قىتايدان كەلگەن بiر ورالمان جiگiت رەداكتسياعا حابارلاستى. ءوزiن داۋرەن دەپ تانىستىرعان جاس جiگiت: «سiزدەردەن باسقا باسىلىمداردان ءۇمiتiم بولعان جوق. ەلگە، قازاققا قاۋiپ ءتونiپ تۇرعان قيىن جاعدايدى بۇركەپ قالۋدى وزiمە ءجون سانامادىم. سول ءۇشiن اكە-شەشە، باۋىر-تۋعاندارىمنىڭ قىتايدا تۇراتىنىنا قاراماي، ايداھارلى ەلدەگi ادiلەتسiز جاعدايدى جايىپ سالۋعا كەلدiم»، - دەيدi اشۋعا بۋلىعىپ.

داۋرەن قازاقستانعا كەلگەلi 8 جىل بولىپتى. ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋني­ۆەر­سيتەتiنiڭ فيزيكا-ماتەماتيكا فاكۋل­تەتiن بيىل بiتiرگەن ەكەن. قازاقستانداعى قوعامدىق-ساياسي جاعدايدىڭ بارiنە قانىق ازامات ءوز پiكiرiن ءسوز لامiنەن بايقاتادى: «اتاجۇرتىمىزدا دا قازاقتاردىڭ جاعدايى جەتiسiپ تۇرعان جوق. تiل، ۇلت، جەر ماسەلەسi شاشتان قالىڭ. بiراق قازاقستان - ەلدiڭ iشi عوي. بۇگiن بولماسا، ەرتەڭ وڭالارمىز. ال قىتايداعى قازاقتاردىڭ جاعدايى كۇن ەمەس، ساعات ساناپ قيىنداپ بارادى».

داۋرەننiڭ ەلگە وتباسىمەن بiرجولا ورالۋىنا ەكi ءتۇرلi سەبەپ قولبايلاۋ بولىپ وتىرعان كورiنەدi. بiرiنشiسi, قازاقستاننىڭ كوشi-قون اگەنتتiگiنەن بەرiلەتiن «كوشi-قون شاقىرتۋى» ەكi جىلدان بەرi سەبەپتەن-سەبەپسiز توقتاتىلىپتى. ول جونiندە داۋرەن مىرزا قۇزىرلى ورىنداردىڭ ناقتى سەبەپ ايتپاي وتىرعانىن جەتكiزدi. ەكiنشiسi, قازاقستاننان كەرi كوشكەن ازاماتتاردىڭ اتاجۇرت جونiندەگi تەرiس اڭگiمەلەرi سەبەپ بولسا كەرەك. مۇ­نىڭ زاۋالى ءدۇيiم ەلگە جامان تيiپ جات­قان كورiنەدi.

قىتايدان كەلگەن بiر ورالمان جiگiت رەداكتسياعا حابارلاستى. ءوزiن داۋرەن دەپ تانىستىرعان جاس جiگiت: «سiزدەردەن باسقا باسىلىمداردان ءۇمiتiم بولعان جوق. ەلگە، قازاققا قاۋiپ ءتونiپ تۇرعان قيىن جاعدايدى بۇركەپ قالۋدى وزiمە ءجون سانامادىم. سول ءۇشiن اكە-شەشە، باۋىر-تۋعاندارىمنىڭ قىتايدا تۇراتىنىنا قاراماي، ايداھارلى ەلدەگi ادiلەتسiز جاعدايدى جايىپ سالۋعا كەلدiم»، - دەيدi اشۋعا بۋلىعىپ.

داۋرەن قازاقستانعا كەلگەلi 8 جىل بولىپتى. ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋني­ۆەر­سيتەتiنiڭ فيزيكا-ماتەماتيكا فاكۋل­تەتiن بيىل بiتiرگەن ەكەن. قازاقستانداعى قوعامدىق-ساياسي جاعدايدىڭ بارiنە قانىق ازامات ءوز پiكiرiن ءسوز لامiنەن بايقاتادى: «اتاجۇرتىمىزدا دا قازاقتاردىڭ جاعدايى جەتiسiپ تۇرعان جوق. تiل، ۇلت، جەر ماسەلەسi شاشتان قالىڭ. بiراق قازاقستان - ەلدiڭ iشi عوي. بۇگiن بولماسا، ەرتەڭ وڭالارمىز. ال قىتايداعى قازاقتاردىڭ جاعدايى كۇن ەمەس، ساعات ساناپ قيىنداپ بارادى».

