– 30 مامىر كۇنى تۇركىستان قالاسىندا «وتاندى ءسۇيۋ – يماننان» اتتى ۇلكەن مادەني-رۋحاني كەش وتكىزبەك بولىپ وتىر ەكەنسىزدەر. بۇل كەشتىڭ ماقسات-مۇددەسىنە توقتالساڭىز.

– 30 مامىر كۇنى تۇركىستان قالاسىندا «وتاندى ءسۇيۋ – يماننان» اتتى ۇلكەن مادەني-رۋحاني كەش وتكىزبەك بولىپ وتىر ەكەنسىزدەر. بۇل كەشتىڭ ماقسات-مۇددەسىنە توقتالساڭىز.
– كوپشىلىگىمىزدە ءدىن-يسلام مەشىتتەردىڭ توڭىرەگىندەگى يمام-مولدالاردىڭ نەمەسە قولى بوس، جۇمىس ىستەمەيتىن شال-شاۋقانداردىڭ عانا ءىسى، سولار عانا مەشىتكە بارىپ، بەس ۋاقىت ناماز وقۋعا ءتيىستى، يسلام ءدىنى تەك ريتۋالدى، عيبادات دەڭگەيىندەگى، جانازا مەن ناماز شەڭبەرىندەگى نارسە دەگەن قاتە ۇعىم قالىپتاسقان. شىن مانىندە، يسلام ءدىنى – عىلىم مەن مادەنيەتتىڭ ءدىنى. قاسيەتتى قۇران كارىم جەر باسىپ جۇرگەن تىرىلەرگە تۇسىرىلگەن. ادام بالاسىنىڭ ومىرگە كەلۋ ماقساتى، اتا-انا، ەل، قوعام، ۇلتتىڭ الدىنداعى پارىزى، ۇلكەندى قۇرمەتتەۋ، كىشىنى قادىرلەۋ، اتا مەن بالانىڭ اراسىنداعى، ەرى مەن زايىبىنىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس، جەتىم-جەسىرلەرگە دەگەن قايىرىمدىلىق، ادام مەن ادامنىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن مەيىرىم-شاپاعاتى، ماحابباتى – وسىنىڭ ءبارى «فاتيحا» سۇرەسىنەن باستاپ «ناس» سۇرەسىنە دەيىن قاسيەتتى قۇراندا تۇگەلدەي قامتىلعان. يسلام تەك قانا بەس ۋاقىت ءمىناجات جاسا دەپ ايتپايدى. ارينە، ول دا بار. شىن مانىندە، قاسيەتتى ءدىنىمىزدىڭ تاربيەلىك جاعىنا باسا نازار اۋدارايىق، قازىر ەلىمىز باستان كەشىپ جاتقان ەكونوميكالىق داعدارىستان دا رۋحاني داعدارىستىڭ ۇلكەن زاردابى بارىن جەتكىزەيىك دەگەن ويمەن، حالقىمىزدى قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىمەن بىرلەسە وتىرىپ يماندىلىققا تارتۋ ماقساتىندا قازاقستان قاجىلار قاۋىمداستىعى الدىنا ۇلكەن مىندەتتەر قويىپ وتىر. ءبىز «ناماز وقى، ورازا ۇستا، قاجىلىققا بار» دەپ تىكەلەي ۋاعىز ايتپايمىز، ودان بۇرىن اسىل ءدىنىمىزدىڭ تاربيەلىك، يماندىلىق جاعىن بارىنشا جارقىراتا اشىپ كورسەتسەك دەيمىز. سوندىقتان دا «ءدىن – ناسيحات» دەگەن پايعامبارىمىزدىڭ حاديس-ءشارىپىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، «وتاندى ءسۇيۋ – يماننان» دەگەن ارنايى جوبا، مادەني-رۋحاني باعدارلامانى دۇنيەگە الىپ كەلدىك. بۇقارا حالىقتىڭ كوپ جينالاتىن جەرلەرىندە، ۇلكەن مادەنيەت سارايلارىندا رۋحاني-پاتريوتتىق كەشتەر وتكىزەمىز. ونداي مازمۇندى كەشتەرگە تەولوگ عالىمدارىمىزدى، ءدىني قايراتكەرلەرىمىزدى تارتىپ، قاسيەتتى قۇران كارىمنىڭ اياتتارىنا، پايعامبارىمىزدىڭ حاديستەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، ءبارىن وسى زامانمەن، بۇگىنگى تىرشىلىگىمىزبەن بايلانىستىرىپ، حالىقتى يماندىلىققا شاقىرساق دەيمىز. ەل-جۇرتىمىزدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىن ەسكەرە وتىرىپ، تەك ۋاعىز ايتىپ، حالىقتى جالىقتىرماۋ ءۇشىن اراسىندا ۇلتتىق پاتريوتتىق، يماندىلىق تاقىرىبىندا ءان شىرقاپ جۇرگەن انشىلەرىمىزدى قاتارىمىزعا تارتىپ، جۇرتتى قىزىقتىراتىنداي كەشتەر وتكىزۋدى قولعا الدىق. سونداي ۇلكەن مازمۇندى كەش الماتى قالاسىندا رەسپۋبليكا سارايىندا، ودان كەيىن استاناداعى بەيبىتشىلىك پەن رۋحاني كەلىسىم سارايىندا ءوتتى. ەندى قۇداي قوس كورسە، تۇركىستان قالاسىندا 30 مامىر كۇنى وتكىزبەكپىز.
– تۇركىستان قالاسىن بەكەرگە تاڭداماعان بولارسىزدار؟
– «تۇركىستان – رۋحاني استانامىز» دەپ كوكىرەك كەرگەندە زورمىز. ال رۋحاني استانا ەكەن، ول قالا سوعان لايىق بولۋى كەرەك. پايعامبارىمىزدىڭ حاديس-شارىپىندە «وتاندى ءسۇيۋ – يماننان» دەلىنەدى. ولاي بولسا، وتاندى ءسۇيۋ، كۇللى قازاقستاندى ءسۇيۋ – ونىڭ رۋحاني جۇرەگى – تۇركىستاننان باستالۋى كەرەك دەپ ويلايمىز. ال ول ءۇشىن تۇركىستاننىڭ ءوزىنىڭ رۋحاني دەڭگەيى، قازىرگى كەلبەتى، جەرگىلىكتى حالقىنىڭ سانا-سەزىمى، شىن مانىندە، رۋحاني استاناعا ساي كەلىپ تۇر ما دەگەن ماسەلەگە كەلگەندە قاتتى قينالىپ قالامىز. وسىعان وراي، قازاقستان قاجىلار قاۋىمداستىعى «وتاندى ءسۇيۋ – يماننان» اتتى ءۇشىنشى ءماجىلىسىمىزدى تۇركىستان قالاسىندا وتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. وسىعان بايلانىستى جاقىندا استانا قالاسىندا بولىپ، پارلامەنت دەپۋتاتتىعىنا تۇركىستاننان سايلانعان نۇرباح رۇستەموۆپەن جۇزدەسىپ، وسى كەشتىڭ قادىر-قاسيەتىن ءتۇسىندىرىپ، اتالمىش جيىنعا قاتىسۋعا كەلىسىمىن الدىق. بۇل ىسكە تۇركىستان قالاسىنىڭ پروبلەمالارىن جاقسى بىلەتىن قادىرلى ازامات، سەناتور