ەلدىڭ ءبارى ««جارماق» جارىق كوردى» دەپ جانىعىپ جۇرگەندە بۇل رومان قولىما تۇسپەپ ەدى. ەندى مىنە ورايى كەلىپ، وقىپ شىقتىم. شىنىن ايتايىن «ماعاۋيننىڭ رومانى شىعىپتى» دەگەندە «الاساپىران» سىندى قوماقتى دۇنيە كوز الدىما ەلەستەگەن. سويتسەم پىشاقتىڭ قىرىنداي بولماسا دا قانجاردىڭ قالىڭدىعىنداي عانا ەكەن. ءاۋ باستا اقىلىن اشۋ بۋعان جازۋشىنىڭ قالامىنان تۋعان اششى، بوستاۋ شىعارما كورىنگەنى دە راس. «يمان قازاقبايدان اماناتقا قالعان قولجازبا ەدى» دەپ ارماندا كەتكەن «تانىسىن» تاپتىشتەپ العان مۇحاڭنىڭ كىرىسپەسى ءارى قاراي سول بەيمالىم قالامگەردىڭ الماتىعا ءبىلىم ىزدەپ كەلگەن مۇرات-ستۋدەنتتىڭ قىزبەن كەزدەسكەنى، ونى جىگىتتەن اينىمايتىن باسقا بىرەۋدىڭ الداپ اكەتكەنىن باياندايتىن شىعارماسىنا ۇلاستى. «مۇنىسى نەسى، ەكى جاستىڭ ماحابباتىن نەگە سونشا تاپتىشتەدى ەكەن؟» دەپ قىنجىلىپ كىتاپتى جاۋىپ تاستاعىم كەلگەن ساتتەر دە بولدى. بىراق.... ءار تۇستاعى تۇسىنىكسىزدەۋ ورامدار تارتىپ اكەتە بەردى. سالدەن سوڭ مۇحاڭنىڭ، كەشىرەرسىزدەر، يمان قازاقبايدىڭ («ادەبيەتتە ۇرلىق ءار كەزدە بولعان» دەپ بەتباقتىرمايتىندار مۇحاڭدى دا قاتارلارىنا قوسىپ الىپ جۇرەر. بىراق، بىرەۋى جازىپ، ەكىنشىسى جاريا ەتىپ، ەكى جارتى ءبىر ءبۇتىننىڭ تىرلىگىن ىستەگەننەن كەيىن قوسارلاپ اتايمىن ەندىگىدە) ويى اشىلا باستاعانداي. قۇر جەلىس قۋماي ويلانىپ وقي باستاپ ەدىم، وسى زاماننىڭ سۋرەتى ايقىندالىپ، ءار كەيىپكەردىڭ استارىنان تانىمال ءبىر نەمەسە بىرنەشە تۇلعانىڭ توبەسى قىلتيا باستادى.

ەلدىڭ ءبارى ««جارماق» جارىق كوردى» دەپ جانىعىپ جۇرگەندە بۇل رومان قولىما تۇسپەپ ەدى. ەندى مىنە ورايى كەلىپ، وقىپ شىقتىم. شىنىن ايتايىن «ماعاۋيننىڭ رومانى شىعىپتى» دەگەندە «الاساپىران» سىندى قوماقتى دۇنيە كوز الدىما ەلەستەگەن. سويتسەم پىشاقتىڭ قىرىنداي بولماسا دا قانجاردىڭ قالىڭدىعىنداي عانا ەكەن. ءاۋ باستا اقىلىن اشۋ بۋعان جازۋشىنىڭ قالامىنان تۋعان اششى، بوستاۋ شىعارما كورىنگەنى دە راس. «يمان قازاقبايدان اماناتقا قالعان قولجازبا ەدى» دەپ ارماندا كەتكەن «تانىسىن» تاپتىشتەپ العان مۇحاڭنىڭ كىرىسپەسى ءارى قاراي سول بەيمالىم قالامگەردىڭ الماتىعا ءبىلىم ىزدەپ كەلگەن مۇرات-ستۋدەنتتىڭ قىزبەن كەزدەسكەنى، ونى جىگىتتەن اينىمايتىن باسقا بىرەۋدىڭ الداپ اكەتكەنىن باياندايتىن شىعارماسىنا ۇلاستى. «مۇنىسى نەسى، ەكى جاستىڭ ماحابباتىن نەگە سونشا تاپتىشتەدى ەكەن؟» دەپ قىنجىلىپ كىتاپتى جاۋىپ تاستاعىم كەلگەن ساتتەر دە بولدى. بىراق.... ءار تۇستاعى تۇسىنىكسىزدەۋ ورامدار تارتىپ اكەتە بەردى. سالدەن سوڭ مۇحاڭنىڭ، كەشىرەرسىزدەر، يمان قازاقبايدىڭ («ادەبيەتتە ۇرلىق ءار كەزدە بولعان» دەپ بەتباقتىرمايتىندار مۇحاڭدى دا قاتارلارىنا قوسىپ الىپ جۇرەر. بىراق، بىرەۋى جازىپ، ەكىنشىسى جاريا ەتىپ، ەكى جارتى ءبىر ءبۇتىننىڭ تىرلىگىن ىستەگەننەن كەيىن قوسارلاپ اتايمىن ەندىگىدە) ويى اشىلا باستاعانداي. قۇر جەلىس قۋماي ويلانىپ وقي باستاپ ەدىم، وسى زاماننىڭ سۋرەتى ايقىندالىپ، ءار كەيىپكەردىڭ استارىنان تانىمال ءبىر نەمەسە بىرنەشە تۇلعانىڭ توبەسى قىلتيا باستادى. مۇرات اتتى باس كەيىپكەردىڭ بولمىسىنان ىرقىنان تىس جارىلىپ شىققان جارتىكەشىنىڭ اتى - مارات. ءبىرى - تاريحىنا ادال، بىربەتكەي، ەكىنشىسى - ەسەپكە جۇيرىك، جىلپوس. شىعارمادا اتاعىن شىعارۋدىڭ شەبەرى، اقىن - ءمۇشتار ماحانوۆ، تۇك بىتىرمەسە دە توردەن تۇسپەيتىن جازۋشى - جيعان نۇرعازين، قازاق تاريحىنا تۇساۋ سالعان اتى ورىس، زاتى قازاق - يۆان ەسەنعاليەۆ، استىرتىن ويىننىڭ بەساسپابى - الدابەك قاراجۇمانوۆ سىندى جيىنتىق كەيىپكەرلەر كوپ كەزدەسەدى. وقىعان كەزدە اركىم ءوز بولجامىن جاسار، ولار ءوزى بىلەتىن ساياساتكەرلەرمەن سالىستىرار. ايتپاعىم، ماراتتىڭ سويى مەن سويقانى ەرەكشە. شىعارمادا شىڭعىسحان توڭىرەگىندەگى تاريحي تالاس تا ايتىلادى. «ەشكى جەتەكتەگەن ەكەۋ» جازىلاتىن ول كەزەڭ مەن ايتپاسام دا كوپتىڭ ەسىندە ءالى كۇنگە....