داۋرەننiڭ ەلگە وتباسىمەن بiرجولا ورالۋىنا ەكi ءتۇرلi سەبەپ قولبايلاۋ بولىپ وتىرعان كورiنەدi. بiرiنشiسi, قازاقستاننىڭ كوشi-قون اگەنتتiگiنەن بەرiلەتiن «كوشi-قون شاقىرتۋى» ەكi جىلدان بەرi سەبەپتەن-سەبەپسiز توقتاتىلىپتى. ول جونiندە داۋرەن مىرزا قۇزىرلى ورىنداردىڭ ناقتى سەبەپ ايتپاي وتىرعانىن جەتكiزدi. ەكiنشiسi, قازاقستاننان كەرi كوشكەن ازاماتتاردىڭ اتاجۇرت جونiندەگi تەرiس اڭگiمەلەرi سەبەپ بولسا كەرەك. مۇ­نىڭ زاۋالى ءدۇيiم ەلگە جامان تيiپ جات­قان كورiنەدi.

ياعني كەرi كوشكەن ەلدiڭ ءاڭ­گiمەسi مىناۋ: «قازاقستان ءالi دە ورىستان تۇتاستاي تاۋەلسiزدiك العان ەل ەمەس. بيلiگi بىلىققان. بايى مەن كەدەيiنiڭ اراسى كوك پەن جەردەي. قازاقتار اۋىلدى جەرگە عانا ورنالاسقان، تۇرمىسى جۇتاڭ. باسقا ۇلتتارى، شەتتەن كەلگەن كەلiمسەك­تەرi - «ءدۇر»، قازاق - مازاق ەكەن. ەلدە سىبايلاسقان جەمقورلىق ءورشiپ تۇر...». ونى ەستiگەن ەل قازاقستاننان ءتاپ-ءتاۋiر سۋىنىپ قالعان سياقتى.

«ارعى بەتتەگi اعايىن جايى بىلتىر­عى جازداعى ۇيعىرلار دۇرمەگiنەن كەيiن، بۇ­رىنعىدان دا قۇردەلiلەنiپ كەتتi»، - دەيدi داۋرەن قىتايداي جىمىسقى ەل سايا­ساتىمەن ايتقاندا، باتىرلىققا بارىپ. ەستە­رiڭiزدە بولسا، 2009 جىلدىڭ شiلدە ايىندا ۇيعىرلار مەن قىتايلار اراسىندا ۇلكەن قانتوگiس ءوتتi. سول وقيعادان كەيiن قازاقتار قونىستانعان اۋىل، اۋدانداردا اڭگiمە وزگەرە باستاپتى. حالىق: «قازاقستانعا كوشسەك!»­ - دەپ، قوپاقتاپ وتىر­عان كورiنەدi. سەبەبi, جەرگiلiكتi جەردە «ءۇرiمجi دۇربەلەڭi» دەپ اتالاتىن ۇيعىر-قىتاي شايقاسى ۇلتتار ىنتىماعىنا سىزات ءتۇسiرiپتi. «قازiر حانزۋلار - ءور، باس­قا ۇلتتار - جالتاق»، - دەيدi قازۇۋ-دىڭ تۇلەگi. داۋرەننiڭ سوزiنەن بiر بايقاعانىمىز: قىتاي ۇكiمەتi «ءۇرiمجi دۇربەلەڭ­iنەن» كەيiن «بۇلiكشiل» ۇيعىرلاردى عانا ەمەس، جەرگiلiكتi جەردە از ۇلت سانالاتىن باسقا: قازاق، قىرعىز، موڭعول، دۇڭگەندەرگە دە بiردەي ساياسات ۇستانا باستاپتى.

قانشا ۇيعىر ازاماتى مەن ازاماتشالارى قىتايلار قولىنان وپات بولعانى جونiندە ناقتى مالiمەت جوق. بەلگiلiسi - ۇيعىرلار وقيعاسىنان جازىم بولعان ساناۋلى حانزۋ ۇلتىنىڭ وكiلدەرiنە كورسەتiلگەن كومەك پەن بەرiلگەن اتاق-داڭق قانا. مىسالى، ۇيعىرلار وقيعاسى مەزگiلiندە كوز جۇمعان كەز كەلگەن حانزۋ ازاماتىنا ۇكiمەت قورجىنىنان بiرنەشە ءجۇز مىڭ يۋان اقشا تولەنiپتi. ونىڭ وقيعاعا قاتىسى بار ما نەمەسە قانداي ولiممەن ولگەنi تەكسەرiلiپ، انىقتالماپتى. زاڭعا سىيدىرعان بار دالەلدەرi - ۋاقىتتىڭ وقيعامەن سايكەستiگi عانا سياقتى. ال ۇيعىرلار جاعىنان شىققان شىعىن، كەتكەن «ەسە» سول كۇيiندە قالعان كورiنەدi.

داۋرەن: «ۇرiمجiدە قىتايلاردىڭ پiكiرi وزگەرiپ كەتتi. كوشەدە كەلە جاتقان باسقا ۇلت ازاماتتارىن حانزۋلار كەۋدە­سiمەن سوعىپ وتە بەرەدi. سەبەبiن سۇراپ ابىروي تاپپايسىڭ»، - دەيدi, كادiمگiدەي جابىرقاپ.