قۋانىش ايتاحانوۆ اعامىز قولداۋ ءبىلدىرىپ، ءبىر مەملەكەتتىك ماڭىزدى شارا شىعىپ قالماسا، تۇركىستانعا كەلۋگە ۋادەسىن بەردى. وسى كەشكە كەزىندە تۇركىستان قالاسىنىڭ باسشىسى بولعان، دەپۋتاتتىققا حالىقتار دوستىعى اسسامبلەياسىنان سايلانعان روزاقۇل حالمۋرادوۆ دەگەن اعامىزدى قۇرمەتتەپ شاقىردىق. وسى وڭىرگە جاقسى تانىس، پارلامەنت دەپۋتاتى شالاتاي مىرزاحمەتوۆ، سونداي-اق قادىرمەندى اعالارىمىز ءابىش كەكىلباەۆ، ءادىل احمەتوۆ سىندى ەلجاندى، ۇلتجاندى ازاماتتار قاتىسادى دەپ وتىرمىز. مۇنداعى ماقسات – وسى ەل سىيلاعان، حالىق قۇرمەتتەگەن ازاماتتاردى سويلەتىپ، كوپشىلىككە وي تاستار كەلەلى ماسەلەلەردى سول كىسىلەردىڭ دۋالى اۋزىمەن جەتكىزىپ، قوعامدىق پىكىر تۋعىزساق دەگەن نيەت. كەڭەس داۋىرىندەگى سولاقاي ساياسات بەلگىلى ەسەپپەن تۇركىستاندى انشەيىن قىستاق دارەجەسىندە قالدىردى. ەندى ەگەمەندى ەل بولعان شاقتا ۇلتتىڭ رۋحى ۇيىسقان تۇركىستاننىڭ قازىرگىدەي جاداۋ-جۇدەۋ كۇيدە قالۋى، جىلۋىنىڭ، اۋىز سۋىنىڭ شەشىلمەۋى ءبارىمىزدىڭ جانىمىزعا باتادى. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ حال-قادەرىنشە تۇركىستاندى تاريحي، تۋريستىك قالا رەتىندە تۇلەتۋگە كوڭىل ءبولىپ وتىرعانىن بىلەمىز. ونىڭ جارقىن دالەلى، تۇركىستاندا حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىن اشتى. ونىڭ تۇركىستاندى تۇلەتۋگە ەلەۋلى اسەرى بولدى. كونە شاھاردىڭ دۇرىلدەتىپ 1500 جىلدىعىن وتكىزدى. «استانا – باس قالا، الماتى – وڭتۇستىك استانا، تۇركىستان – رۋحاني استانا» دەدى سوندا ەلباسى. سول كەزدە تۇركىستاننىڭ ەڭسەسى كوتەرىلىپ، ءدۇر سىلكىنىپ قالىپ ەدى. بىراق وكىنىشكە قاراي، بۇل ءبىر ءوتىپ كەتكەن ناۋقاندىق شارا كۇيىندە قالدى. سونداي-اق قالانىڭ كەرەمەت بولاشاعىن بەينەلەگەن باس جوسپار تەك قاتىرما قاعاز جۇزىندە قالدى.
قالادان گورى ۇلكەن اۋىلعا ۇقساپ كەتكەن تۇركىستاندا قازىر قىلمىس اتاۋلى ءورشىپ تۇر. اراق-شاراپ سۋداي اعىپ جاتىر. ال ەندى ادام توناۋ، كىسى ءولتىرۋ، زورلىق-زومبىلىقتىڭ ءورشىپ تۇرۋى رۋحاني قالاعا لايىق پا؟! ولاي بولماۋى ءۇشىن، قارا شاڭىراعىمىز – تۇركىستاندى يماندى قالاعا اينالدىرۋ ءۇشىن مەملەكەتىمىز، بارشا حالقىمىز، قازاقستاننىڭ ءاربىر ازاماتى بەلسەنە اتسالىسۋى كەرەك.
