بۇگىنگى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ اتىنداعى مەكتەپتىڭ تۇما باستاۋى سوناۋ 1922 جىلى ارال قونىس ورنىندا ءىلدالدالاپ اشىلعان ەدى. ونى ۇيىمداستىرىپ اشىپ، مۇعالىمدىك ەتكەن سادۋاقاس قوسەكەيۇلى جاقانين بولاتىن. ۇلاعاتتى ۇستاز ءبىر مۇنىمەن شەكتەلمەي تورعاي وڭىرىنەن ءتورت مەكتەپ اشىپ، ەل مارحاباتىنا بولەندى. ول 1942 جى¬لى وتان قورعاۋ جولىندا ەرلىكپەن قازا تاپتى. ونىڭ ونەگەلى ءىسىن بايىپتى جالعاستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى دارحان كەنشىنباەۆ دەگەن مۇعالىم بولدى.

بۇگىنگى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ اتىنداعى مەكتەپتىڭ تۇما باستاۋى سوناۋ 1922 جىلى ارال قونىس ورنىندا ءىلدالدالاپ اشىلعان ەدى. ونى ۇيىمداستىرىپ اشىپ، مۇعالىمدىك ەتكەن سادۋاقاس قوسەكەيۇلى جاقانين بولاتىن. ۇلاعاتتى ۇستاز ءبىر مۇنىمەن شەكتەلمەي تورعاي وڭىرىنەن ءتورت مەكتەپ اشىپ، ەل مارحاباتىنا بولەندى. ول 1942 جى¬لى وتان قورعاۋ جولىندا ەرلىكپەن قازا تاپتى. ونىڭ ونەگەلى ءىسىن بايىپتى جالعاستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى دارحان كەنشىنباەۆ دەگەن مۇعالىم بولدى.
مىنە، اسقار ەسەيىپ مەكتەپ ەسىگىن اشقانىمەن وسى دارحان اعايىنىڭ ماتتاقام، سىرباز، سالماقتى، قاتاڭ كەيپىنەن تەز شيراپ كەتكەندەي سەزىنەر ەدى ءاردايىم. بالالىق شاقتىڭ سەزىمى پاك، سەنىمى نىق. تۇلىمشاقتاي تۇسىڭدا كورىپ، تۇيگەنىڭ تۇيەدەي بولعانىڭدا دا تۇيسىگىڭدە تۇيمەلەنەدى ەكەن. قايدا وقىمادى اسقار. ورىنبور، ماسكەۋدىكىن اداقتاپ، رەسەيدىڭ وزگە قالالارىندا ءبىلىم ۇستارتۋمەن تالاي تاڭدى كوز ىلمەي اتىرعان. سونداعى ءبىر عاجابى، ينەمەن قۇدىق قازىپ، قينالىسقا تۇسكەندە دارحان مۇعالىمىنىڭ ديدارى ساناسىندا سۇلبالانا قالاتىن. “ەي، بالا، جاقسى وقىساڭ ادام بولاسىڭ!” – دەپ ءداپ باياعىداي پارتاعا سول قولىن تىرەي، ۇزىنتۇرا بويىن ءسال ءيىپ، سارعىش ءجۇزى شىرايلانىپ، جەڭىل جىميا¬تىن. وسى ءسوز قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن اپ-انىق ەستىلەدى. سول-اق ەكەن ماتەماتيكانىڭ جاڭىلتپاش ەسەبىنەن ەسى تانىپ، كۇيزەلىپ وتىرعان اسقار ءۇستى¬نەن سۋىق سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي تىڭايىپ شىعا كەلەدى. تاعى نە دەۋشى ەدى دارحان اعايى. ە، بىلاي دەيتىن: ء“بىلىمدى ادام بولساڭ، ەلىڭدى ۇشپاققا شىعاراسىڭ!” ۇشپاق دەگەنى ميىنا كىرمەي قينالاتىن. سويتسە، ەلىڭدى بىلىمىڭمەن باقىتتى ءومىر، شات تۇرمىسقا كەنەلتەسىڭ دەگەنى ەكەن عوي. ازداپ ءدىني ساۋاتى دا بار اسقار بالا ۇشپاق ءسوزىنىڭ بەيىش، جۇماق ماعىناسىن بايىتاتىنىنان دا حاباردار ەدى...
كوكەيىنە ۇيالاعان وسى ءبىر سوزدەر جان-جۇرەگىندەگى ۇشقىندى ءومىر بويىنا كورىكتەي ۇرلەپ، مازداتا ءتۇسىپتى-اۋ. مۇعالىم ءسوزىنىڭ قۇدىرەتىن ايتسايشى.
مۇعالىمگە ەلىكتەيمىن دەپ، ءوزى دە مۇعالىم بولىپ شىعا كەلىپتى. كىمدەر وتپەگەن دارحان اعايىنىڭ الدىنان؟ بوزوكپە بوپ كەلىپ، كەيىن بوزايعىرداي تارپىنىپ ىتقىرىنعان تالاي تارلاندار سول قاتاڭ تالعامنىڭ قالىبىنان شى¬عىپتى... ءار ەسىم ءبىر الەم ەكەن. زاڭ قىزمەتكەرلەرى بولعان بايمىرزا سەيىلوۆ پەن قىستاۋباي سارجاقوۆ، رەكتور ورىنباسارى ەدىرەس سەيىلوۆ، ت.ب. شەتىنەن ەل تاريحىنىڭ تارلانبوزدارى. سۇلتانبەك ابەۋوۆ، ءباتيما ماقاشەۆا، مۇستافا كوشەكوۆ¬تەردى ەسىنە السا، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ء“مولدىر ماحاببات ” (“اداسقاندار”) رومانىنداعى بۇركىت، باتەس، ءمۇساپىر ەلەستەرى انىق وقىرماندار كوز الدىندا. وقىرماندار ءۇشىن بۇل ءۇش كەيىپكەردىڭ ورنى بولەك. اسقار ءۇشىن مۇلدە وزگەشە. سەبەبى، بۇلارمەن ءبىر مەكتەپتە الىسىپ-جۇلىسىپ ءجۇرىپ ءبىلىم نارىنە بىرگە سۋسىنداعان. قايران، سول قايى¬رىلمايتىن كۇندەر! ەسەيگەندە دە ەستەن كەتپەيدى. ساعىنىشتىڭ سازىمەن الديلەيدى. سارعايعاندا ساعىمىنا وراپ، مۇڭعا باتىرادى. اششى دا بولسا، ءتاتتى مۇڭ. سونىسىمەن دە ساناسىن ساۋلەلەندىرىپ، سەرپىلتەدى. سەرگەكتىك نۇرىن سەبەزگىلەيدى. وتىزىن¬شى جىلداردىڭ باسىنداعى اشتىق توپالاڭى رۋحاني تىرلىكتىڭ دە تەرىسىن ىرەپ، اقسيراقتاندىرىپ تاستاعان ەدى. ون جىلدان اسا ءبىلىم نۇرىن شاشقان مەكتەپتىڭ كەرەگەسى شايقالىپ، شاڭىراعى ومىرىلىپ ورتاسىنا ءتۇستى... سودان اراعا جىلدار سالىپ قانا تامىرىنا قان جۇگىرگەن-ءتىن.