تاعى بiر جاعداي: بۇرىن بiرتۇتاس قازاقتار قونىستانعان اۋىلداردا بiرiنشi اكiم حانزۋ ۇلتىنان، باسقالارى قازاقتاردان سايلانىپ ءجۇرiپتi. ال قازiر اكiمدiكتiڭ باسىنان باقايشىعىنا دەيiن بiرتۇتاس قىتايلانعان كورiنەدi. ءۋاج ايتۋعا باس ەكەۋ ەمەس. مەكتەپتەر تولىقتاي قىتايشالانعان. باسشىلىعى - حانزۋ ۇلتىنىڭ وكiلiنەن. وعان دا داۋ جوق.

وزگە قىزمەت كورسەتۋ ورىندارى دا از ۇلتتان «تازارا» باستاپتى. ماسەلەن، داۋرەننiڭ بيىل پەكين دارiگەرلەر ينستيتۋتىن بiتiرگەن بiر سىنىپتاسى قۇلجا قالاسىنداعى ۇلكەن ەمحانالاردىڭ بiرiنە دارiگەر بولىپ جۇمىسقا تۇرىپتى. بiراق تاماشا مامان بولا تۇرا، قاتارداعى دارiگەرلiك قىزمەتپەن شەكتەلiپ قالعان سياقتى. اسى­لى، پەكين مەدينستيتۋتىنا قازاقتار ەمەس، حانزىلاردىڭ ءوزi ارەڭ ءتۇسiپ وقيدى ەكەن.

وسىدان بiرنەشە جىلدىڭ الدىندا قىتاي ۇكiمەتi شىڭجاڭداعى از ۇلت بالالارىنىڭ iشكi قىتايداعى ارناۋلى مەكتەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا تەگiن بiلiم الۋىنا مۇمكiندiك جاساپتى. قازiر سونىڭ بiرi جوق. وقۋ قۋعان جاس جەتكiن­شەك حانزۋ ۇلتى بولماسا، قارىق قىپ بiلiم الا المايتىن كۇيدە. وقۋ بiتiر­گەن كۇندە دە جۇمىسقا تۇرۋ ماسەلەسi از ۇلت وكiلدەرiنە وكiمi قيسىق زاڭ سياقتى. ياعني شىققان تەگiڭ بiرiنشi ورىندا تۇرادى. سونىمەن بiرگە قىتاي تiلiن حانزۋلارمەن تەڭ بiلۋگە تيiسسiڭ. سونداي-اق قىتاي تiلiنەن بiلiمiڭدi سىنايتىن «نSK» دەگەن ەمتيحاننان ءوتۋiڭ كەرەك. ودان تولىمدىلىق كۋالiك الۋ - حانزۋلاردىڭ وزiنە دە قيىنعا سوعادى ەكەن. ەگەر «HSK» سىناق-تەستiدەن وتە الماساڭ، قانشا بiلiمدi, تاجiريبەلi مامان بولعانىڭا ەشكiم قارامايدى. پەداگوگيكا سالاسىندا دا حانزۋ تiلiن بiلۋ ماڭىزدى. سەبەبi, قازiر از ۇلت مەكتەپتەرi تۇتاستاي قىتايلانۋعا كوش­كەن. ۇلتى قازاق، ۇيعىر كەز كەلگەن مۇعالiم وقۋشىلارعا قىتاي تiلiندە ساباق بەرۋi شارت. وعان بiلiمi جەتپەسە، ورنىن بوساتادى. ايداھارلى ەلدەگi مۇنداي تاجiريبە قازاقستاندا دا قولدانىلسا، قازاق تiلiنiڭ ماسەلەسi وزدiگiنەن شەشiلەر مە ەدi, كiم بiلسiن.

قىتايداعى از ۇلت بالالارىن تەگiن وقىتۋعا شەكتەۋ قويىلعالى اۋىلدى جەردە بوس جۇرگەن قازاق جاستارىنىڭ سانى ارتىپتى. سەبەبi, اقىلى وقۋعا تۇسۋگە ەكiنiڭ بiرiنiڭ قالتاسى كوتەرە بەرمەيدi. Iشكi قىتايداعى وقۋ ورىندارىنىڭ بiلiم اقىسى ۋداي قىمبات. ونى تاۋ ساعالاپ مال باققان، جەر ەمiپ ەگiن ەككەن قاي قازاقتىڭ بالاسى تولەي السىن؟

قىتايداعى قازاقتاردىڭ دەنi - اۋىلدى جەردە. جانباعىس كوزi - مال مەن ەگiن شارۋاشىلىعى. بiراق بiر-ەكi جىلدان بەرi جەرگiلiكتi ۇكiمەتتە قىستاۋ مەن جايلاۋدى، ەگiستiك جەردi ساتاتىن جانە ۇزاق مەرزiمدە جالعا بەرەتiن زاڭ قابىلدانىپتى. قازاقتاردا ونى ساتىپ الاتىن نەمەسە جالدايتىن كۇي قايدان بولسىن. «اتال­عان زاڭ حانزۋ ۇلتىنا تيiمدi بولىپ، سولاردىڭ عانا يگiلiگiنە جاراپ جاتىر»، - دەيدi ورالمان جiگiت.

