قۋاتى السىرەگەن كەڭەستىك يمپەريانىڭ ەلەسى تمد كەڭىستىگىن شارلاپ ءجۇر. قارجى داعدارىسى تۇسىندا تۇرالاپ تۇرعان ەلدەرگە رەسەي ءوزىنىڭ ايبىنىن تانىتىپ، جوعالتقان كۇشىن قايتا جيناعىسى كەلەتىن ءتارىزدى. ورتالىق ازياداعى وزگە ەلدەرگە قاراعاندا ءبىتىمى بولەك قازاقستاننىڭ ەۋروپانىڭ قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا توراعالىق ەتۋگە مۇمكىندىك الۋى سوندىقتان دا كرەملدىڭ ىشىندە ۇيىقتاپ جاتقان قىزعانىشتىڭ قىزىل ءيتىن ۇلىتىپ وياتسا كەرەك. رەسەيلىكتەر اعىلشىن ءتىلدى ءباسپاسوز ارقىلى قازاقتاردى مۇسىركەپ بەينەلەۋگە كوشكەنگە ۇقسايدى.
بيىل گەرمانياداعى قوس رەجيمنىڭ كۋاسى بولعان قابىرعانىڭ قۇلاتىلعانىنا جيىرما جىل تولماق. تاريحي كۇننىڭ سالدارىن ساراپتاپ جاتقان شەتەلدىكتەردىڭ پايىمى تاۋەلسىز قازاقستاندى دا شارپىپ ءوتتى. ساليقالى جيىندا ايتىلعان گوربوچەۆتىڭ ءسوزىنىڭ استارىنان قازاقستاندى وبسە-گە توراعالىققا بەكىتكەن ەلدەرگە العىس ءبىلدىرۋدىڭ ورنىنا، وكىنىش تانىتقان كەيىپ اڭعارىلدى.
«وتكەن جيىرما جىلدىڭ ىشىندەگى مۇمكىندىگىن ەۋروپا ءتيىمدى پايدالانا المادى»، - دەدى وتكەن اپتادا «Boston» باسىلىمى. باتىس پەن شىعىستىڭ ىنتاماقتاستىعىن قالىپتاستىرا المادى دەپ قابىرعاسى قايىسقان گوربوچەۆ اتالعان گازەت بەتىندە بىلاي دەپ پىكىر ايتقان: «كەڭەستىك ەلدىڭ قۇرامىندا بولعان كوشباسشى ەلدەر ءالى دە بولسا، ەركىن ەكونوميكالىق اۋماق قۇرىپ، ىنتىماقتاسا الادى».

قۋاتى السىرەگەن كەڭەستىك يمپەريانىڭ ەلەسى تمد كەڭىستىگىن شارلاپ ءجۇر. قارجى داعدارىسى تۇسىندا تۇرالاپ تۇرعان ەلدەرگە رەسەي ءوزىنىڭ ايبىنىن تانىتىپ، جوعالتقان كۇشىن قايتا جيناعىسى كەلەتىن ءتارىزدى. ورتالىق ازياداعى وزگە ەلدەرگە قاراعاندا ءبىتىمى بولەك قازاقستاننىڭ ەۋروپانىڭ قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا توراعالىق ەتۋگە مۇمكىندىك الۋى سوندىقتان دا كرەملدىڭ ىشىندە ۇيىقتاپ جاتقان قىزعانىشتىڭ قىزىل ءيتىن ۇلىتىپ وياتسا كەرەك. رەسەيلىكتەر اعىلشىن ءتىلدى ءباسپاسوز ارقىلى قازاقتاردى مۇسىركەپ بەينەلەۋگە كوشكەنگە ۇقسايدى.
بيىل گەرمانياداعى قوس رەجيمنىڭ كۋاسى بولعان قابىرعانىڭ قۇلاتىلعانىنا جيىرما جىل تولماق. تاريحي كۇننىڭ سالدارىن ساراپتاپ جاتقان شەتەلدىكتەردىڭ پايىمى تاۋەلسىز قازاقستاندى دا شارپىپ ءوتتى. ساليقالى جيىندا ايتىلعان گوربوچەۆتىڭ ءسوزىنىڭ استارىنان قازاقستاندى وبسە-گە توراعالىققا بەكىتكەن ەلدەرگە العىس ءبىلدىرۋدىڭ ورنىنا، وكىنىش تانىتقان كەيىپ اڭعارىلدى.