ورىنبوردا اسەكەڭ قازاقتىڭ ۇلت رەتىندە تولىسىپ، بايىپ بەكەمدەنۋىنىڭ ريزىعىنا جاراتىلعانداي كىلەڭ نارقاسقا جىگىتتەرمەن بىرگە وقىپ، ارمانداس بولعان ەدى. سولاردىڭ ءبىرى ءجۇز جاستى القىمداپ بارىپ دۇنيەدەن وتكەن مۇقات مەيىرمانۇلى بولاتىن. سول مۇقات دوسىنىڭ اسقارعا ايتقان كەيىنگى ءبىر سىرى قانداي قىزىق دەسەڭىزشى. كۇلكىگە بوكتىرمەي قويمايدى... ول ءباتيمانى جاقسى بىلەتىن بولىپ شىقتى. ماسكەۋدە ونىڭ كۇيەۋى جاناحمەت اقپانبەتۇلى¬مەن بىرگە وقىپتى. قىزىلوردادا ولاردىڭ ۇيىندە جاتىپتى. سوندا قولىنا “اداسقاندار” رومانى ءتۇسىپ، مۇقات بوزبالا قۇنىعا وقىماي ما؟ وڭاشادا كىتاپتان العان اسەرىن باتيمامەن ءبولىسىپ، ويىن اشىق ايتادى: “باتەس – وڭباعان قىز ەكەن، تۋىسى بۇركىتكە ءسوزىن بەرگەنى نەسى؟”– دەيدى. وسىنى ەستىگەندە ءباتيمانىڭ ەكى بەتى نارتتاي بولىپ جانادى... كەيىن وسىنداي پىكىرلەرىن دوس-جاراندارىنا بىلدىرگەندە، ولار: “ويباي-اۋ، مىنەپ-سىباپ وتىرعانىڭ ءباتيمانىڭ ناق ءوزى عوي” – دەگەندە، مۇقاتتىڭ توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي بولادى... ول ءوز ارىنان با، الدە ءباتيمادان با، كىمنەن كەشىرىم سۇرارىن بىلمەي قينالادى. سول جولى اسقار مەن مۇقات دوستارى كوزدەرىنەن جاس اققانشا كۇلىسكەن. ء“بىز دارحان اعايدىڭ شاكىرتتەرىمىز عوي!”– دەپ ماقتانىشىن دا جاسىرماعان اسقار. شاكىرتىنىڭ كوڭىلىنەن ۇستازى ۇنەمى شىقپاسا باقىت دەگەن سول، انە ەكى جاق ءۇشىن.
ماحاببات بۋى كىمدى ماس قىلماعان. اسقاردىڭ ورىنبور وقۋىنداعى تاعى ءبىر قاناتتاس دوسى، كەيىن زامانىمىزدىڭ زاڭعار مۇنايشىسى اتانعان، ءجۇز جاستىڭ جەلكەسىنە ەركىن جايعاسىپ باقيلىق بولعان سافي وتەباەۆ ءوز ەستەلىگىندە ءشاريپا جارىمەن قالاي تانىسقانىن مولدىرەتىپ جىرلاپ بەرگەن ەدى. سونى وقىپ وتىرىپ، قۇماردان شىققانىمىز بار. ونىڭ ءمانىسى اسقار اعامىزدىڭ سونى ءبىر قىرىنا قانىعۋىمىز ەدى. جانە دە قىزعا عاشىقتىقتىڭ جارقىن ۇلگىسىنە سەبەپ بولعان سىلتاۋلى ىستەردىڭ مازمۇن بايلىعى دا كوڭىل باۋرايتىن. قانە، سافي جازبالارىنا جۇگىنىپ كورەلىك: “... وقۋ باستالعان سوڭ، رابفاكتىڭ كومسومول كوميتەتى اسقار زاكارين ەكەۋمىزگە جاسوسپىرىمدەر مەكتەبىندەگى وقۋشىلار اراسىندا تاربيە جۇمىسىن جۇرگىزۋدى تاپسىرعاندا، سول ارمانىما (سۇيگەن قىزىن ايتادى – ق.ءا.) جەتكەندەي قۋاندىم. ەندى شاريپامەن جولىعۋعا مۇمكىندىك مولايدى. تاربيە جۇمىسىنا قۇلشىنا كىرىستىك. اسقار ءان، ولەڭ ۇيىرمەسىنە بالا جيناي باستادى. مەن دراما ۇيىرمەسىن قۇردىم. دوسسوردا فزۋ-دا جۇرگەندە دراماعا قاتىسقانىم بار. ساكەننىڭ “قىزىل سۇڭقارلار” پەساسىن قويدىق. سوندا مەن قىزدىڭ رولىندە ويناعانمىن... اسقار ەكەۋمىز ۋاقىت تاۋىپ سول وقۋشىلارعا اقىل-كەڭەس ايتامىز. اڭگىمەلەر وتكىزەمىز، كومسومولعا كىرۋ جولىن تۇسىندىرەمىز... كەلەسى 1930 جىلى مامىردىڭ 2-سىندە ورىنبوردان 15 شاقىرىم جەردەگى قاراشي دەگەن قازاق اۋىلىنا بارىپ، “قىز جىبەك” پەساسىن قويدىق”.
