتتەر دە سونداي. ولاردىڭ ناعىز ساپالى تۇلعا دارەجەسىنە كوتەرىلگەن ادام ەكەنىن تاريح تا، حالىق تا مويىنداپ وتىر. ەندى سولاردىڭ ساپالىق نەگىزىندە حالىقتى دا، ۇرپاقتى دا تاربيەلەۋگە بولادى عوي. سوندىقتان بۇل باعىتتاعى كينو ءتۇسىرۋ جۇمىسى وتە وزەكتى ماسەلە. ەگەر بىزدەن كەڭەس سۇراپ جاتسا، قولدان كەلگەندى جاساۋعا دايارمىز دەر ەدىم.

جۇسىپبەك ايماۋىتۇلىنىڭ بەس تومدىعىن، قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ ءۇش تومدىعىن، سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ ەكى تومدىعىن، حايرەتدين بولعانبايدىڭ ءبىر تومدىعىن قۇراستىرۋعا قاتىستىق. ۇقك مۇراعاتىنان «القا» باعدارلاماسىن، ءاليحانداردىڭ حاتتارىن تاپتىق. نەگىزى، ءماتىندى وقىعان كەزدە، ساراپتاعان كەزدە ادامعا كوپ وي كەلەدى. ءماتىن دەگەن ول - مادەنيەتتىڭ الاقانى، الاقانداعى ايناسى. وعان قاراپ وتىرىپ، سول داۋىرگە بويلايسىز.

- بيلىكتەگى شەنەۋنىكتەردىڭ ءبارىن بولماسا دا، 50-60 پايىزىن الاش يدەياسىن تۋ ەتىپ، ۇلتىم، ەلىم دەپ قىزمەت ەتەتىن، سونى ءداستۇر رەتىندە ۇستاناتىن جاعدايعا قالاي جەتكىزۋگە بولادى دەپ ويلايسىز؟

- ول ءۇشىن ۇلكەن مەملەكەتتىك قۇجاتتاردا، مىسالعا اتا زاڭنىڭ وزىندە، اۋقىمدى تۇجىرىمدامالاردا «الاش جولى» دەگەن ۇستانىم، باعىت ەنگىزىلۋى كەرەك. بىزدە «الاش جولى»، «الاش قوزعالىسى»، «الاش باعىتى» سىندى قۇندىلىقتارعا عالىمدار، ساياساتتانۋشىلار، فيلوسوفتار ءبارى بىرىگە وتىرىپ، باعا بەرۋى قاجەت. ماسەلەن، وعان «ۇلتىمىزدىڭ ساپالى جاڭعىرۋ كەزەڭى» دەگەن باعا بەرىلسە، سونىڭ ءوزى الاشتىڭ پارقىن جەتە ءتۇسىنۋ بولار ەدى. قاي ەل بولسىن ءوزى ءجۇرىپ وتكەن تاريحتاعى ءبىر جولدى، بەلگىلى تۇلعالاردى وزىنە تەمىرقازىق رەتىندە ۇلگى ەتەدى. ابىلاي حان، كەنەسارى سىندى تۇلعالارىن تۋ ەتەدى. اينالىپ كەلگەندە، ولاردىڭ تاعىلىمى قايتادان الدان شىعىپ وتىرادى.

ال الاش جولىنا كوز سالىڭىزشى: زايىرلى ما - زايىرلى! ءبىلىم جولى دا بار. پاتريوت دەسەڭ - پاتريوت. ۇلتىن جانىنداي سۇيگەن. «بايىرعى قازاق جەرىندە مەملەكەت قۇرا وتىرىپ...» دەپ جازدىق قوي كونستيتۋتسياعا. بايىرعى قازاق جەرىنىڭ ەڭ ساپالى بيىگى «الاش كەزەڭى» بولسا، ول نەگە اتا زاڭدا جازىلىپ تۇرماۋى كەرەك؟ سەبەبى ۇلت تاريحىنداعى، ەل دامۋىنداعى ەڭ ءبىر قۇندى يدەيا، ەلدىكتىڭ ۇلكەن ءبىر ارقاۋى بولعان ءسوزدى قولدانۋ زاڭنىڭ تىلىنە قايشى كەلمەيدى. سوسىن ءبىر ايقىن نارسە، وسىنى كەز كەلگەن زيالى ازاماتپەن سويلەسسەڭىز، ءبارى ءتۇسىنىپ، «دۇرىس ەكەن» دەيدى.

بىراق ناقتى ىسكە كەلگەن كەزدە اقىرىن تايقىپ شىعىپ كەتەدى. كەيدە بۇگىندە اجەپتەۋىر اتاق-دارەجەگە جەتكەندەر اڭگىمە-سۇحبات بارىسىندا الدىمەن كوممۋنيستىك يدەياداعىلاردى ايتىپ، سوسىن ۇلكەندەرىنە كوشىپ جاتادى. سوندا ءبىزدىڭ تەمىرقازىعىمىز قايسى؟ جاۋابىن ايتساق، ءالى تاريحتى ءوز دارەجەسىندە، ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مۇددە تۇرعىسىنان دۇرىس بايىپتاي الماي جاتىرمىز. بۇرىنعى جالاڭ ۇراننىڭ جەتەگىندە كەتىپ قالاتىن تۇستارىمىز از ەمەس.

بولەك وي
«مادەني مۇرا» باعدارلاماسىن مۇزجارعىش كەمە رەتىندە قاراۋعا بولادى. سونىڭ ارقاسىندا الاشقا بايلانىستى ءبىراز دۇنيە جينالدى. مىسالى، 10 تومدىق الاش قوزعالىسى تۋرالى ەڭبەك جاريالانىپ جاتىر. ولارعا قاتىستى بار ماتەريالدىڭ شىعا بەرگەنى دۇرىس. ەندى بىرىڭعاي الاشتى جيناقتاپ، زەرتتەپ، كەڭىنەن جاريالاۋعا ارنالعان «الاش مۇراسى» اتتى مەملەكەتتىك جوبا قابىلدانسا، الەمگە «قازاق ەلى» دەپ تۇعىرىن ايقىنداپ جاتقان ەل ۇتار ەدى. قازىرگى كۇنى قازاقستاندا ءوزىن دالەلدەگەن، سول تاقىرىپتا عىلىمي ديسسەرتاتسيا قورعاعان كەمى 30-40 الاشتانۋشى، ال تۇتاستاي العاندا، الاش تۋرالى زەردەلى وي ايتا الاتىن 300-400 قالامگەر بار. بۇل از كۇش ەمەس. وسىلاردى بىرىكتىرىپ، ءىستىڭ تاعانىن قالاپ الساق، ءارى قارايعى باعىت وزدىگىنەن-اق انىقتالار ەدى.

اڭگىمەلەسكەن مۇرات الماسبەكۇلى

"الاش ايناسى" گازەتى

ەسكەرتۋ: «الاش ايناسى» گازەتىندەگى سۇحباتتىڭ تاقىرىبى - «اراب ءتىلىن جەتىك بىلگەن اباي «اللا» دەيدى، بىراق ءبىزدىڭ بۇگىنگى «مىقتىلار» ءتىل تابيعيلىعىن مەنسىنبەي «اللاھ» دەگەندى شىعاردى»