قۇل، قامشى ءھام قۇلدىق سانا
قوعامدىق وزگەرىستەرمەن بىرگە سانا دا تاۋەلسىزدىك الۋى كەرەك. وسى تاۋەلسىز سانا ەندىگى جەردە بۇرىن قالىپتاسقان، بىزگە مەيلىنشە قالىپتى جاعداي سياقتى كورىنىپ كەتكەن جايتتاردى مويىنداي بەرمەيدى. ونداي «قالىپتى ۇردىستەر» ادەبيەت سالاسىندا دا از ەمەس. الايدا ءبىز ونى وسى ۋاقىتقا دەيىن كەمشىلىك دەپ قابىلداعان جوقپىز. سونىڭ ءبارى، تۇپتەپ كەلگەندە، سانانىڭ قوعامعا تاۋەلدىلىگىنىڭ سالدارىنان اڭعارىلماي كەلدى. الداعى كەزەڭدە كەزىندە بايقالماعان الگىندەي «قالىپتى ۇردىستەر» كۇن ساناپ كورىنىس بەرە باستايدى. بۇگىنگى ايتىلار ويدى وسى تۇرعىدا جاسالعان قادامداردىڭ ءبىرى دەپ قابىلداعان ءجون. سونىمەن...
ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «كۇيشى» پوەماسى - قازاق حالقىنىڭ بايىرعى تازا بەينەسىن بىردەن ەسكە سالادى. سوتسياليستىك رەاليزم دەپ اتالاتىن جاساندىلىقتان ىرگەسى الشاق، كوركەم وبراز، تەرەڭنەن سىر تولعايتىن اڭعارلى فيلوسوفياسىمەن داستۇرگە، سالت-ساناعا قۇرىلعان بۇل شىعارمانىڭ ومىرشەڭدىگى دە وسىندا.
پوەمانىڭ سيۋجەت جەلىسى - حان كەنەنىڭ قىزى مەن حان اۋىلىنا قىدىرىپ كەلىپ جاتقان شەبەر كۇيشى توڭىرەگىندە ءوربيدى. كۇيشىنىڭ ونەرىنە ءتانتى بولعان قىز ونى اكەسىنەن قيىلىپ سۇراپ، نەشە كۇن، نەشە ءتۇن ءوز ورداسىندا كۇتەدى. اقىن جىرلاعانداي:
جۇتقاندا اسپاھاني شارابىنان،
كورىنىپ جۇتقان شاراپ تاماعىنان...
قوعامدىق وزگەرىستەرمەن بىرگە سانا دا تاۋەلسىزدىك الۋى كەرەك. وسى تاۋەلسىز سانا ەندىگى جەردە بۇرىن قالىپتاسقان، بىزگە مەيلىنشە قالىپتى جاعداي سياقتى كورىنىپ كەتكەن جايتتاردى مويىنداي بەرمەيدى. ونداي «قالىپتى ۇردىستەر» ادەبيەت سالاسىندا دا از ەمەس. الايدا ءبىز ونى وسى ۋاقىتقا دەيىن كەمشىلىك دەپ قابىلداعان جوقپىز. سونىڭ ءبارى، تۇپتەپ كەلگەندە، سانانىڭ قوعامعا تاۋەلدىلىگىنىڭ سالدارىنان اڭعارىلماي كەلدى. الداعى كەزەڭدە كەزىندە بايقالماعان الگىندەي «قالىپتى ۇردىستەر» كۇن ساناپ كورىنىس بەرە باستايدى. بۇگىنگى ايتىلار ويدى وسى تۇرعىدا جاسالعان قادامداردىڭ ءبىرى دەپ قابىلداعان ءجون. سونىمەن...
ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «كۇيشى» پوەماسى - قازاق حالقىنىڭ بايىرعى تازا بەينەسىن بىردەن ەسكە سالادى. سوتسياليستىك رەاليزم دەپ اتالاتىن جاساندىلىقتان ىرگەسى الشاق، كوركەم وبراز، تەرەڭنەن سىر تولعايتىن اڭعارلى فيلوسوفياسىمەن داستۇرگە، سالت-ساناعا قۇرىلعان بۇل شىعارمانىڭ ومىرشەڭدىگى دە وسىندا.
پوەمانىڭ سيۋجەت جەلىسى - حان كەنەنىڭ قىزى مەن حان اۋىلىنا قىدىرىپ كەلىپ جاتقان شەبەر كۇيشى توڭىرەگىندە ءوربيدى. كۇيشىنىڭ ونەرىنە ءتانتى بولعان قىز ونى اكەسىنەن قيىلىپ سۇراپ، نەشە كۇن، نەشە ءتۇن ءوز ورداسىندا كۇتەدى. اقىن جىرلاعانداي:
جۇتقاندا اسپاھاني شارابىنان،
كورىنىپ جۇتقان شاراپ تاماعىنان...