وقۋعا تويمايتىن اسقاردىڭ ونەرگە دەگەن قۇمارلىعى دا وسى مىسالداردان ايقىن كورىنىپ تۇرعان جوق پا.
... ءار بيىكتى باعىندىرعان سايىن دارحان كەنشىنباەۆ سىندى ۇستازىنىڭ تۇلعاسى اسەكەڭە تاۋداي بوپ ايباتتانا تۇسەتىن. اتتەڭ-اي، 37-ءنىڭ ويرانى سول مۇعالىمىن دە وپىنتىپ كەتكەن ەدى. وزىمەن بىرگە بالا وقىتىپ جۇرگەن ءبىر كوكايىل نكۆد ۇشتىگىنىڭ بىرىمەن اۋىز جالاسىپ، قاپىسىن تابادى. دارحان ءوز ۇيىندە شاي ءىشىپ وتىرعاندا كۇتپەگەن جەردەن كىرىپ كەلىپ تىنتكىلەپ، ونىڭ مالداس قۇرىپ وتىرعان توسەنىش كورپەسىنىڭ استىنان ءستاليننىڭ سۋرەتىن تاۋىپ الادى... كۇنىبۇرىن قۇرىلعان تۇزاققا قايران ەر ءسويتىپ ىلىگەدى. “حالىق جاۋى” اتانىپ، ماسكەۋدىڭ بۋتىركا تۇرمەسىندە الاش ارىستارىمەن بىرگە الاسۇرادى... قارالى قارماق شەڭگەلىنەن بوساي الماي، حابارسىز كەتەدى.
بۇل قولقا سۋىرعان قاتىگەزدىكتى اسقار ارى عۇمىر بويى ايىپتاپ ءوتىپ ەدى...

اۋەزوۆتىڭ حاتى
ۇلىلار ۇرپاق تاعدىرىنا بەي-جاي قاراماعان عوي. ەلدىڭ ەرتەڭىن ويلاۋدى ءۇمىت ەتكەن جاستارعا قامقورلىق جاساۋدان باستاعان. ەلدىڭ بولاشاق اسقار بەلىنە اينالادى دەگەن ايرىقشا جاراتىلىس يلەرىنە دەگەن كوزقاراستارى تىپتەن ەرەن بولعان. ارقايسىسىن الالاماي، اسپانعا كوتەرۋگە تىرىسقان. ءۇمىت ەتكەن. رۋعا، جۇزگە بولمەي اسقان بەيىمىن ۇشتاي بىلگەن. اسىل مۇراتپەن، ايقىن ماقساتپەن، ىستىق جۇرەكپەن ءۇمىتتى بالاعا بارلىق جاعداي جاساۋعا اسىعىپ تۇرعان. وسىنداي كەلەشەككە دەگەن ىڭكارلىكتى ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءار كەزدەگى ءتۇرلى جازبالارى مەن بەدەلدى باسقوسۋلاردا ايتقان اقىلمان سوزدەرىنەن دە اڭعارىپ قالامىز. ول كىمگە نە ايتۋدى، قالاي ايتۋدى بىلگەن عوي. مەملەكەتتىڭ ۋىعى بوپ شانشىلۋعا ابدەن جاراپ جاتاتىن قاسيەت-قادىردى ءبىر وسكىننىڭ بويىنان سەزدى مە، ونىڭ تاعدىرىنا جاتپاي-تۇرماي ەلەڭدەپتى. ارينە، كاۋسارلى كوكىرەكتەن مۇرات ۇلىنىڭ كەلەشەگىنە شاشىلعان جۇپارداي اقىل-كەڭەسى مۇندايدا بولە-جارا اڭگىمەلەۋگە جاراپ جاتىر. فاتيماعا جازعان قۇپيا، ىستىق سەزىمدى حاتتارىندا دا ۇلىنىڭ جايىن سىنالاماي وتپەيدى ەكەن. مۇراتتىڭ ءوزى دە سىر اشىپ، مەيىربان اكەسىنىڭ ما¬ماندىق تاڭداۋداعى سارساڭدا سارا جول سىلتەپ بەرگەنىن بىلايعىلارعا ونەگە ەتىپ قۇلاققا ءسى¬ڭىرىپ ءجۇر. ماداق قوسپايدى، مازداعان شىراق¬تىڭ ساۋلەسىنە جان جىلىتاتىنداي... ءوزى عانا ەمەس، وزگەنىڭ دە ءومىرىن شىرايلان¬دىراتىنداي...