«تەمىرقازىق» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى وسى داۋدا وعاش وي ايتقانى ءۇشىن كوپتىڭ تالاۋىنا تۇسەدى. وعان تاڭىلعان ايىپتاۋلار وتىز جەتىدە ايتىلسا، تاريحقا باسقاشا قاراعان باس رەداكتور اباقتىعا جەتپەي اتىلىپ كەتەر ەدى. ءبىر عاسىرداي ۋاقىت وتكەن سوڭ اقتاپ الار ەدىك، قانعا سىڭگەن ادەت بويىنشا... سول «سۇيكىمسىز» رەداكتور بىرەۋلەردىڭ يتجەككەنگە ايداعانىن كۇتپەستەن روماننىڭ باسىندا-اق ءوز ەركىمەن شەتەلگە جەر اۋادى. ال مۇندا ونىڭ قايسار، قيتتىققىش قىرسىق مىنەزدى جاس قىزمەتكەرى مۇرات قالىپ قويادى. ارينە، جابىسپاق بيتتەي جارتىسى مارات تا. وسىدان بارىپ، «اۋ، مىناۋ، باس رەداكتوردىڭ ارمان-مۇراتى مەن ونىڭ ومىردەگى كەمشىلىكتەرى ەمەس پە؟» - دەگەن ويدىڭ ۇشى شىققان. كىتاپتى ەڭسەرگەن سايىن وسى پىكىر ورنىعا ءتۇستى. ەكى دۇنيە ورتاسىندا ەسەڭگىرەپ ءجۇرىپ ءبىر تويعا تاپ بولعان مۇرات بەيسەنۇلى سول جەردەن ءوزىن، ياكي جارتىسىن كورەدى. جارتىكەشتىڭ قاسىندا، بۇعان پاكتىگىن تارتۋ ەتكەن، ءدال ۇيلەنەمىز دەگەن كۇنى مارات قۋلىقپان ەرتىپ اكەتكەن بالجانى وتىر. اسىرا ماراپات، دۋ-دۋ شاپالاق، لەپىرگەن مارات، ءمۇساپىر مۇرات! مۇحتار-يمان ءبىر كەزدەرى توي تومالاقتاردا ءوز يىعىنا جابىلعان شاپاندار مەن اسىرا قوشەمەتتەر ءۇشىن قورلاناتىنداي كورىندى وسى تۇستا. سوندىقتان دا مۇراتىن مىسكىن كەيىپتەن قۇتقارۋ ءۇشىن ءبىراز جەتەلەپتى رومانىندا. بىراق قايدان.... كەزىندە «مەن!» دەپ ىشقىنعانى ءۇشىن «مىقتىلاردىڭ» كوبى سوڭىنان ىڭىرشاعى شىققانشا قۋعان جازۋشى مۇحتار اعامىز يمان دوسى ەكەۋى كۇش سالعان وسى شىعارمادا «مەن دەگەن - سەن، سەن دەگەن مەن» دەگەن تىركەستەر قوسىپ، قاراما-قايشىلىققا ۇرىنعانداي كورىنەدى. سالدەن كەيىن كوكىرەگىندە «ويباي اۋ، ەكەۋمىز ءبىر تۇتاسپىز عوي! سەن دە «مەنىڭدى» ولتىرە كورمەشى» دەگەن جالىنىش بارىن بايقايسىڭ. ءبىز بولساق، «ول، ونىڭ» سىندى ءۇشىنشى جاققا قۇمارمىز. وعان سەنەمىز، ونىڭ شاشباۋىن كوتەرۋشى بولامىز. سونىڭ ارتىنان سالپاقتاپ ءجۇرىپ، ەستىلەر ساناتىنان سىزىلامىز. ال، قازاقباي مەن ماعاۋيننىڭ قازاقتىڭ «مەنىن» وياتۋعا كۇش سالعانىنا ون جىلدان اسىپ كەتىپتى. مۇمكىن، بار عۇمىرىن ارناعان شىعار سوعان؟! «كوپ ءدىندى، كوپ ءتىلدى، كوپ ۇلتتى ەلىمىزدە «ءبىز» - دەگەن ادەپتىلىكتەن بەزىنىپ، «مەن» - دەپتى، كورگەنسىز! كەۋدەسىنە نان ءپىسىپتى، قۇرمەتتى كوتەرە الماي كەسىرگە ۇرىنىپتى» دەپ ۇلارداي شۋلادىق ءبارىمىز. «قۇلان قۇدىققا قۇلاسا...» كوبەيدى. ءتىپتى، ەنتسيكلوپەدياداعى بارلىق ءشوپ-شالامنىڭ اتىن كوشىرە بىلگەنىنە ءماز بولىپ، الەمتاپىراق