قىزدىڭ سۇلۋلىعى كورگەن جاندى اقىلىنان الجاستىراتىن، حور قىزىنداي سيپاتقا يە بولسا، جىگىت تە وزەكتى جاندى ونەرىمەن باۋرايتىن، بارماعىنان بال تامعان دالانىڭ سەرىسى. ول جايلى اقىن:
سۋ اقپاي جاتتى توقتاپ ارناسىندا،
قارعالار قالقىپ قالدى جار باسىندا.
ماقۇلىق جەردە، كوكتە ماۋجىرادى،
اينالدى اق الماستار قورعاسىنعا، -
دەپ تولعايدى. ەندى ەكەۋىنىڭ اراسىندا ىڭكارلىكتىڭ وتى مازدايدى. قىز - حان تۇقىمى، جىگىت قارادان شىققان ونەر يەسى. جىگىت قىزعا قول سالار بولسا، حان تۇقىمىن قورلاعان بولىپ جازالانادى. قىز التىن باسىن ارزانداتىپ قاراعا قوسىلسا، حان تۇقىمىنىڭ سۇيەگىنە زور تاڭبا . وسى تۇستا قوسىمشا ەپيزود بار. دۋلات رۋىنان شىققان باي بالاسىنىڭ حان قىزىنا كوڭىلى كەتەدى دە، ءتۇن جامىلىپ، قىز ورداسىنا باسپالاي كىرىپ، ارام ويىن ىسكە اسىرعىسى كەلەدى. قاھارىنا مىنگەن حان قىزى ەرتەسى تەنتەگىن قولىنا سالماسا، دۋلات رۋىن شاپپاققا نوكەرلەرىن جيناپ، ۇرىسقا دايىندالادى. سول رۋدىڭ يگى جاقسىلارى قىز تالابىن ماقۇلداپ، باي بالاسىنىڭ قىلشا موينىن قىلىشقا ۇسىنادى. حان تۇقىمىن سىيلاپ، بايەك بولعان جۇرت ىقىلاسىنا ىرزا بولعان قىز سۋىق ءجۇرىستى سۋماقايدى ولتىرمەي، ات-شاپان ايىبىن الىپ، ەلىنە قايتادى. سودان كوپ وتپەي، كۇيشى دە «ەسى باردا ەلىن تابادى». پوەما دا اقىرلاسادى.
گەرودوت جازبالارىندا ساقتار تۋرالى كوپتەگەن اڭىزدار ايتىلادى. سونىڭ ءبىرىن دە:
ساق ساربازدارى الىس ەلگە جورىققا اتتانادى. سول جاۋلاعان ەلدەرىندە كوپ ۋاقىت تۇرىپ قالادى. كۇندەر وتە كەلە تۋعان جەر، وسكەن ەلدەرىن ساعىنىپ، قايتپاققا قام جاسايدى. سول ارالىقتا ساربازداردىڭ ايەلدەرى ەسىكتە جۇرگەن قۇل-قوتاندارمەن كوڭىل قوسادى. دۇنيەگە كەلگەن ۇرپاق ەسەيىپ، ەل بيلەيدى. ەلگە قايتىپ كەلە جاتقان ساق جاۋىنگەرلەرى وزدەرىنە بەيمالىم ساربازدارمەن، شىندىعىندا قۇلدان تۋعان ۇلدارمەن بەتپە-بەت سوعىس اشادى. قانداي جاۋدان قايتپاعان ساق جاۋىنگەرلەرى بۇل ساربازداردى جەڭە المايدى. قىلىشقا دا، ساداققا دا، نايزاعا دا ماشىقتانعان الگى جاۋىنگەرلەر ولاردى بەت قاراتپايدى. اقىرى بۇلاردىڭ كىم ەكەنىن شىرامىتقان ساق قولباسشىسى جاۋىنگەرلەرىنە جاۋدى قامشىمەن ساباۋعا بۇيرىق بەرەدى. جاڭاعى بەت قاراتپاي تۇرعان جاۋىنگەرلەر سول ساتتە تۇس-تۇسقا قاشادى. وسىلايشا، قۇلدىڭ قۇل ەكەنىن ەسىنە تۇسىرەدى.