داراقتىڭ ساياسىندا كوڭىل دەمدەلەدى، ءىس-جوسپار مەگزەلەدى. اياق سۋىتىپ، كولەڭكەلەپ، سۋسىن قاندىرىپ، سامالعا كەۋدە توسقان ءلاززاتتى ساتتە ۇرپاققا الاڭداۋشىلىق سەزىمىن كىمگە اڭعارتارىن، ارينە، ادامزاتتىڭ ايماڭداي جازۋشىسى قاپىسىز تۇسىنگەن عوي. قالاۋى سوندا اسقار زاكارينگە نەگە اۋا بەرگەن؟ ءىرى لاۋازىم¬نىڭ كەسەك تۋرايتىنىن ەسكەرگەندىكتەن عانا ما؟ الدە دوستىق پەيىل، جىلى قاتىناس، مەيىرىمدى ءراۋىش، سەرگەك تۇسىنىستىك، ءتىپتى وسى دانەكەرلىكتىڭ ءبارىن جيىپ قويعاندا ونىڭ ازاماتتىعى مەن ادالدىعىنا تانتىلەنىپ جان سەمىرتەتىن، ۇرپاق قامىن كۇيتتەۋدە وزىندەي ماقساتتاس زاكارينمەن تەگىن سىرلاسپايتىن بولار-اۋ. ءبىر ءسوزدى، كولتەلەگى جوق، وسى مىنەزىمەن-اق كۇدەر ۇزگىزبەي، ءۇمىت ۇرلەتەتىن ۇلكەن جۇرەكتى، اسا مادەنيەتتى اداممەن ۇلتىنىڭ تاعدىرى تۋرالى اقىلداسسا ايىپ پا ەكەن! جانە دە جۇرەكجاردى سىرىن قازاقتىڭ سونداي ءبىر ۇلتجاندى ازاماتى ارقىلى– ءادي شارىپوۆتەي بەدەلدى تۇلعاسىن ارااعايىن ەتىپ اقتارسا، ول ءوتىنىشى جەكە باستىڭ قامىنان كورى كوكجيەگىن كەڭەيتكەن كونتەرىلى ماسەلەگە ۇلاسىپ كەتكەندەي ەمەس پە؟ ءيا، سولاي...
ماسەلەنىڭ اسقارعا دا قاتىسى بولعاندىقتان ءادي شارىپوۆكە جازىلعان حاتپەن تانىسىپ كورەلىك: “قىمباتتى ءادي دوس! مەن بۇل حاتتى تۇنەۋكۇنى ەستىگەن، ىستىقكول جاعاسىنداعى شولپان-اتاداعى داچاسىماعىمنان جازىپ وتىرمىن. الماتىدان ءدال جۇرەر كەزدە سەن جول ءجۇرىپ كەتىپ، مەن سوڭعى ءبىر جاڭالىعىمدى ساعان ايتا الماي كەتىپ ەم. ول – انادا اڭگىمە ەتكەن مۇرات اۋەزوۆ دەيتىن مەنىڭ بالام جايىنداعى جاڭالىق. باسىندا مەن مگۋ-دىڭ حيميا جونىنە ەشبىر ورىن بولماعاندىقتان بالاممەن ەكەۋمىز اقىلداسىپ، ونىڭ بولاشاق ماماندىعىن مۇلدە وزگەرتتىك. مگۋ-دىڭ شىعىس تىلدەرى بولىمىنە بەس ورىن كەلگەن ەكەن. سونىڭ قىتاي ءتىلى بولىمىنە مۇرات تۇسەتىن بولعان.
سەن الماتىدا بولماعاندىقتان وسى بايلاۋ¬دى شياب ساعىندىقوۆ (شياب ساعىندىقوۆ – قازاقستان كپ ورتالىق كوميتەتى مەكتەپ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى) پەن اسقار زاكارين (اسقار زاكارين – قازاقستان مينيسترلەر كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى) جولداستارعا ايتقانمەن، ءبىر ورىنعا ءوتىنىش ەتىپ، بالانىڭ ارىزىن اسقاردىڭ كومەكشىسىنە تۇگەندەپ بەرگىزىپ كەتكەنمىن. قازىر ەمتيحان ۋاقىتى تاياعان سوڭ، وسى جايلاردى ەستي سالىپ، مۇرات اۋەزوۆتىڭ سول اتالعان قىتاي ءتىلى بولىمىنە قابىلدانۋىن تالاپ ەتەمىن.
بارلىق ءتيىستى ەمتيحاندارىن مۇرات ويداعى¬داي تابىس ەتە الادى. تەك وسى جايلار ەسىڭدە بول¬سىن دەپ، مىناۋ سالەم-حاتتى جولداپ وتىرمىن.
ءوزىم ىستىقكول جاعاسىندا، ءبىر جاعىنان تىنىعىپ، ەكىنشى جاعىنان جۇمىس ىستەپ جاتىرمىن. اۆگۋستىڭ ورتاسىندا الماتىعا قايتپاق نيەتىم بار. دوستىق سالەممەن م.و. اۋەزوۆ. شولپان-اتا، 1959 جىل، 16 شىلدە”.
سەنىم ارتىپ جازعان وسىنداي حاتتان تىلەۋلەستەرى ءتيىستى قورىتىندى شىعارعانىن تاريحي شىندىق شىرايلى ەتىپ دالەلدەپ بەرگەنىنەن دە قالىڭ ەلى كۋا. ءادي مەن اسقارداي اسقاق مۇراتتى ىنىلەرى اعاسىنىڭ ىعىنا جىعىلىپ، مەرەيىن اسىرىپتى. اعاسى باردىڭ جاعاسى بار، ءىنىسى باردىڭ تىنىسى باردىڭ كەبى دە. سۇيەمەلدەۋسىز كۇن عارىپ ەمەس پە؟ ارمان تۇل ەمەس پە؟ ءورىس تارىلماي ما؟ ۇلتىن سۇيەر ءبىر تورسىق شەكە ۇلدىڭ باعىن اشۋعا جاردەمدەسىپتى. مۇنداي ابزالدىقتى دەربەستىكتەن اسىرىپ، حالىقتىق مۇددەگە جاتقىزساق نەسى ايىپ!
زاكاريننىڭ زور پاراسات يەسى ەكەندىگىن ايعاق¬تايتىن تاعى ءبىر دالەلدى حالىق جازۋشىسى ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ شىعارمالارىنان ىزدەپ تابۋعا بولادى. اۆتور “قالامگەر جانە ونىڭ دوستارى” دەپ اتالاتىن ەپيستوليارلىق رومانىندا تالانتتى قالامگەر مۇقان يمانجانوۆتىڭ قازاناماسىنا مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى رەتىندە قارالى كوڭىلمەن قول قويعان زاكاريننىڭ، قايعىنى بولىسۋمەن عانا شەكتەلمەي، جازۋشىنىڭ وتباسىنا ناقتى ماتەريالدىق كومەك جاساعانىن ۇلگى ەتىپتى. كەيبىر بىرگە جۇرگەن ارىپتەستەرىنىڭ شاڭىراعىنا كىرىپ كوڭىل ايتۋعا جاراماعانىن ەسكەرسەك، ارينە، مۇنداي ادامگەرشىلىككە رازى بولاسىز.