– قالاي؟ قايتىپ؟
– «سانانى تۇرمىس بيلەيدى» دەگەندەي، تۇركىستان حالقىنىڭ تۇرمىستىق دەڭگەيى تومەن، نانى پىسپەي، بالاسى جىلاپ جاتقان ەل بولعان سوڭ، «سەن ولاي ىستەمە، بىلاي ىستە»، «اناۋ حارام زاتتان اۋلاق بول» دەپ قۇرعاق اقىل تىڭداتا المايسىڭ. وسىدان ءبىراز بۇرىن باس ءمۇفتي ءابساتتار قاجى دەربىسالى حازىرەت «تۇركىستان قالاسىن اراق-شاراپسىز، ىشىمدىكسىز سالاۋاتتى قالاعا اينالدىرايىق» دەپ رەسپۋبليكا بويىنشا ۇندەۋ تاستادى. تۇركىستان قالاسىنىڭ ءوز حالقى ىشىنەن، رەسپۋبليكانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن بۇل ويدى قولداعاندار كوپ بولدى، بىراق ول يگىلىكتى جالعاسىن تاپپادى. نەگە؟ ونىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بار. الدىمەن يدەولوگياسى دۇرىس دايىندالعان جوق. وبلىستىق، قالالىق اكىمدىك قاتتى قولداپ كەتۋ كەرەك ەدى. ەڭ باستىسى، تۇرمىسى جۇپىنى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سانا دەڭگەيى دايىن ەمەس بولدى. تۇركىستاندى ىشىمدىكسىز قالاعا اينالدىرۋ ءۇشىن الدىمەن ونىڭ ماتەريالدىق نەگىزىن قالىپتاستىرۋ كەرەك.
– ماسەلەن...
– بىرىنشىدەن، تۇركىستاندا حالال ءونىم يندۋسترياسىن دامىتۋىمىز قاجەت. ول ءۇشىن قالادا كىشى كاسىپكەرلىك وركەندەۋى كەرەك. ال ول ماسەلە حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى كوتەرىلمەي، شەشىلمەيدى. يسلام بانكينگى تۋرالى زاڭ قابىلدانىپ جاتىر. تۇركىستان قالاسىندا سونىڭ بولىمشەسىن اشسا، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ كوتەرىلۋىنە سەپتىگى تيەر ەدى. بارىنەن بۇرىن مۇنى شەشۋدىڭ توتە جولى، حالىق اراسىندا تالايدان ايتىلىپ جۇرگەندەي، تۇركىستانعا رەسپۋبليكاعا تىكەلەي باعىنىشتى قالا دارەجەسىن بەرۋ. مۇنى ەلباسى دا، تۇركىستان ازاماتتارى دا بىلەدى. ول ىسكە اسقان جاعدايدا تۇركىستان رۋحاني استانا اتىن قازىرگىدەي اۋىزشا ەمەس، رەسمي تۇردە يەمدەنەر ەدى. مۇنى قازىرگى ەكونوميكالىق جاعدايدى العا تارتىپ، كەيىنگە شەگەرەتىن بولساق، وندا جاعدايى مىقتى، ىرگەتاسى مىعىم كاسىپورىندار قالانى قامقورلىققا الۋى كەرەك. ونىڭ ناقتى نەگىزى بار. بىرىنشىدەن، تۇركىستان قالاسىنىڭ ءدال جانىنداعى شيەلىدەن «قازاتومپروم» ۋرالاپ ۋران ءوندىرىپ جاتىر. قاراتاۋدىڭ ارعى بەتىندەگى سوزاقتان وكىرتىپ تاعى وندىرۋدە. حالىقتىڭ جەرىن اياۋسىز سورىپ جاتقان الپاۋىت كاسىپورىننىڭ بايلىعىن نەگە سول جەرگىلىكتى حالىقتىڭ يگىلىگى ءۇشىن پايدالانباسقا؟! ولاي بولسا، «قازاتومپرومدى» تۇركىستان قالاسىن قامقورلىققا الاتىنداي ەتىپ بەكىتىپ بەرۋ كەرەك. ەكىنشىدەن، قاسيەتتى تۇركىستان قالاسى توعىز جولدىڭ تورابىنا ورنالاسقان. سول سەبەپتى «قازاقستان تەمىرجولى» سياقتى ۇلكەن الەۋەتتى كاسىپورىن دا تۇركىستاندى قاناتىنىڭ استىنا الۋى ءتيىس. ۇشىنشىدەن، تۇركىستاندى تۋريزم ورتالىعىنا اينالدىرۋ كەرەك. وكىنىشكە قاراي، تۇركىستاندا كەزىندە سالىنعان ءاپ-ادەمى قوناقۇيلەر قاڭىراپ بوس تۇر.