دۇنيەلەر جازا بەرەتىن جازۋشىسىماقتاردى: «الاساپىراننان» مەنىڭ كىتابىم ەشبىر كەم ەمەس!» - دەپ كوكىرەك كەرەتىن دەڭگەيگە جەتكىزدىك. تۇلعاسى تولاعايداي يمان-مۇحتار سول كەزدە ءوزىن «بۇرگە» تالاعانىنا اشۋلى. ەلدىڭ ءبارى «مەنى» «ول» دەگەننىڭ سينونيمىنە اينالىپ كەتكەن، «ولسىز» كۇن كورە المايتىن، الدەكىمدەردەن ۇرلىق جاساعانى الدەقاشان ءماشھۇر بولعان جازۋشىسىماقتاردىڭ اۋزىنا قارادى. سولاردى ۇلىقتادى، ەرگەجەيلىنىڭ كولەڭكەسىندە قالدىردى ماعاۋيننىڭ اسقار تۇلعاسىن. يماندى دا سويتكەن شىعار... «ۇرى يت قانشا تويسا دا، قاقپاعى جارتىلاي اشىق قازانعا كوزىن ساتۋىن قويمايتىنىن» ۇمىتۋىمىز ارقىلى ءاۋ باستان-اق «قيانداعى قىستاۋ» ماڭىندا وڭاشا كۇنەلتكەندى قالايتىن تاعى قۇلجاداي مىنەزدىلىگىمەن، ءور ولىمگە دە كەز كەلگەن بۇرالقىنى قيماي تەكتى تازىنى تاڭداۋىمەن ادەبيەت الەمىن ەلەڭ ەتكىزگەن ماعاۋيندى قورلاپپىز. كەتەرىندە دە «لاشىن قۇرلى جوقپىن با؟» دەپ كۇيىندى مە ەكەن، «الداسپاندى» الدىمىزعا تارتۋ ەتكەن قالامگەر؟ بىراق، ارمانى، مۇراتى، جۇرەگى اتامەكەنىندە قالىپ شەتەلگە تەك جارتىسى، قۇر سۇلدەرى اتتانىپتى يمانى ەكەۋى. «جارماق» سودان شىققان شەر. ءاۋ باستا وزىنە قاتتى ۇقسايتىن ەكىجۇزدى ماراتتان كەي-كەزدە اقشانىڭ بەتىنە قارامايتىن، ورالمانداردى «وڭباعان» دەپ الالايتىن الگى ميلليونەر اعامىزدىڭ دا كەسكىنىن بايقاپ قالاسىڭ. سالدەن كەيىن تاعى ءبىر اعا، ودان سوڭ تاعى ءبىرى.... كوپ ەكەن... اقىرى ءبىر ماراتتىڭ بويىنا سىڭىرگەن مىنەزدەردى سارالاۋدان شارشايسىڭ. ساياساتتاعى سايقالدىقتىڭ ءبارى ءورىپ ءجۇر. تۇلىبىن تىرىدەي سىپىرىپ الىپ، تىلىندەگىسى مەن تىرلىگى ۇيلەسپەيتىن قاي شەندىگە كيگىزسەڭ دە ءدال كەلەتىندەي. سول ماراتتىڭ مۇراتتان ولسە ايىرىلعىسى جوق، ءتىپتى، ەكەۋىنىڭ پەرزەنتى دە ورتاق. بىرىنەن بىتكەن، ەكىنشىسى باعىپ كۇتكەن. ول بالانىڭ اتى كىم دەيسىز عوي؟ ماقسات! «ماقسات مۇنداعى ۋنيۆەرسيتەتتەن سوڭ انگليادا، كەمبريدجدە وقىپ قايتتى. مەنىڭ ارقامدا! ...زور مەملەكەتتىك قىزمەتكە ىلىكتى. ال سەن سول ماقساتتى قاي ۇشپاققا شىعاراتىن ەدىڭ؟» دەيدى مارات پەرزەنتىن قايتارۋدى تالاپ ەتكەن مۇراتقا. جانە سول جاۋاپقا ول توقتايدى. ارمان-مۇددەسىن امالسىز تۇنشىقتىرعان بارلىق قازاق سىندى. شەندى دەگەننىڭ اسىعىن قالاي شيىرساڭ دا الشىسىنان ءتۇسىپ تۇرعان مىنا زاماندا كىشكەنە بيلىككە بولسا دا قول جەتكىزۋدەن اسقان ماقسات بار ما؟ ەڭ قۇرىعاندا ءبىر مىقتىمەن قۇدا بولۋعا اسىعادى، ءۇش قازاقتىڭ ەكى جارىمى وسى كۇنى. وسى «ۇلى» ارماننىڭ جولىندا مۇرات تا بەل بالاسىنان باس تارتادى.