جوعارىداعى پوەما مەن اڭىزدىڭ اراسىندا ۇلانعايىر تاريحي كەڭىستىك جاتسا دا، ۇلتتىڭ وزىندىك كوزقاراسى مەن فيلوسوفياسىنىڭ بىرتۇتاستىعى ساناڭا بىردەن ساپ ەتەدى. سوناۋ ساقتار ءداۋىرى مەن ءىلياس اقىن ءومىر سۇرگەن مەزگىلگە دەيىنگى تاريحي ساباقتاستىق، كەزەڭ-كەزەڭىمەن ميانىڭ تامىرىنداي ماتاسىپ جاتقاندىعىن اڭعارتادى. ءداستۇردىڭ - تاريحي تۇرعىدان قالىپتاسقان، الەۋمەتتىك نورمالار مەن ءىس-ارەكەتتەردىڭ ولشەمى ەكەندىگىن ەسكەرتەدى. ۇرپاق ساباقتاستىعى تۋرالى تانىم نەمەسە گەنەالوگيالىق زەردەنىڭ قالىپتاسۋى - دالا جۇرتى ءۇشىن ەر مەن ايەلدىڭ جۇپتاسۋىن بيو-فيزيولوگيالىق قۇبىلىس رەتىندە ءتۇسىنۋ ەمەس. تەكسىزدىك - كوشپەندىلەر تانىمىندا قوعامدىق ءومىردىڭ ۇيلەسىمىنە جات جارالىم، ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا ادام ساپاسىنا ايرىقشا ءمان بەرىلەتىنى سوندىقتان. ادامنىڭ قوعامدىق-الەۋمەتتىك ورەسىنەن گورى، ونىڭ شىققان تەگىنە، اتا-باباسىنا ايرىقشا نازار اۋدارىلىپ، سولارعا باسىمدىق سيپات بەرىلىپ وتىرعان. جىراۋلار پوەزياسىنان وسى اسىل قاسيەتتەرگە قۇرىلعان جولداردى كوبىرەك جولىقتىراسىز. مىسالى:
ءاي، حان، مەن ايتپاسام بىلمەيسىڭ...
قاتىن الدىڭ قارادان،
ايىرىلدىڭ حاندىق جورادان،
ەل ۇستايتىن ۇل تۋماس،
ايىرىلار اتا-مۇرادان!
مۇنى نەگە بىلمەيسىڭ؟! (اسان قايعى)
نەمەسە
جال قۇيرىعى جابا دەپ،
جابىدان ايعىر سالماڭىز!
قالىڭمالى ارزان دەپ،
جامان قاتىن الماڭىز!
جابىدان ايعىر سالساڭىز،
جاۋعا مىنەر ات تۋماس.
جامان قاتىن الساڭىز،
توپقا كىرەر ۇل تۋماس...
جاماننان جاقسى تۋسا دا،
جاقسىدان جامان تۋسا دا،
تارتپاي قويماس نەگىزگە. (بۇقار جىراۋ)
جىراۋلار پوەزياسىندا، سونىمەن قاتار، تەكتىلىككە قاتىستى ماقال-ماتەلدەر دە مولىنان ۇشىراسادى. «تامىرىنا قاراي بۇتاعى، تەگىنە قاراي ۇرپاعى»، «تەكتى بىلگەننەن ۇرىكپە، تەكسىزگە اينالعاننان قورىق»، «تەڭىن تاپ تا تەگىن بەر»، «اكەڭدە جوق ارعىماق، شەشەڭدە جوق ارعىماق، ساعان وڭاي بولىپ پا، بيىك جاردان قارعىماق»، ت.ب. ماقالداردىڭ بارلىعى دا گەنەالوگيالىق تازا سانانىڭ، ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا ادام ساپاسىنىڭ، ادام تەكتىلىگىنىڭ ەڭ نەگىزگى قۇندىلىق ەكەندىگىن اڭعارتادى.
قازىر ءبىزدىڭ قوعامدا بوي كوتەرگەن «قۇلدىق سانا»، «ۇلتسىزدانۋ» سەكىلدى ۇردىستەردىڭ بارلىعى كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ ادامداردىڭ قۇندىلىقتى پارىقتاۋ بولمىسىن ماقساتتى تۇردە وزگەرتۋىنەن، ءداستۇرلى مادەنيەت پەن قالىپتاسقان قاعيدالاردى مۇددەلى تۇردە بۇرمالاۋىنان تۋىنداعان قۇبىلىس. كەڭەستىك جۇيەدە ۇلتتى ۇيىستىرۋشى ەڭ ءبىر جاندى تەتىك بولىپ تابىلاتىن ءداستۇر ساباقتاستىعى، ۇلتتىق دۇنيەتانىم تارك ەتىلدى. مۇنداي ۇردىسكە مويىنسۇنۋ سول قوعامداعى ءاربىر ادام ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋدىڭ بىردەن-ءبىر العىشارتىنا اينالدى. قوعامدىق وي-سانانى قايتا قۇرىپ جاتقان بۇگىنگى تاڭدا، قازاق قوعامىنىڭ وزىندىك ساناسىن قالىپتاستىرۋ - ەڭ وزەكتى ماسەلە. ول تاۋەلسىز سانا - كەڭەس وداعى كەزىندە بۇرمالانعان تاريحي شىعارمالارداعى ۇلتتىق ۇستانىمداردىڭ ءمانى مەن ماعىناسىن، تاريحي تۇلعالاردى تاپتىق تۇرعىدا سىڭار جاقتىلى ءتۇسىنىپ كەلە جاتقان تانىم قاتەلىگىنەن ارىلۋىمىزدى تالاپ ەتەدى.