ەڭبەكتىڭ وتەمى وزىمە عانا بولسىن دەگەننىڭ تۇلپارى ورگە ۋاقىتشا عانا شابادى ەكەن. پايى¬مى تايازدار سوعان ءماز. تىرىسىندە ءبارىن قونىشىنان باسايىن دەگەن كەۋدەمسوقتىق تۇرالاتاتىنىن بىلە تۇرا تاباندى تۇردە تابانىنىڭ ءبۇرى تۇگەسىلگەنشە تەبىنەدى. ماڭدايىن تاسقا سوعىپ، تالماۋراپ تالىقسىعاندا عانا سانىن سوعادى. قاپى قالعانىن كەش ويلاپ، بارماعىن تىستەيدى. سوندايلاردىڭ سويىنان بولعان تالايلار تاعدىردىڭ يلەۋىندە قالعان. ويىمىزدى وسىنداي جيىركەنىشتى جۇلگەدەن اجىراتار بولساق، اسقارداي اعانىڭ ارتىنا قالدىرعان اقجارىلقاپ ىستەرىنىڭ ءىزى ماڭگىلىككە جوعالمايتىنىنا مارقايامىز. قازمۋ-دىڭ عاسىرلار بويى جاساي بەرەتىن جاڭا قالاشىعىنا تەكەتىرەستەردەن دالەلى وزىپ، جەر تەلىمىن بولگىزگەندە زاكارين جەكە باسىنىڭ قامىن ويلاپ پا؟ جوق. بۇگىنگى، ەرتەڭگى ستۋدەنتتەردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن ەرتەباستان قامداپ قاراستىرىپ، ۇرپاقتىڭ ءبىلىم جولىنداعى قادامىن جەدەلدەتۋدىڭ جاي-جاپسارىن جەڭىلدەتۋ ەدى. جەتپىس بەس بەلەستى ابىرويلى ارتقا تاستاعان ءبىلىم ورداسىنىڭ كۇللى ۇجىمى سول كورەگەندىگى ءۇشىن زاكارينگە ومىرلىك قارىزدار دەسەك، ارتىق ايتپاسپىز. جوعارى ءبىلىم سالاسىن دامىتۋعا قوسقان ايرىقشا ەڭبەگى ءۇشىن ول ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن، “قازاق كسر ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى” مەدالىمەن ماراپاتتالىپ، قازاقستان جوعارى مەكتەبىنىڭ قۇرمەتتى قىزمەتكەرى اتاعىن يەلەندى. بۇل ماراپاتتاردى بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋ بىلمەس. ال جاڭا وقۋ قالاشىعىن قالىپتاستىرعا¬نىن تاريح ۇمىتپاس. ەل جادىندا وسىنداي مىقتى تۇعىرىمەن تۇلعالانىپ، جاسامپازدىق جالاۋىنا اينالىپ كەتكەن اسقار اعانى قاي قازاق ماقتان تۇتپايدى.
اسقار اعامىزدىڭ دا الىپ مۇحتارشا ۇرپاق قامىن ويلاپ جازعان حاتتارى بار ەكەنىنەن حاباردارمىز. سوعىستان ەلگە جولداعان ساعى¬نىش¬تى حاتتارى اۋىزدان-اۋىزعا كوشىپ جاتتا¬لىپ قا¬لىپتى. ورىنبور مەن ماسكەۋدەن جەت¬كەن بىلىمگە عاشىقتىق جىرلارى ءوز الدىنا ءدام¬دى داستان. جازعان ماقالالارى مەن كىتاپ¬تارىنىڭ ولشەۋسىز ونەگەسىن ەشكىم ۇمىتپاس. دەسەك تە، رەتى كەلگەندە جانىنان سۋىرىپ ايت¬قان اقىل-كەڭەستەرىنىڭ ءجونى ءبىر بولەك. ءبىر جولى اتاقتى عالىم سايلاۋ بايزاقوۆقا بىلايشا اشىلسا كەرەك:
ادامدا ءتورت ءتۇرلى دوستىق قاتىناس بو¬لادى، – دەپتى زاڭعار زاكارين. – ءبىرى – شاپكە (قال¬پاق) قايىرۋ ءتاسىلى. باسىنان شاپكەسىن جۇلىپ الىپ، ءيىلىپ سالەمدەسەدى. جاپالاقشا جالتاقتاي¬دى. جالپاقتايدى. بۇل – لاۋازىمىڭدى قادىرلەگەن ۋاقىتشا سىيلاستىق. ەندى ءۇش ءتۇرىن ەرەكشە ءبولىپ اتايىن. ءبىرى – سوعىستاعى دوستىق، ەكىنشىسى – تاي-قۇلىنداي تەبىسكەن سىنىپتاستار جاراستىعى جانە دە ءۇشىنشىسى – ستۋدەنتتىك ساعىنىشتى جىلدار جولداستىعى.وسىلاردىڭ ىشىندە “مەنىڭشە” ەڭ ماڭىزدىسى – سوعىستاعى دوستىق دەپ ەسەپتەيمىن!
ءسويتىپ اۋىزشا ايتقانى ۋاقىت وتە كەلە حات سوزىنە اينالىپ، مىنە، سىزگە دە جەتىپ وتىر¬عان جوق پا. عالىمنىڭ حاتى ولمەيدىنىڭ كەپىلى. اسقارداي جاقسى اعامىزدىڭ اتى ولمەيتىنىنە دە كۋا بولىپ جۇرگەنىمىز قانداي باقىت!
...بارىنە تۇرتكى بولعان اۋەزوۆتىڭ ۇرپاق قامىن ويلاعان مازمۇندى دا اسەرلى حاتى ەكەن-اۋ!