«وتكەن جيىرما جىلدىڭ ىشىندەگى مۇمكىندىگىن ەۋروپا ءتيىمدى پايدالانا المادى»، - دەدى وتكەن اپتادا «Boston» باسىلىمى. باتىس پەن شىعىستىڭ ىنتاماقتاستىعىن قالىپتاستىرا المادى دەپ قابىرعاسى قايىسقان گوربوچەۆ اتالعان گازەت بەتىندە بىلاي دەپ پىكىر ايتقان: «كەڭەستىك ەلدىڭ قۇرامىندا بولعان كوشباسشى ەلدەر ءالى دە بولسا، ەركىن ەكونوميكالىق اۋماق قۇرىپ، ىنتىماقتاسا الادى».
سوۆەت وداعىنىڭ كۇيرەگەن تۇسىندا پرەزيدەنت بولعان گوربوچەۆ 1989 جىلى گەرمانياداعى قابىرعا قۇلاعان سوڭ، ەۋروپا كۇللى الەمگى بەيبىتشىلىك پەن بەرەكەنىڭ ۇلگىسىن تانىتاتىن بولار دەپ ۇمىتتەنىپتى. «ورىستار ءالى دە بولسا سوۆەت وداعىنىڭ قۇدىرەتىن ساعىنىشپەن ەسكە الادى. رەسەيدە جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي، حالىق گوربوچەۆتى قىزىل يمپەريانىڭ كۇل-تالقانىن شىعارعانى ءۇشىن جەك كورەدى ەكەن. رەسەيدىڭ پرەمەر-ءمينيسترى ۆلادامير پۋتين دە بۇل وقيعانى XX عاسىرداعى ەڭ ۇلكەن گەو-ساياسي وكىنىش دەپ باعالاعان» دەيدى شەتەلدىك باسىلىم.
كەڭەس وداعىنىڭ سوڭعى كوسەمى قازىرگى كەزدە يمپەريانىڭ كۇيرەگەن بولشەكتەرىن جيناپ، قايتادان قالپىنا كەلتىرە المايتىنىن اشىق مويىنداۋدا. بىراق وداقتىڭ جۇرەگىن قۇراعان نەگىزگى ءتورت مەملەكەتتى ەركىن ساۋدا ايماعىن جاساۋعا شاقىردى. «وتكەنگە شەگىنىس جاساپ، رەسەي، ۋكراينا، بەلارۋس جانە قازاقستان اراسىندا ەركىن ەكونوميكالىق ايماق قۇرۋ ءالى دە كەش ەمەس»، - دەيدى ول. http://www.boston.com/news/world/europe/articles/2009/05/13/europe_wasted_20_years_since_cold_war_gorbachev/?rss_id=Boston.com+--+World+news
سونىمەن قاتار، ول ءوز ۇسىنىسىن: «بۇل جايت ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىكتى دە ارتتىرۋعا سەبەپ بولار ەدى» دەپ نىعىرلايدى. «قاسقا» كوسەمنىڭ بۇل تۇرعىداعى ويلارىن تۇگەل، قازاقستان ءۇشىن ماڭىزدى سانالاتىن وبسە ۇيىمىنا توراعالىق ەتۋ الدىندا شەتەلدىك ءباسپاسوز بەتىنەن اقتارىلا ايتۋىنىڭ استارىندا ۇلكەن گاپ بار. سەبەبى، يمپەريالىق ايىلىن جيماعان ەل، ورتالىق ازياعا ءوز ىقپالىن جۇرگىزىپ، قويناۋىنداعى بايلىقتى ءوز مەنشىگى رەتىندە جۇمساعىسى كەلەدى. وكىنىشكە قاراي، ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارا الماي وتىرعان ەلدەر ءوز ويلارىن كرەملگە كەلىسكەن تۇردە ەمەس، جەكە-دارا جەتكىزۋدە. بۇنىڭ ءبىر دالەلى رەتىندە وزبەكستان مەن قىرعىزستاننىڭ ءبىرى «كوگىلدىر وتىنىن» پۇلداعانىن، ەكىنشىسى «ماناس» اۋەبازاسىن «قۇرباندىققا» شالعانىن ايتساق تا جەتكىلىكتى.