قىتاي زاڭىنا قارسى تۇرۋ - وسپان باتىر باستاعان ەل ارىستارى قۇرعان شىعىس تۇركiستان رەسپۋبليكاسى قۇلاعاننان كەيiن بولماعان ءداستۇر. قازاق جاستارىنىڭ بiلiم الۋىنا شەكتەۋ قويىپ، اۋىلدى جەردiڭ «اۋكەسiن» باسۋ - قۋلىعىنا قۇرىق بويلامايتىن قىتايدىڭ عانا iشكi ساياساتى بولسا كەرەك.

قازاقتا: «قۇلاننىڭ قاسۋىنا مىلتىقتىڭ باسۋى ءدوپ كەلدi» دەيتiن ماتەل بار. ۇيعىرلار دۇربەلەڭi ونسىز دا «قىزىل كوز» اتانىپ جۇرگەن قازاقتارعا قيىن سوعىپ وتىرعانى بەلگiلi. ەندi قازاق تiلi, قازاق ۇلتى، قازاق ماسەلەسi دەپ ءسوز ايتۋ ول ەلدە - قىلمىس. وردەگi اعايىننىڭ ەندiگi كۇيi مۇشكiل. سەنەتiن ەلi - قازاقستان. تۋىستارى - اتاجۇرت قازاقتارى. باسقا ەشكiمi جوق. بۇل - داۋسىز شىندىق. بiز مۇنى جۇرەكپەن تۇسiنۋگە تيiسپiز. قىتايعا جالعا جەر بەرگەلi جاتقان قازاقستان قىتايداعى قازاققا اراشا تۇسەدi دەگەن - شىندىققا جاناسپايتىن اڭگiمە. ايتسە دە، قازاعىمىز قىتايعا قور بولىپ، ۇلت الدىندا ۇياتقا قالعىمىز كەلمەسە، شەتتەگi اعايىندى ەلگە الدىراتىن ۋاقىت جەتتi.

جازىپ العان -

جۇقامىر شوكە،

«D»

قيىلىسى قيىن قيساپ

وتكەن جىلى قانشا ورالمان  اتامەكەنگە ورالدى؟

2009 جىلى قازاقستانعا 16 مىڭ 335 وتباسى نەمەسە 75 485 ورالمان كوشiپ كەلدi دەپ، ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتiك قورعاۋ مينيسترلiگiنiڭ كوشi-قون كوميتەتiنiڭ توراعاسى قابىلسايات ابiشەۆ قازتاگ تiلشiسiنە ءمالiم ەتتi. «ولاردىڭ جارتىسىنان استامى وزبەكستاننان كوشiپ كەلدi (59%). موڭعوليادان كەلگەن وتانداستار 14% ، قىتايدان - 10%، تۇرiكمەنستاننان - 8% جانە رەسەيدەن - 4,2% قۇرايدى»، - دەدi ق. ابiشەۆ.

ونىڭ ايتۋىنشا، رەپاتريانتتاردىڭ كوبiندە ورتاشا نەمەسە بiتپەگەن ورتا بiلiمi بار.

ورالمانداردى قونىستاندىرۋ جاعىنان الماتى وبلىسى الدا كەلەدi. بۇل جەرگە 3,9 مىڭ وتباسى ورالدى. ەكiنشi ورىندا وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسى - 2,8 مىڭ وتباسى. ودان كەيiن ماڭعىستاۋ وبلىسى (2,05 مىڭ وتباسى), جامبىل وبلىسى (1,95 مىڭ وتباسى) جانە شىعىس قازاقستان وبلىسى (1,2 مىڭ وتباسى).

2009 جىلى ورالماندارعا 12,3 ملرد تەڭگە كولەمiندە مەملەكەتتiك قولداۋ كورسەتiلگەن.

ەسكە سالا كەتسەك، بىلتىر ورالماندار ءۇشiن كۆوتا جىلدىق 15 مىڭنان 20 مىڭعا دەيiن كوبەيتiلگەن. قازاقستان تاۋەلسiزدiگiن العالى جىلدارى، ق.ابiشەۆتiڭ ايتۋىنشا، 800 مىڭ ورالمان كوشiپ كەلگەن.

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 06 (43) وت 10 فەۆراليا 2010 گ.