مومىشۇلىنىڭ قۇداعا “سىيى”
... مومىشۇلىنىڭ مۇرتى ءجيى جىبىرلاي باستادى. سۇسى سۋىق. قاباعى قاتىڭقى. تاناۋى قۋسىرىلىپ، كوزىنەن ىزعار ۇشقىندايدى. نەگە اياقاستىنان ءبۇيتىپ كىرپىدەي جيىرىلىپ قالدى، ءباتىر-اۋ! الگى ازىردە وسى باقىتجان بايقا¬داموۆ¬تىڭ ۇيىنە اسا كوڭىلدەنىپ، قولىنداعى تاياعىن جەڭىل ءۇيىرىپ، الدىنان اتالاپ شىققان بالالاردىڭ ماڭدايىنان يىسكەلەپ، كوتەرىڭكى كۇيمەن كەلگەن ەدى. ەندىگىسى مىناۋ، سالى سۋعا كەتكەندەي تىمى¬رايىپ، “ىشىمدەگىنى تابىڭدار دا جالپاقتاڭدار ماعان” دەگەندەي قىرسىعىپ وتىرعان... كىم كوڭىلىنىڭ كىلتىن تابار؟ وڭاي¬لىقپەن تاپقىزار ما؟
تاپقىزباسىنا ءوزى دە مىعىم سەنەدى. كەيدە ءوزىنىڭ مىنەزىن ءوزى سيپالاپ جايلاندىرا المايتىن مۇشكىل دە بەيمالىم حالگە تۇسكەندە، قاراتەر بولىپ اياق-قولى قالتىراپ كەتەتىن. جۇرەگى تۋلاپ ىرقىنا باعىنباي: “وسى قۇيىنىڭنان دىڭكەلەدىم عوي ابدەن، ەرەگىسكەندە توقتاپ قالايىن با!”– دەگەن¬دەي ودان بەتەر اتويلاپ سوعىپ، القىمىن شەڭگەلدەپ قىسقاندا كۇللى دەنەسىن اششى تەر جۋىپ كەتەتىن. باتىرعا دا جان كەرەك. امالسىز سابىر ساقتاپ، ساباسىنا تۇسكەن بولادى. ۇركەك وي ۇرەيىن شار¬پىپ وتەدى. سول-اق ەكەن الگى بۇلىكشىل ويى ساۋى¬عىپ سالا بەرەدى. بىرەۋدىڭ ۇيىندە بوعىن پى¬شاق¬تاپ جاتۋدىڭ ەرسى ەكەنىن ۇعىنادى. الدارىنان وتەتىن قۇدالارىن كۇتۋگە باقىتجاننىڭ ءوزى قۇرمەتتەپ شاقىرىپ وتىر ەمەس پە. كادىمگى كومپوزيتور بايقاداموۆ. ءوزىن سىيلاماسا دا، سونىڭ قامىن كۇيتتەۋى كەرەك قوي. مىنە، ءجون...
اڭعال باتىر ەندى كوڭىل-حوشىن ايرانداي بۇزعان ادامىنا وشىگە باستاعانىن اڭعارماي قالدى. س-سو-ول! سو-ول مەنىڭ اپشىمدى قۋى¬رىپ وتىرعان. قاھارىن توگەتىن نىسانا تابىل¬عانىنا جانى قۋانعانداي بوپ قول تاياعىمەن ەدەندى دۇڭكىلدەتىپ قويدى. قازىر، قازىر كەلسىنشى، اۋەلى. اۋسەلەسىن كورەيىن سوسىن... “شىرەنىپ، ۋاقىتىندا كەلمەي جاتقانىنا ك... سۇرتەم بە!”... ساپ-ساپ، باتىرەكەسى... مىنەزىڭە توسىننان تاعى دا شي جۇگىرتىپ الارسىڭ...
بۇل شۇيلىككەنى اسقار زاكارين ەدى. باقىتجاننىڭ كۇتىپ وتىرعان قۇدالارىنىڭ ءبىرى. باتىردىڭ مۇندا ەكەنىن بىلەدى ول. بىلە تۇرا كۇتتىرەدى. نايساپ نەمە! كورىنشى ءوزى، كەڭىر¬دە¬گىڭدى سۋىرىپ الايىن. جۇرتتى ءيىرىپ، زارىق¬تىرىپ كۇتتىرگەنىڭە كادە-سىيىم دا دايىن. الدىمەن قولىما ءتۇسشى ءبىر، سورايىپ... ماس¬قارا قىلماسام با، باۋىرجان اتىم قۇرىسىن!
وي دەگەنىڭ قالاي بۇرساڭ سولاي جۇرەتىن جەلباعار عوي. تىزگىنىن ساتىمەن قاقپايلاساڭ، قاراجاياۋ قالدىرمايدى. ورمانداي ورامىنا ەمىندىرە تارتادى. بارەكەلدى، ءسويتىپ، باتىرىڭ اسقار تۋرالى ەلجىرەپ وي قۋىپ كەتكەنىن اڭعارماي قالىپتى... اسقاردى ءپىر تۇتىپ سىيلاپ جۇرەدى. ماڭعاز قالپىنا قىزىعادى. سىرباز. سابىرلى. ء“بىر ءسوزىڭدى بىتىرگەنشە، ءبىر قاۋىم ەل ۇدەرە كوشىپ كەتەر” دەپ قاجايتىن ونى كوڭىلدەنىپ وتىر¬عاندا. وزىنەن ەكى جاس ۇلكەن اسقار جىميادى. ەكى جاستا تۇرعان نە بار، قۇرداستاي ازىلدەسەدى. كەيدە كوبىنە باتىر ۇلكەنسىپ سويلەگەندە، بيازى مىنەزدى اسقار كىشىرەيە ءتۇسۋدى ار كورمەيدى. باۋكەڭمەن تەڭەسۋدى ويىنا الىپ كورمەگەندىكتەن شىعار، الاسارعان سايىن جانى راحاتقا باتادى. وسىنداي جاس جاعىنان كورى جان تەڭگەرمەلىگىن باسىم سانايتىن بۇل ەكەۋىنىڭ سىيلاستىعىنا بىلايعى جۇرت قىزىعا قارايتىن. باۋىرجاندى اسقاردان كوپ ۇلكەن-اۋ دەپ جورامالدايتىن. مۇمكىن، ءىنىسىن اعاسىنداي كوككە كوتەرىپ دارەجەلەي بىلگەن اسقاردىڭ ازاماتتىعى شىعار بۇل قاسيەتتىلىگى.