– الىس-جاقىن جۇرت، ءتىپتى شەتەلدىك جيھانگەزدەر ازىرەت سۇلتان كەسەنەسىنە اعىلىپ جاتقان جوق پا؟
– ارينە، جۇرت اعىلىپ جاتىر. بىراق سول ساياحاتشىلاردى ۇستاپ قالۋدىڭ وزىنە جاعداي كەرەك ەمەس پە؟ وسىنىڭ ءبارىن ۇيلەستىرۋ ءۇشىن ءتيىستى قۇزىرلى مينيسترلىك بۇل باعىتتا تىڭعىلىقتى جۇمىس ىستەۋى كەرەك. تۋريستەر مەن زياراتشىلاردى كوپتەپ تارتۋ ءۇشىن مۇسىلمان ەلدەرىن قىزىقتىرۋ قاجەت. تۇركىستاننىڭ ار جاعىندا ۋكاشا اتا (وقاش اتا) دەگەن ۇلكەن قاسيەتتى ورىن بار. ول پايعامبارىمىزدىڭ ارقاسىنداعى قاسيەتتى ءمورىن كورگەن ساحابا دەگەن ءسوز بار. ال ساحابانىڭ قابىرىن كەز كەلگەن جەردەن تاپپايسىز. ارينە، ونىڭ تاريحىن زەرتتەۋ كەرەك. وسى ۋكاشا اتانىڭ وزىمەن-اق ەلشىلىكتەرىمىز، مۇددەلى مينيسترلىكتەرىمىز جۇمىس ىستەسە، مۇسىلمان ەلدەرىن قىزىقتىرۋعا ابدەن بولادى. تۇركىستان – سامارقاند، بۇحارا، تاشكەنت، باكۋ سياقتى الەمدىك يسلام مادەنيەتىنىڭ جىل سايىن الماسىپ وتىراتىن استاناسى بولۋعا لايىقتى قالا. تۇركىستاننىڭ ورنالاسقان جەرى، ماڭايىنداعى تاريحي ەسكەرتكىشتەر، اينالاسىنداعى قاراتاۋ شاتقالدارى ەكونوميكالىق، مادەني تۋريزمگە سۇرانىپ تۇر. اينالىپ كەلگەندە، مۇنىڭ جۇزەگە اسۋى جەرگىلىكتى حالىق ساناسىنىڭ كوتەرىلۋىنە بايلانىستى. «مەن وسى قاسيەتتى قالانىڭ تۇرعىنىمىن، ماعان كۇللى قازاقستان حالقى، تۇركى جۇرتى قاراپ وتىر. تۇركىستان قالاسىنىڭ ءاربىر تۇرعىنى «مەنىڭ دەڭگەيىم، مادەنيەتىم، وي-ءورىسىم رۋحاني استانادا تۇرۋعا لايىق پا؟» دەپ ويلانۋى قاجەت. الەمدە قانشاما قاسيەتتى قالالار بار. ماسەلەن، مەككە، مەدينە قالاسىنىڭ ادامدارىن «احلي مەككە» دەيدى. ياعني «مەككە تۇرعىندارى» دەگەن ۇلكەن قۇرمەتتى اتاقتىڭ ۇدەسىنەن شىعۋعا تىرىسادى. ولار باسقا قالا تۇرعىندارىنان ءوزىنىڭ يناباتتىلىعىمەن، كىشىپەيىلدىلىگىمەن، يماندىلىعىمەن، ىزەتتىلىگىمەن، تاقۋالىعىمەن، تازالىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. ولاي بولسا، تۇركىستان قالاسى تۇرعىندارى دا ءدال سولاي بولۋى كەرەك. ول ءۇشىن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ساناسى ويانىپ، «يماندى قالانىڭ تۇرعىندارى بولساق، نەگە يمانسىز تىرلىكتەر