ءبىر قىزىعى وسى ۋاقىتقا دەيىن رەسەي باسپاسوزىندە قازاقتاردى تىكەلەي قارالاۋ، تومەندەتۋ وقيعالارى كورىنە قويماعان-دى، رەسەي ءباسپاسوزى كوبىنەسە ەلەمەگەن سىڭاي تانىتاتىن ء(بىزدىڭ بيلىك ەسەلەپ اقشا قۇيىپ وتىتسرعان باسىلىمداردى قوسقاندا). الايدا قازاقستان ەۋروپاعا ۇمتىلعان سايىن ءبىردى-ەكىلى «كەلەڭسىز» وقيعالار قىلاڭ بەرۋدە. ماسەلەن، الەمدەگى ماڭىزدى وقيعالارعا ساراپتاما جاساپ، اعىلشىن تىلىندە حابار تاراتاتىن «NBC News Producer» سايتىندا «رەسەيدىڭ ەكونوميكاسى سۇرىنگەندە، اس ۇيىندەگى قاسىعى ۇلكەيەدى» اتتى ماقالا جارىق كوردى. ماقالادا داعدارىس جاعدايىنداعى رەسەيلىكتەردىڭ احۋالى سۋرەتتەلگەن. ايتالىق، رەسەي شىركەۋلەرىندە تەگىن تاراتىلاتىن تاماققا سۇرانىس كۇننەن كۇنگە ۇلعايىپ بارا جاتقانى ءسوز بولادى. ماسكەۋدىڭ ورتالىعىنداعى اۋليە كوسماس پەن داميان شىركەۋىنىڭ قىزمەتكەرلەرى مۇنىڭ باستى سەبەبى جۇمىسسىزدىقتىڭ ءورشىپ بارا جاتقانىنان دەپ تۇسىندىرۋدە. مۇنداي جۇمىسسىزداردىڭ ىشىندە قازاق ازاماتتارى دا بار دەپ اتاپ كورسەتىلگەن. ءوز ەلىنەن بەزىپ، رەسەيدىڭ شىركەۋىنەن ريزىعىن تاۋىپ جۇرگەن قازاقتار مۇناي مەن گازعا باي ەلدىڭ بەتىنە شىركەۋ بولارى ءسوزسىز. قاڭعىعان قازاق ماسكەۋدىڭ شىركەۋىن پانالاپ ءجۇر... http://worldblog.msnbc.msn.com/archive/2009/05/08/1926831.aspx
رەسەي ءباسپاسوزى ارقىلى شەتەلدىكتەرگە تانىلعان قازاقستاننىڭ وبسە-گە توراعالىق ەتۋ جولىنداعى اتقارىپ جاتقان شارالارى وتكەن اپتادا ۆاشينگتوندا تالقىلاندى. وسىعان وراي اقش-تىڭ بىرنەشە باسىلىمدارىندا قازاقستاننىڭ ەۋروپالىق وداققا بەرگەن ۋادەسىنە قانشالىقتى ادال ەكەنى ساراپتالدى. نيۋ-يوركتەن حابار تاراتقان دجوشۋا كۋچەرا “Eurasia” سايتىندا «استانانىڭ دەموكراتيالىق نيەتتەرى باعالانۋدا» اتتى ماقالاسىندا وسى جايتتى تارقاتىپ بايانداعان. قازاقستان 2010 جىلى اتالعان ۇيىمعا توراعالىق ەتۋگە تاڭدالىنىپ الىنعاندا، استانا ءوز ەلىندە ساياسي رەفورما جاساۋدى موينىنا العان. الايدا جۇمىسىنا كىرىسۋگە التى اي قالعان كەزدە اقش-تىڭ زاڭگەرلەرى مەن ديپلوماتتارى «استانا بەرگەن ۋادەلەرىن ورىنداۋعا اسىقپاي وتىر» دەپ ۇرەيلەنۋدە. اقش-تىڭ وڭتۇستىك جانە ورتالىق ازيا ايماعى حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى گەورگ كرول: «قازاقستاندا رەفورمالار كۇتكەندەگىدەي