سول اسقاردىڭ وزىنەن ەكى جاس قالقىڭقىلى¬عىن ەلەتپەي وتىر عوي مىنا باس كوتەرگەن اشۋ-ىزالى بۋراسى. ءمانايى سەبەپپەن كەشىگىپ جات¬قان شىعار قۇدالار. ادەيى ەسەپپەن شىرەنبەيتىن بولار. ءيا، اسقاردان ونداي مادەنيەتسىزدىك شىقپايدى. ساعات تىلىندەي ۇنەمى بۇراۋلى جۇرەتىنىن بىلەدى ونىڭ. ۋادەگە بەرىك. ءسوزىن جۇتقانىن وسىنشا جىلدا ءبىر بايقاپ پا؟ جوق. وزىنە دە، وزگەگە دە تالاپشىل. ايتپەسە تاعدىر ءبىر ادامنىڭ باسىنا وسىنشا ءۇيىپ-توگىپ ءمىن¬دەتتەگەن جوعارى قىزمەت¬تەردى ءمىنسىز اتقاراتىن با ەدى. ساباسىز شاڭ جۋىت¬پاي اتقارىپ ءجۇر ەمەس پە! ەل ءۇشىن ەرەن قاجىر¬لىلىق كورسەتكەن ءبىر ادام وسى اسقارداي-اق بولسىنشى.
باۋكەڭ ىشتەي ەلجىرەي باستاپتى. ە، شۇكىر، ونىڭ قاس-قاباعىن باعىپ جۇرگەن مىنا جۇرتتىڭ دا جۇزىنە اراي جۇگىرىپ، شىراي¬لانعانداي. نەنى ويلاسا دا ۇلكەن ولجالى كۇيدە رۋحاني ازىقتان اجىراماستاي كۇيگە ەنگەن ەكەن. ۇزاعىنان بولعاي دەپ تىلەسەدى ءبارى... باتىر بۇل اسقاردى سوعىس جىل¬دا¬رىنان باستاپ جىعا تانيدى ەكەن. وتان تاعدىرى نە بولارى بەلگىسىز 1941 جىلدىڭ 6 جەلتوقسانىندا بىرنەشە جاڭا اسكەري قۇرىلىمدار جاساقتالعانى بەلگىلى. سولاردىڭ ءبىرى الماتىدا قۇرىلعان 100- دەربەس اتقىشتار بريگاداسى ەدى. ەل ىشىنەن جاۋعا ارىستان بوپ اتىلۋعا اسىققان بوزداقتار تاس ءتۇيىن جينالىپ، اتىس-شابىس ونەرىنە يكەمدەل¬گەن سوڭ 1942 جىلدىڭ 12 تامىزىندا مايدانعا اتوي سالىپ، اتتانعانى ءمالىم. بارىنە قانىق. قاندى قىرعىندا وسى بريگادانىڭ ساپىندا بولاشاق كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى مانشۇك مامەتوۆا، ەرتەڭگى مەملەكەت قايراتكەرى اسقار زاكارين، كەيىنگى حالىق جازۋشىسى ءازىلحان نۇرشايىقوۆ، ت.ب. جۇرەك جۇتقان جاۋىنگەرلەر ەرلىكپەن شايقاستى. ءوزى دە وت پەن وقتىڭ ارا¬سىندا ءجۇرىپ، سول بريگادانىڭ جاۋمەن جۇلقى¬نىسىن سۇراستىراتىن. ەرلىكتەرىن ەستيتىن، ءتانتى بولاتىن. قايران ەرلەر مايدانعا 4890 ادام بوپ كىرىپ، سەتىنەگەننەن سەتىنەپ ءۇش جۇزدەيى عانا تۋعان جەرىنە ورالعان-تىن. كوكىرەگى قارس ايىرىلعان. اھ ۇرعان. وكىنىش ورنى تولماعان. كوڭىلگە ءبىر مەدەتى سول قۇربانداردىڭ جەڭىس جولىندا جانىپ كەتكەندىگى. وشپەس رۋحى ەلىنە جەڭىس شاپاعىمەن ساۋلەلەنىپ جەتكەنى... ءتىرى كەلگەننىڭ ءبىرى وسى زاكارين ەدى... ونىڭ بويىنان ءالى كۇنگە سوعىس ءتارتىبىن سەزىنەر ەدى. قانشا ءيىسماي جاعىنسا دا كيىمىنەن سوعىس ءورتىنىڭ كۇلىمسىسى كەتپەي تۇراتىنداي ەدى... مۇمكىن ونى ولەردەي سىيلايتىنى، سول جاۋىنگەرلىك جالقى قاسيەتىن قادىرلەگەندىكتەن بە ەكەن...
سويتسە كەرەك. جۇرەگىنە جاقىن تارتپاسا، ءوز شىعارمالارىنا زاكاريننىڭ اتىن بەكەر قوسار ما، اتىپ تاستاسا دا. قويىن داپتەرىنە بىلاي جازىپ قويعانى بار: “سەگودنيا ۆ 16.00. پريشلي (ناۆەس¬تيلي) يلياس وماروۆ ي پروفەسسور تەمير داركام¬باەۆ. رازگوۆور وبششي. پروفەسسور سووبششيل، چتو كانىش ساتپاەۆ سنوۆا ستانەت پرەزيدەنتوم اكادەمي ناۋك، چتو اسكار زاكارين نا دنياح پريەدەت نا سوۆەششانيە، چتو احمەتۋ جۋبانوۆۋ ۆەرنۋلي پارت¬بيلەت”... تاعى ءبىر كەلتىرگەن مىسالى دا قىنۋلى. ۇندىستانعا كەتىپ بارا جاتقان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا باۋكەڭ تاگوردىڭ 22 تومىن كۇنىنە ءبىر كىتاپتان وقىپ تاۋىسىپ، ۇلى جازۋشى ورالعانشا ۇلكەن جيىنعا بايانداما دايىنداپ قويادى. كەيىن وسىنى ەسىنە ءتۇسىرىپ: “اكادەميا ناۋكتىڭ كىشى زالىندا جينالىس بولدى. جينالىستى مۇقاڭنىڭ ءوزى باسقاردى. بايانداماشى مەنمىن. ماعان ءسوز بەردى. مەن 22 مينۋت بايانداما جاسادىم. زام. پرەدسەداتەل سوۆەتا مينيستروۆ اسكار زاكارين، اكادەميك كەڭەسباەۆ، تاعى باسقالارى بار...”