جاسايمىز، نەگە اراق-شاراپ ساتامىز، نەگە قىلمىسقا بارامىز» دەپ ويلانۋى كەرەك. تۇركىستان حالقىنا قاراپ قالعان حالىق بويىن دا، ويىن دا تۇزەۋى ءتيىس. دىنىمىزدەگى سابىر، تاۋبە، قاناعات، شۇكىرشىلىك سەكىلدى قۇندىلىقتاردى قالانىڭ ءار مۇشەسىنىڭ ساناسىنا سىڭىرمەي، ءبىر نارسە وزگەرتەمىن دەۋ – بوس اۋرەشىلىك. ەندەشە، ۇلتتىق رۋحتى كوتەرەدى دەگەن تۇركىستاننىڭ سيقى اناۋ بولسا، انايىلىق كورىنىستەر، اتىپ كەتكەن، شاۋىپ كەتكەن جاعدايلار بەلەڭ الىپ تۇرسا، سايلاۋ سايىن مىندەتتى تۇردە اتىس-شابىس بولسا، رۋشىلدىق، جۇزشىلدىك تىيىلماسا، قالاي بولعانى؟ وسى تاراپتا رەسپۋبليكا بولىپ، ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ساناسىن، ۇلتتىق رۋحىن جەتىلدىرۋىمىز قاجەت.
– كەزىندە تۇركىستان قالاسىن قازاقتىڭ شىن مانىندەگى رۋحاني استاناسىنا اينالدىرۋ ءۇشىن ءدىني باسقارمانى سوندا ورنالاستىرۋ جونىندە سوزدەر ايتىلىپ ەدى...
– بۇل ويدى ۇستازدارىمىز تۇرسىنبەك كاكىشەۆ، راحمانقۇل بەردىباەۆ اعالارىمىز سىندى، ت.ب. زيالى قاۋىم وكىلدەرى ۇنەمى قوزعاپ ءجۇردى. ول وي جۇزەگە استى. رەسپۋبليكا باس ءمۇفتيى ءوزىنىڭ بۇيرىعىمەن قمدب-نىڭ وڭتۇستىك قازاقستان، جامبىل، قىزىلوردا وبلىستارى قارايتىن وكىلدىگىن تۇركىستاندا اشىپ، ونىڭ باسىنا اسىلبەك قاجى تولەگەنوۆ دەگەن ازاماتتى بەكىتتى. ياعني اتالعان ءۇش وبلىستىڭ ءدىني ىستەر بويىنشا شتاب-پاتەرى تۇركىستاندا. بۇعان تۇركىستان قالاسى اكىمشىلىگى قولداۋ ءبىلدىرىپ، جاعداي جاساۋى كەرەك ەدى، بىراق شىن مانىندە، ولاي بولماي تۇر. وسى تۇركىستاندا بولاتىن القالى جيىندا رەسپۋبليكا مۇسىلماندارىنا ۇندەۋ جاريالاساق دەپ وتىرمىز. جاستار اراسىندا تامىرىن تەرەڭگە جىبەرگەن الەۋمەتتىك ىندەت-كەسەلدەردى تۇبەگەيلى ەمدەۋ ءۇشىن يسلامنىڭ ادامگەرشىلىك قاعيدالارىنا سۇيەنگەن ءدىني ۋاعىزدار، ءتۇسىندىرۋ، يلاندىرۋ جۇمىستارى مەشىتتەردە عانا ەمەس، وقۋ ورىندارىنىڭ زالدارىندا، ۇلكەن-ۇلكەن سارايلاردا عيبراتتى لەكتسيا تۇرىندە دە ءجۇرۋى كەرەك. سوندا عانا جاستاردى اتا دىنىمىزگە ايرانداي ۇيىتىپ، ونىڭ گۋمانيستىك-يماني مانىنە ەلىتە الامىز.

سۇحباتتاسقان تورەعالي تاشەنوۆ
“ايقىن” گازەتى 27 مامىر 2009 جىل