1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن ساياسي بيلىكتى قولىنا العان كەڭەستىك جۇيە وزدەرىنىڭ ۇستانىمىنا جات ادەبيەت پەن مادەنيەتتىڭ تامىرىنا بالتا شاپتى. كەڭەس وداعىنىڭ مەملەكەت ۇلگىسىمەن وعان سايكەستى مادەنيەت قۇرىلىمى دا بىرتىندەپ قالىپتاستى، ءارى بەكەمدەلىپ ورنىعا باستادى. قازاق دىلىنە جات وسىنداي ۇستانىمعا قارسىلىق تانىتىپ، ءداستۇرلى قازاق قوعامىن ساقتاپ قالۋعا جان-تانىمەن كىرىسكەن الاش زيالىلارى «يدەياسى ازات بولماعان، فەودالدىق قوعامنىڭ سارقىنشاقتارى» رەتىندە تانىلىپ، رەپرەسسياعا ۇشىرادى. كەڭەستىك قۇرىلىمداعى اعارتۋ بالالار ادەبيەتىنەن تارتىپ، بۇكىل رۋحاني قۇندىلىقتاردى تاپتىق نەگىزدە تانۋعا قۇرىلدى. «ەستە جوق ەسكى زاماندا ءبىر كەدەيدىڭ اقىلىنا كوركى ساي سۇلۋ قىزى بولىپتى» دەگەن سەكىلدى تاپتىق كوزقاراسقا ايقىن باسىمدىلىق بەرىلەتىن ەرتەگىلەر وقۋلىقتاردا ءالى كۇنگە ساقتالىپ كەلەدى. ءتىپتى ابايدىڭ:
«قاراشا، جەلتوقسان مەن سول ءبىر- ەكى اي،
قىستىڭ باسى ءبىرى ەرتە، بىرەۋى جاي.
ەرتە بارسام، جەرىمدى جەپ قويام دەپ،
ىقتىرمامەن كۇزەۋدە وتىرار باي»،-
دەگەن ولەڭىندەگى قازاققا ءتان ەكولوگيالىق تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋ شارالارى، قىستاۋ مەن جايلاۋدىڭ جايىلىمىن ورىندى پايدالاناتىن كوشپەلى ءومىر سالتى «كەدەيدىڭ ءوزى جۇرەر مالىن باعىپتىڭ» تاساسىندا قالا بەردى. كلاسسيكالىق الەم ادەبيەتىنىڭ التىن-جاۋھارلارمەن دەڭگەيلەس، قازاق حالقىنىڭ رومانتيكالىق جانە پسيحولوگيالىق نەگىزگە قۇرىلعان «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ»، «قىز جىبەك»، «قالقامان-مامىر»، ت.ب. عاشىقتىق داستاندارىنداعى كەيىپكەرلەرىمىز فەودالدىق قاراڭعى ءداۋىردىڭ كەسىرىنەن قاناتى قايىرىلعان عاشىقتار رەتىندە ءتۇسىندىرىلدى. حالىقتىڭ بۇكىل بولمىس ءبىتىمىن، سالت-ءداستۇرىن، فيلوسوفياسىن بويىنا سىڭىرگەن دالا جىرىنداعى دالالىق تەكتىلىكتىڭ قاتال زاڭدارى قاعاجۋ تارتتى. شىن مانىندە بۇل قيسسا-داستانداردىڭ بارلىعى دالا زاڭدىلىعىن ۇرپاق جادىنا شەگەلەپ كەتكەن ءبىر-ءبىر ەسكەرتكىش. «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» جىرىندا - انتقا ادال ساحارالىقتاردىڭ بەسىك قۇدا ءداستۇرى اماناتتالسا، «قىز جىبەكتە» - «جەتىمىن جىلاتىپ، جەسىرىن قاڭعىتپايتىن» امەڭگەرلىك سالتتىڭ التىن دىڭگەگى بوي كوتەرەدى. «قالقامان - مامىر» - قازاقتىڭ قان تازالىعى، جەتى اتا ارالاماي قىز الىسپايتىن گەندىك ەرەكشەلىكتەردى ەستەن ەش شىعارمايتىن اريستوكراتيالىعىن اڭداتادى ( قازاقتىڭ بۇكىل قيسسا-داستاندارىنداعى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى وسىلاي تىزە بەرۋگە بولادى). ءوزىن جاڭا زامان تۇلەگى سەزىنەتىن بۇگىنگى ۇرپاق، ءداستۇر مەن سالتتى ەسكىلىكتىڭ سارقىنشاقتارى ساناپ، مەنسىنە بەرمەيتىندىگىمىز شىندىق. «زامانىڭ قالاي بولسا، بوركىڭ سولاي» دەيمىز. ول قاي ماعىناداعى بەيىم مەن پايىم ەكەنىنە باس اۋىرتىپ جاتقانىمىز شامالى. تايراڭداپ عۇمىر كەشكەن تابانىمىزدىڭ استىنداعى تارعىل جەر - بابالار تانىمى، ءداستۇر مەن سالتىن تەمىردەي تارتىپپەن ساقتاۋىنىڭ ناتيجەسىندە بىزگە اماناتتالعانىن ۇمىتتىق...
كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ باعىت-باعدارى ەڭ اۋەلى ءداستۇر مەن سالتتى ۇرپاق جادىنان ءوشىرۋدى ۇلت اعارتۋىنان باستاعانىن ايتتىق. سونىڭ سالدارىنان تاريحي تۇلعالاردىڭ وپپونەنتتەرىن كۇنى بۇگىن تاپتىق تۇرعىدان تانۋ ءۇردىسى ءالى جالعاسىپ كەلەدى. كەڭ بايتاق قازاق دالاسىنىڭ باتىس بولىگىنە ورنالاسقان بوكەي ورداسىنىڭ حانى - حان جاڭگىردى «حان ەمەسسىڭ، قاسقىرسىڭ!» قالپىندا قالدىرىپ، جاس ۇرپاق ساناسىنا جاڭگىردىڭ شىنايى بەينەسىن سىڭىرە الماي كەلەمىز. ماحامبەت اقىن سول قوعامنىڭ وپپوزيتسيونەرى. ادۋىن اقىننىڭ حاننىڭ «يت تەرىسىن باسىنا قاپتاپ»، «ەرەۋىل اتقا ەر سالعانى» زاڭدى قۇبىلىس. بىراق «جاڭگىر كىم ەدى؟» دەگەن ساۋال جۇرت نازارىنان تىس قالدى. پرولەتارياتتىڭ «ۇلى كوسەمىنىڭ» «ۇلى يدەيالارى»، عاسىرعا جۋىق جالعاسقان «يدەيالىق تاربيە» جاڭگىر بەينەسىن قارا باتپاققا باتىردى. شىندىعىنا كەلگەندە، 1824 جىلى اق كيىزگە كوتەرىلىپ، حان سايلانعان جاڭگىر بوكەيۇلى - قاراڭعى قازاق دالاسىنا ونەر-ءبىلىمنىڭ شىراعىن جاعىپ، بوكەي ورداسىن ساياسي-ەكونوميكالىق ماڭىزعا يە ورتالىققا اينالدىرعان ادام. كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، تاتار، ورىس، اراب، پارسى تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرگەن حان جاڭگىر قول استىنداعى حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا كوڭىل ءبولىپ، شەشەك اۋرۋىنا قارسى ەكپە جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، اۋرۋحانا سالعىزدى. حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن كوتەرۋ، ساۋدا-ساتتىق سالاسىن دامىتۋعا دا ايرىقشا دەن قويىپ، مال تۇقىمىن ساپالاندىرۋ جۇمىستارىن قولعا الدى. ەل بولاشاعىنىڭ كەپىلى - ءبىلىم سالاسىنداعى ەڭبەكتەرى ۇشان-تەڭىز حان جاڭگىر 1841 جىلى قازاق دالاسىندا تۇڭعىش رەت مەكتەپ اشتى. قىسقاسى، بوكەي ورداسىنىڭ ساياسي، مادەني، ەكونوميكالىق جاعىنان دامۋىنا جول اشىپ، بۇل ولكەنىڭ باسقارۋ ىسىنە كوپتەگەن وزگەرىستەر ەنگىزگەن رەفورماتور، قازاق دالاسىنىڭ جاڭعىرتۋشىسى حان جاڭگىر بوكەي ۇلىنىڭ تۇلعالىق قاسيەتىن، تاريحي باعاسىن ۇرپاق ساناسىنا سىڭرە الماي كەلە جاتقانىمىز دا - رەۆوليۋتسيالىق سانا تۋدىرعان قايشىلىق. سول ىسپەتتەس جاياۋ مۇسانىڭ «اق سيساسىندا» كەزدەسەتىن:
«...شورماننىڭ مۇستافاسى اتىمدى الىپ،
اتاندىم سول سەبەپتەن جاياۋ مۇسا»، -