سول جولى مۇقاڭمەن بىرگە اسقار دا جاقسى بايانداما جاساعان وزىنە شىنايى رازىلىعىن بىلدىرگەن ەكەن.
اسقارلار ءالى كەشىگىپ جاتار. الگىندەي جىلى ويلاردان كەيىن باۋكەڭ وعان دەگەن مۇز¬داعان قاباعىن ءسال جىلىتىپ العانداي بولدى. بىراق كوڭىلىندەگى كىربىڭى تۇتاسىمەن ەري قويمايتىنداي. ارا-اراسىندا ساپ-ساپ دەپ، سانىن شىمشىلاپ، ءوزىن ساباسىنا تۇسىرگەندەي بولادى. قىزۋ قاندى عوي، تىز ەتپە مىنەزگە شاقپاق ءتۇسىپ لاۋلاي جونەل¬مەسى ءۇشىن اسقار تۋرالى تاعى ءبىر سىپايى ويلا¬رىن وياتىپ، سولاردىڭ الديىنە تەربەتىلىپ وتىردى. ە، سىرعىپ جاتقان كۇندەر-اي. ابەن ساتىبالديەۆ ءىنىسىنىڭ ۇيىندەگى گۇلنار كەلىنى ايتىپ وتىرۋشى ەدى، اسقاردىڭ كەيبىر اسىل قىرلارىن. مىرجاقىپتىڭ قىزى تورعايلىق اكەسىنەن قۋىپ اسقاردى جاقىن اعاسى سانايدى ەكەن. ونىڭ ەلدەن وقۋعا اتتانۋى دا ەرەن وقيعا ىسپەتتى بولىپتى. شال-شاۋقان اكە-شەشەسىنەن ەرتە ايىرىلعان اس¬قاردىڭ سىرتقا كەتىپ، وقۋىنا قارسىلىق ءبىلدى¬رىپ، وزدەرىنشە تۇزاق قۇرماق نيەتپەن زورلاعانداي ەتىپ ۇيلەندىرە سالادى. بىربەتكەي بوزبالا ءبارىن تالاق ەتىپ تايىپ وتىرادى. قۇلاعى تەرىس باتانى شالىپ قالسا دا العان بەتىنەن قايتپايدى. وسى اڭگىمەنى ەستىگەندە: “ويتپەسە اسقار بولا ما!”– دەپ، باۋكەڭنىڭ ءماز بولعانى بار ەدى. اسقاردىڭ ءوز ەلىنەن شىققان الاش ارىستارىنا جاقىن تۋىس بولىپ كەلەتىندىگىن بىلگەندە دە “تاقىر جەرگە ءشوپ وسپەيدى” دەپ مارقايىپ ەدى.
كۇتكەندى سۋقانى سۇيمەيتىن باتىر ساعاتىنا قاراسا، مانادان بەرى قالاي شىداپ وتىرعانىنا ءوزى اڭ-تاڭ. مۇرتى ىرقىنان تىس جىبىرلاي باستادى... شەكە تامىرى بىلەۋلەنىپ، بەتىنىڭ قىزىلىن جالاپ، الدەبىر ىزعارىن ۇرلەي تۇسكەندەي مە؟ قازىر، كەلسىنشى ءبىر، الدىمەن... بۇ قاي داندايسىعانى. ىرعالعان نايساپتار. قازاقتىڭ قۇدالىعىنىڭ دا قىجىلى باسىم. ونىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن رەۆيزيالاۋ كەرەك! ايتپەسە، مىناسى نەسى؟! زارىقتىرىپ قويعانى جولىنا تەلمىرتىپ. بايقاداموۆتىڭ قىزىنا قۇدا تۇسپەك بولعان نيەتى مىناداي بولسا... اسقارىڭنىڭ بەتى قاتتى...
– كەلدى، قۇدالار كەلدى! – دەسىپ شۋ ەتە قالعان كۇتۋشىلەر شۋىلداسىپ قالدى.
“كەلگەندى كورسەتەيىن”، دەپ، باتىر دا الدەنەگە بەكىنىپ، ورنىنان قۋناق قاعىپ ۇشىپ تۇردى. شوشالاعا زىپ ەتىپ، سۋماڭ قاعا قايتا شىقتى دا تابالدىرىقتان اتتاي بەرگەن ەڭسەگەي بويلى اسقارعا سالەمدەسپەك ىڭعايمەن يىلە بەرىپ اپپاق نۇرعا مالىنعانداي قوس الا¬قانىمەن قۇدانىڭ بەتىن سيپالاپ الىپ، قۇلا¬عىن شىرەي تارتىپ ءسۇيىپ الدى.
بەتى-باسى ۇنمەن بىلعانىپ، اق سالدەگە ورانعانداي بولعان اسقاردىڭ كوزى عانا جىل¬تىرايدى... ىرجيىپ كۇلگەنى اڭقيعان اۋزىنان عانا اڭعارىلادى...
باتىردىڭ قۇداعا جاساعان بۇل “سىيى” اڭىزداي بوپ ەلگە جايىلىپ كەتىپتى... كەشىگەتىندەر قاتارى سيرەپتى...

“ەگەمەن قازاقستان” گازەتى №184-187 (25584) 27 مامىر 2009 جىل