«بۇگىنگى قازاقستان - ورىس پەن قازاقتىڭ مەملەكەتى ەمەس پە.....»

«تەنتىرەپ جۇرگەن قىرعىز، تاجىك، وزبەكتى قۇشاعىمىزعا الساق جيىرما ميلليونعا جۇگىرىپ وتىرىپ جەتەمىز...»

«ۇلكەن كىسى ماقتاۋعا ءزارۋ ەمەس، بىراق وڭ تىلەۋدى ۇمىتپايتىن مارتتىگى بار..»

«ءبىزدىڭ ماراتتىڭ - ورىسشىل، ورىسشىل ەمەس، ناعىز ينتەرنوتسياناليست دەگەن اتاعى شىقتى.» ت.س.س

وسى ءتورت ءۇزىندىنى وقىعاندا قازىرگى زاماننىڭ قانشا «زاڭعار» تۇلعاسىنىڭ سۇلباسى كولبەڭدەدى كوز الدىڭىزدا؟ سوڭعىسى، كەڭەستىك كەزەڭدە ارىدەن قازىپ، از تۋرالى كىتاپ جازعان، تاۋەلسىزدىك تۋعاندا «ءانىن» باسقاشا سوزعان، بيلىكتىڭ الدىندا ەڭىسكە سالسا ورگە وزعان الگى اقتاڭگەر اعامىزدىڭ كەسكىنىن الدىڭا جەتەلەپ اكەلەدى. ريزاشىلىعىن قولدى شولپىلدەتە ءسۇيۋ ارقىلى بىلدىرەتىن مۇنداي «زورلاردىڭ» زامانىندا مۇرات سىندى قورلاردىڭ كۇنى قايدان تۋسىن. تىم ەپتى ماراتتىڭ جونى كۇجىرەيىپ، بەتى جىلتىراي تۇسكەن سايىن بۇل بەيباقتىڭ دىڭكەسى قۇري بەردى. كەڭ ماڭدايى ءجيى تاسقا ۇرىلىپ، قالجىراعان مۇرات اقىرىندا وتە قيىن شەشىم قابىلدايدى. ول - ءولىم. بۇل ومىرەم قاپسا، مارات تا ارام قاتادى. ەڭ باستىسى، ۇزاق جىلدار تىنىسىن تارىلتىپ، جىگەرىن قۇم ەتكەن تىنىمسىز كۇرەستىڭ اۋىر ازابىنان قۇتىلادى. سوندىقتان موينىنا قىل ارقان سالادى. كەرەك جەرىندە باسى جەرگە جەتكەنشە ءيىلىپ ءجۇرىپ سەنات تورىنە دەيىن جەتكەن، تەلەديدار ارقىلى تەبىرەنە سويلەپ تۇرعان ماراتتىڭ ءدال وسى ساتتە تىنىسى تارىلىپ سالا بەردى. گالستۋگىن بوساتىپ، تۇيمەسىن اعىتىپ، قايراڭدا قالعان بالىقتاي اۋزىمەن اۋا قابادى. ال، جاستىعىن جاستانا قۇلاۋ باقىتى بۇيىرعان مۇراتتىڭ بويىن راحات سەزىم بيلەدى. بۇل اياعىنىڭ استىنداعى تىرەكتى تەۋىپ كەپ جىبەرگەندە تەلەديدارداعى سەناتور دا سەسپەي قاتتى. ءبىتتى. و دۇنيەگە بارعانداعى كەزدەسۋ، قاتەلىكتەردى ءتۇسىنۋ... اسا ماڭىزدى ەمەس. ەڭ باستىسى، مۇرات ءولدى. ونى قايتا ءتىرىلتۋ مۇمكىن ەمەس. ال، مارات دەگەن جەتى باستى ايداھار عوي. كورگە كومىپ تاستاساڭ دا سۋماڭداپ شىعىپ الادى. ءبىر ماراتتى ءولتىرۋ ءۇشىن مىڭداعان مۇراتتى قۇرباندىققا شالۋ كەرەك. جانە ول ءازىزىل عوي... ءجىبى بوستاۋ سان مۇراتتى وزىنە تارتىپ، ماراتقا اينالدىرىپ جىبەرەدى. ول ءۇشىن ءبىر ءارپىن وزگەرتسە جەتكىلىكتى. مۇرات بايعۇستىڭ بار قاسىرەتى، الىنباس قامالى ءوز اتىنداعى «ۇ» دەگەن ءبىر عانا حارىپتە ەكەن... قاسارىسپاي «ا»-عا الماستىرا سالسا استاناعا توقتاۋسىز اپاراتىن بۇدىرسىز، داڭعىل جولعا ول دا تۇسەر ەدى؟!      بىراق «سۇيكىمسىز» باس رەداكتوردىڭ تاربيەسىن كورىپ قالعان بىربەتكەي بەيباق وسى قاراپايىم قادامعا بارمادى.