دەپ كەلەتىن جولدارىنداعى شورماننىڭ مۇستافاسىن زورەكەر، ۇستەم تاپ وكىلى رەتىندە تانىپ، جەك كورىپ كەتكەلى قاشان. بۇل وپپونەنتىمىز دە - ادامي قۇندىلىقتى پارىقتاۋ بولمىسىمىز تۇبەگەيلى وزگەرىسكە ۇشىراعان ءداۋىردىڭ قۇربانى. التى الاشقا اتى ايگىلى شورمان ءبيدىڭ مۇستافاسى مەن جاياۋ مۇسانىڭ گەنەالوگيالىق جارالىمىنداعى تەپە-تەڭدىكتى ز.اقىشەۆ «جاياۋ مۇسا» رومانىندا اشىق جازعان. قانجىعالى رۋىندا ءاجىبايدىڭ اي مەن كۇندەي سۇلۋ قىزى بار دەگەن داقپىرتتى ەستىگەن اعا سۇلتان بوشتاي، قانجىعالىنىڭ بولىسىناي ستارشىنى كۇلەندى كوندىرىپ، ناعاش سۇلۋمەن (جاياۋ مۇسانىڭ شەشەسى) نەشە كۇن، نەشە ءتۇن «تويات ءتۇنىن» وتكىزەدى. كەيىن بايجان ناعاشتى الىپ قاشادى. جەتى ايلىعىندا جاياۋ مۇسا دۇنيەگە كەلەدى. ول جايلى مۇسانىڭ:
بوشتايدان مەن تۋدى دەپ ەل ايتادى،
بىلمەسە بەكەر تەككە نەگە ايتادى؟
«مىقتىنىڭ جۇرناعىنان جاراتىلعان،
جۇرەگىنىڭ وتى بار»، - دەپ ايتادى،-
دەگەن ولەڭى بار دەيدى كەي دەرەكتەردە. شالا تۋعان بالا شورماننىڭ مۇساسىنداي (شورماننىڭ مۇسا، مۇستافا دەگەن ۇلدارى بار) ابىرويلى ازاماتى بولسىن دەپ اۋىل مولداسى بالاعا مۇسا دەگەن ەسىم بەرەدى. نەكەسىز توسەك قاتىناسىنىڭ جارالىمى رەتىندە قارالىپ، اقسۇيەك تۇقىمىنىڭ اتىن يەلەنگەنى ءۇشىن شورماننىڭ مۇستافاسى مۇسانى «كوزگە شىققان سۇيەلدەي» كوردى. ولىسپەي بەرىسپەيتىن قارسىلاستارعا اينالعان ەكى مىرزانىڭ باستارىنىڭ پىسپەي كەتكەنى، تامىرىندا تاراعان قاننىڭ تەكتىلىگىندە بولسا كەرەك. يت كورمەگەن قورلىقتى كورسەتىپ، ءوزىن يت جەككەنگە ايداتقان شورماننىڭ مۇستافاسى قايتىس بولدى دەگەندى ەستىگەندە جاياۋ كۇرسىنىپ: «الىسۋعا دا، ارپالىسۋعا دا تۇراتىن، ازۋى التى قارىس ارىستان ەدى. الىسساڭ سوندايمەن الىس، ءوزىڭنىڭ دە كىم ەكەنىڭ كورىنەدى. يمانى سالامات بولسىن» دەيدى. بۇل اراداعى قايشىلىق - ءبىزدىڭ تانىمداعى اتتى مەن جاياۋدىڭ، باي مەن كەدەيدىڭ الەۋمەتتىك ورەسىنەن تۋىنداعان دۇنيەلەر ەمەس، سانامىزدا ەمىس-ەمىس ەلەسى قالعان قازاقى دۇنيەتانىمنىڭ ءبىز تۇسىنە بەرمەيتىن كۇردەلى زاڭدىلىقتار كەرەعارلىعى بولۋى مۇمكىن. ايتا بەرسەك، مۇنداي «جەكسۇرىن» وپپونەنتتەرىمىزدىڭ قاتارىن تولىقتىراتىن «سودىر-سوتقارلارىمىز» بارشىلىق. پارتيالىق پرينتسيپكە باسىمدىلىق بەرىلەتىن، سوتسياليستىك رەاليزم ءادىسى ادەبيەتتە ۇستەمدىك ەتىپ تۇرعان كەزىندە تاريحي تۇلعالاردىڭ شىنايى بەينەسىن قالىپتاستىرۋ مۇمكىن بولمادى. م.اۋەزوۆ سەكىلدى عۇلاما جازۋشى قالامىنان تۋعان «اباي جولى» ەپوپەياسى ءبارىبىر دالالىق تەكتىلىككە ءتان بولمىسىنان جاڭىلعان جوق. اعا سۇلتان قۇنانباي قاھارىنا ۇشىراپ، قارعىس ارقالاعان قوداردىڭ ءولىمىن بايانداۋ ارقىلى، دالانىڭ قاتال زاڭىن اياقاستى ەتكەن كۇناھارلاردىڭ تارتار جازاسىن ۇرپاق ساناسىندا جاڭعىرتىپ كەتتى ۇلى سۋرەتكەر. بۇل ءبىر عانا ەپيزود. ەندەشە تۇتاس ەپوپەيانىڭ كوتەرگەن جۇگىن ءسىز بەن ءبىز تولىق ءتۇسىنىپ جەتتىك پە ەكەن...