ءجۇرىپ جاتقان جوق» دەدى ۆاشينگتوننىڭ تورىندە. بۇعان قازاقستاننان بارعان زاڭگەر ەۆەگني جوۆتيس تە قوسىلىپ، دەموكراتياعا قايشى كەلەتىن مىسالدارىن بايانداعان. شەتەلگە شىعىپ، ەركىن كوسىلگەن ءجوۆتيستىڭ پىكىرىن شەتەلدىكتەر بىرىنەن-ءبىرى ءىلىپ الىپ، جاريا ەتۋدە. ءوز كەزەگىندە اقش كونگرەسسمەندەرى «قازاقستان دەموكراتيالىق رەفورمالار جاساۋدا ءوزىنىڭ ەكى الىپ كورشىسىمەن ساناسۋعا ءماجبۇر» دەگەن قازاق بيلىگى تاراپىنان ايتىلعان سوزگە تاڭدانىستارىن بىلدىرۋدە. http://www.eurasianet.org/departments/insightb/articles/eav051409a.shtml

كەڭەس وداعى قۇلاعان سوڭ كوپتەگەن ساياساتكەرلەر ورتالىق ازيادا پليۋراليستىك دەموكراتيالىق قۇرىلىمدار بوي كوتەرەدى دەپ ۇمىتتەنگەن ەدى. «وكىنىشكە قاراي ۇمىتتەرى اقتالمادى. بىرەۋلەرى كوپ پارتيالى جۇيەنى قالىپتاستىرماق بولىپ جاتسا، كەلەسى ءبىر ەلدەردە گورباچەۆ داۋىرىنەن دە اسىپ تۇسكەن ادام توزگىسىز رەجيم قالىپتاسىپ وتىر. الايدا قازاقستان ايماقتاعى ەلدەرمەن سالىستىرعاندا مۇلدەم بولەك جولمەن كەلە جاتىر»، - دەپتى يحسان يىلماز TodayZaman اتتى تۇرىك باسىلىمىندا. «تۇركيا قازاقستان بولا الا ما؟» اتتى ماقالاسىندا جۋرناليست قازاقستانداعى قازىرگى جاعداي تۇركيا بيلىگىنە ۇلگى بولۋى كەرەك دەپتى. «ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، ۇلتارالىق جانە ساياسي دامۋى جيىرما جىلدان از ۋاقىتتىڭ ىشىندە تۇركيا مەن يران، الجيريا مەن مالايزيامەن سالىستىرعاندا ىلكىمدى وزگەرىستەر كورسەتۋدە. ءبىزدىڭ انتيدەموكراتتار مەن اسكەري كۇشتى قولدانۋدى تاڭدايتىن كۇشتەرگە قارۋ-جاراقتان باس تارتىپ، پليۋراليزممەن، ارتاراپتاندىرۋمەن ناقتىلى يەدولوگياسىز جانە ءاربىر سەنىم يەسىنە قۇرمەتپەن قارايتىن قازاقستاننىڭ جەتىستىگى ۇلگى بولسا كەرەك-ءتى» دەيدى. http://www.todayszaman.com/tz-web/yazarDetay.do;jsessionid=6DA3C77E3D085629CC704CD3B2899BBA?haberno=175501

P.S. وتكەن اپتاداعى شەتەلدىك باسپاسوزدە قازاقستاننىڭ ەۋروپانىڭ قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا توراعالىق ەتۋ جولىنداعى قادامدارى ءسوز بولدى. رەسەيدەن حابار تاراتاتىن اعىلشىن تىلىندەگى كەيبىر باسىلىمدار قازاقستاندى ورتاق ەكونوميكالىق ايماق قۇرىپ، كەڭەستىك جۇيەنىڭ ەلەمەنتتەرىن قايتادان جاڭعىرتۋعا شاقىردى.

ماقسات ايان