مىنە، يمان قازاقباي امانات ەتكەن، سول اماناتتى جاريالاۋعا ماعاۋين تەرىن توككەن حيكاياتتىڭ قىسقاشا مازمۇنى وسى. ەكەۋىنىڭ تاعدىرى، وي ورامدارى وتە ۇقساس ەكەن. سوندىقتان، كەي جەردە وزىمىزگە بەيمالىم جازۋشىنىڭ رۋحىنان كەشىرىم سۇراپ الىپ، مۇحاڭنىڭ تاراپىنان تاراتا قارادىم بۇل رومانعا. ماعاۋين بولسا، قازاقباي قولجازباسىنىڭ سوڭىنا ءبىر سويلەم قوسىپ:   «قايىر، ەسەن-ساۋ تۇرىڭىز. يمانىڭىزدان ايىرىلماساڭىز, بارلىق مۇرات ورنىنا كەلەرى كۇمانسىز» دەپ دۇعاي سالەم جولداپتى قازاعىنا. سالەمنەن كورى تىلەككە، وتىنىشكە كوبىرەك كەلەدى. مۇحتار - يمان وتىنبەك تۇگىلى اياعىڭدى قۇشىپ، جالىنسا دا تۇزەلەر نيەتىمىز جوق. ءتىپتى «جارماق» تۋرالى ءسوز قوزعاۋدى دا قويعاندايمىز بار جوعى ءبىر-ەكى جىل ىشىندە. سوندىقتان «وسىنشا ويلى دۇنيەنىڭ داۋىرلەۋ كەزەڭى نەگە قىسقا بولدى؟» - دەگەن سۇراق تا تۋدى. شىعارمادان ونىڭ دا جاۋابىن تاپقاندايمىن. بيلىكتىڭ باس ۇنپاراعىنان باستاپ وپپوزيتسيانىڭ ايناسىنا اينالعان بارلىق باسىلىمدارىنىڭ بارلىعىن دا بۇرىڭكىرەپ جىبەرىپتى يمان قازاقباي كولجازباسىندا. ەگەر ەكىنىڭ ءبىرىن ماقتاسا الگى باسسىلىمداردىڭ بەتىنەن تۇسپەيتىن ۇران بولار ەدى، ءبۇل «جارماق». بىراق باس كەيىپكەرى ەتىپ ەشكىمدى مويىندامايتىن مۇرات «بۇزىقتى» تاڭداعان كىتاپ قايدان وڭسىن. جارايدى، ەشكىمدى جاقتىرمايتىن قازاقبايعا وكپەلەسىن. بىراق روماننىڭ اۆتورى ەسەبىندە مۇحاڭ بەرىلگەن ەمەس پە؟ ونىڭ جازىعى نە؟ «جازۋشىلار جاعىمپاز، كوكەيىندەگىسىن جازبايتىن ەكىجۇزدى» دەيمىز. ال، سولاردىڭ ورتاسىنان ەكى جارماق قوسىلىپ، ءبىر ءبۇتىن بولىپ، تۇششىمدى دۇنيە جازسا قابىلداي المايدى-اۋ جارتىكەش نيەتىمىز.

سەرىك ابىكەنۇلى

«زاڭ گازەتى» 05.01.2010 №18

www.zanmedia.kz