كەڭەستىك ينتەرناتسيونال تۋدىرعان سانالىق وزگەرىستى ع.مۇسىرەپوۆ تە كەيبىر شىعارمالارىنا اشىنا استار ەتتى. «قوس شالقار» اڭگىمەسىندە كەڭەستىك ساياسات جۇرگىزگەن يندۋسترياليزاتسيا، كوللەكتيۆيزاتسيا سەكىلدى ساياسي رەفورمالار كەزىندەگى اۋىل ءومىرىن سۋرەتتەگەندەي كورىنگەنمەن، جازۋشىنىڭ ىشكى قىجىلىن اڭعارۋ اسا قيىنعا سوقپايدى. شىعارمادا: «تەلپەكتەردىڭ، «يت اياقتاردىڭ» تەرلىكتەي مايەگىن قوسىمنىڭ قالىڭ جىلقىسى «ءۇيتىپ» جاتقاندا، يت اياقتار «قوس شالقاردان» اتىن دا سۋارا المايتىن»، - دەپ تولعايدى قالامگەر. قوسىم بايدىڭ يەلىگىندەگى قوس شالقار (رەۆوليۋتسيادان بۇرىنعى) كوركى كوز سۇرىندىرەتىن، اناۋ-مىناۋدىڭ اياعى جەتە بەرمەيتىن جەر جانناتى ەدى (قايماعى بۇزىلماعان قازاقى تازالىق دەسەك بولادى). ساياسي رەفورمالاردان كەيىن يت سارىعان شالشىق سۋعا اينالادى. بەيىمبەتتىڭ «كۇنىڭ تۋدى، قۋ كەدەي!» دەپ كۇڭىرەنەتىنى «قوس شالقاردىڭ» ءونبويىنان بايقالىپ تۇرادى.
ءسوزىمىزدى تۇيىندەي كەلە، ج.ايماۋىتوۆتىڭ «اقبىلەگى» جايىندا ءسال توقتالا كەتسەك. «اقبىلەكتى» وقىعان جاننىڭ تالاۋعا تۇسكەن قىز تاعدىرىنا جانى اۋىرمايتىنى جوق شىعار. ورىس سولداتىنىڭ قولجاۋلىعىنا اينالىپ، تاعدىر تاۋقىمەتىن تارتقان سورلى قىز قارابەت بولىپ، جالعاننان جالىققان اششى وكسىگى جانىڭدى جابىرقاتۋشى ەدى عوي. كەيىن اپ-ساپ باسىلىپ، قارعىس پەن نالەتكە دۋشار ەتكەن «مۇرتتى جەزدەمىزدى» قاپيادا جولىقتىرعان قايران قىز جانارىن ودان تايدىرا الماي، ءبىر ءسات اڭتارىلىپ، جالتاقتاپ قالاتىنى بار-تىن. شەبەر سۋرەتشىمىز ايەل جانارىنداعى اڭسار ارقىلى نەنى ايتقىسى كەلدى؟ ەتەگىن جەل كوتەرمەگەن بەيشارا قىزدىڭ اڭداۋسىزدا بويىنداعى اسىلىن الدىرىپ، توياتىن ورىس سولتاتىنان تاپقان ءناپسى قاناعاتىن با؟ مەنىڭشە، ولاي ەمەس. الاش قوزعالىسى كوز الدىندا جەڭىلىس تاۋىپ، 1932 جىلى ماسكەۋدە اتىلىپ كەتكەن ۇلى جازۋشىنىڭ، ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ ىقپالىنان تۋىندايتىن ۇلت پسيحولوگياسىنداعى «ىستىق ماحابباتتى» تەرەڭ تۇيسىنبەۋى مۇمكىن ەمەس. بۇگىنگى جالتاقتىعىمىز، ءتىل مەن ءدىلدىڭ جۇتاڭ تارتۋى سول «ۇلى سەزىمنىڭ» ءلاززاتىن كەشكەن «شىرىن عۇمىر» ەمەي نە.
تانىسىمنان «ورىس پەن اعىلشىننىڭ قايسىن جاقسى كورەسىڭ» دەپ سۇراپ ۇلگەرگەنىمشە، «ارينە، ورىستى» دەپ تاق ەتە قالعانى بار. ەكى ۇلت جايىندا انتروپولوگيالىق تيپ، ءتۇر-ءتۇس، اكادەميالىق ءبىلىم ورەسى تۋرالى ەش ءسوز بولعان جوق. «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي» نەمەسە «ونەر-ءبىلىم بار جۇرتتار» سالىستىرمالى قاعيداتتارى ادىرا قالدى. بار اڭداعانىم، قۇلعا ءتان قول قۋسىرۋ. سول شاقتا كەمەل ەل بولۋعا ەركىم تارتپايتىن «جيەندىگىم» ەسكە ءتۇسىپ، «قايران، اقبىلەك اپام-ايعا» باسىپ، اعىل-تەگىل جىلاعىم كەلدى. دوسىمنىڭ ايتقان ءسوزى ەسىمە ءتۇستى. «قالايشا كۇيىنبەيسىڭ! كەشەگى قۇدايسىزدىق ءھام كوممۋنيستىك يدەيا ورىستىڭ ەتەگىنەن جەم جەگەن مەرتىك پەن شارتىقتاردى، ۇلتسىزدار مەن تەكسىزدەردى تاربيەلەدى. سونىڭ كەسىرىنەن جاعىمپازدان -جاندايشاپ، تەكسىزدەن - قۇل-قوتان، زيناقوردان - زۇلىم ۇرپاق دۇنيەگە كەلدى. سولار ەل بيلەپ وتىر». اششى بولسا دا، شىندىق وسى. ءا.مەڭدەكە ءبىر ماقالاسىندا م.مىرزاحمەتۇلىنىڭ مىنا ءسوزىن قاپەرگە سالىپتى. ءبىز دە قايتالالىق. «20-عاسىردىڭ باسىنداعى اتا ۇرپاقتىڭ بويىنداعى رۋحاني قازىنانىڭ اعا ۇرپاققا بەرىلۋگە ءتيىستى داستۇرلىك جالعاسىن كەڭەستىك ساياسات سانالى تۇردە كۇرت ءۇزىپ تاستادى. 1930-37 جىلداردان كەيىن دۇنيەگە كەلگەن بۇگىنگى اعا ۇرپاق وكىلدەرى تۇتاستاي ماڭگىرتتەنۋ جاعدايىن باسىنان كەشتى. وسى اعا ۇرپاق وكىلىنىڭ ءبىرى - مەنىڭ ءوزىم دە قاتتى ماڭگۇرتتەنىپ، ۇلتتىق سانانىڭ ويانۋىنا بايلانىستى ەسىمدى ازەر ءارى كەشىرەك جينادىم. ءبارىبىر مەن جازعان دۇنيەلىكتەردە ماڭگۇرتتىكتىڭ بەلگىسى اڭداعان كىسىگە بايقالىپ تۇراتىنىن ءوزىم دە ىشتەي سەزەمىن». اۋليەلىك تانىمعا جەتەلەيتىن ادامي قاسيەت رەتىندە باعالاۋعا بولادى بۇل وكىنىش پەن وكسىككە تولى عاپۋنامانى. ۇلت اعارتۋىنداعى اعاتتىقتار، قۇلدىق سانانىڭ ازاتتىعىنا ارپالىسقان ماڭگىرگەن ۇرپاق الدىنداعى مىندەت پەن جاۋاپكەرشىلىك وسىلاي ورىندالۋى كەرەك شىعار. ال ايتپەسە دارۆين شالدىڭ «ەۆوليۋتسيالىق ىلىمىنە» ءتان پروتسەسس، اتادان بالاعا اۋىساتىن سانا قايشىلىعى تۇزەلمەيدى.
ىرىسبەك دابەي
