بۇدان 2,5 مىڭ جىل بۇرىن يراكتاعى ديالا دەگەن وزەن ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن ەكەن دەگەن « الەم تاڭعاجايىپتارى» جيناعىندا جازىلعان  دەرەك بار. ادامزاتقا جاساعان قياناتىنا قاناعات تۇتپاي، تابيعاتقا دا ۇستەمدىك جاساماق بولعان پارسى پاتشاسى  كيردىڭ سۇيىكتى اتى وسى وزەننەن وتەردە سۋعا كەتكەن ەكەن.. قاھارىنا مىنگەن كير 360 كانال قازدىرىپ، وزەن  سۋىن قۇمعا اعىزىپ،  ارناسىن قۇممەن تولتىرتقان ەكەن. بۇگىندە جىلوي وڭىرىندە قۇم بوگەتتەردىڭ سالىنۋىنا بايلانىستى ارناسىن قۇم باسىپ، سۋى سورعا كەتكەن جەم وزەنىنىڭ تاعدىرى وسى ولىمگە كەسىلگەن وزەنگە  ۇقساعالى تۇر. استامشىلىقپەن اسقاقتاعان كيردىڭ جازاسىن ساقتاردىڭ پاتشايىمى توميريس بەرگەنى بەلگىلى. قازىر سول قازىلعان كانالدار قۇممەن بىتەلىپ، ديالا وزەنى قالپىنا كەلىپ، ارناسىن قايتا تاۋىپتى. ال جەمنىڭ قاشان قالپىنا كەلەرى بۇگىنگى ادامداردىڭ تىكەلەي ارالاسۋىنا  بايلانىستى.

بۇدان 2,5 مىڭ جىل بۇرىن يراكتاعى ديالا دەگەن وزەن ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن ەكەن دەگەن « الەم تاڭعاجايىپتارى» جيناعىندا جازىلعان  دەرەك بار. ادامزاتقا جاساعان قياناتىنا قاناعات تۇتپاي، تابيعاتقا دا ۇستەمدىك جاساماق بولعان پارسى پاتشاسى  كيردىڭ سۇيىكتى اتى وسى وزەننەن وتەردە سۋعا كەتكەن ەكەن.. قاھارىنا مىنگەن كير 360 كانال قازدىرىپ، وزەن  سۋىن قۇمعا اعىزىپ،  ارناسىن قۇممەن تولتىرتقان ەكەن. بۇگىندە جىلوي وڭىرىندە قۇم بوگەتتەردىڭ سالىنۋىنا بايلانىستى ارناسىن قۇم باسىپ، سۋى سورعا كەتكەن جەم وزەنىنىڭ تاعدىرى وسى ولىمگە كەسىلگەن وزەنگە  ۇقساعالى تۇر. استامشىلىقپەن اسقاقتاعان كيردىڭ جازاسىن ساقتاردىڭ پاتشايىمى توميريس بەرگەنى بەلگىلى. قازىر سول قازىلعان كانالدار قۇممەن بىتەلىپ، ديالا وزەنى قالپىنا كەلىپ، ارناسىن قايتا تاۋىپتى. ال جەمنىڭ قاشان قالپىنا كەلەرى بۇگىنگى ادامداردىڭ تىكەلەي ارالاسۋىنا  بايلانىستى.

ادامزات سۋ قورلارىن اسىل قازىنا دەپ قاستەرلەيدى. جەر - تىرشىلىك اناسى بولسا، سۋ - تىرشىلىك اتاسى. جىلوي اۋدانى تابيعاتى قاتال، سۋعا قات وڭىرگە جاتادى. اۋدان ايماعىنداعى ءبىر عانا تابيعي سۋ كوزى  - جەم وزەنى. بۇل وزەن كونە زامان شەجىرەلەرىندە ايتىلىپ جۇرگەن ارنالى وزەن بولعاندىعىنا دالەلدەمەلەر جەتكىلىكتى. ەدىل مەن جايىقتان كەيىن عاسىرلار بويى قارت كاسپيگە كەلىپ قۇيىلاتىن ارنالى وزەندەردىڭ ءبىرى وسى جەم بولعان.. باسىن مۇعالجار تاۋلارىنان الىپ، ۇزىندىعى 700 شاقىرىمعا سوزىلعان ءور مىنەزدى، بابىن كەلتىرىپ ايالاي بىلگەنگە تىرشىلىكتىڭ تامىرشىسى،  تابيعاتتىڭ جومارت سىيى، قازانى قازىناعا تولى وزەن اتالاتىن ەدى.. جيىرماعا تارتا شاعىن كولدەردى سۋعا تولتىرىپ، سوناۋ سىپىرا جىراۋ مەن قازتۋعان جىرلارىندا ايتىلاتىن «وتىز ويمەن، سەكسەن سايدى» كەمەرىنە كەلتىرەتىن دە وسى وزەن بولعان.. ەجەلدەن ەگىن ەككەن ەل سۋدان تارىقپاعان، شابىندىعىندا جايىلعان مال ارىقتاماعان. تالاي ۇرپاق جاعاسىنا اۋناپ، سۋىنا شومىلىپ، سارى سازانىن ازىق ەتكەن. بۇگىندە ارناسىنا قۇم بوگەتتەر سالۋمەن قۇمعا كومىلگەن، جىلىمشىلاپ اققان سۋى جۇرەك سىزداتار كۇيگە تۇسكەن وزەن تاعدىرىنا جاناشىرلىق تانىتىلماي وتىر. كولدەرى شالشىققا، سايلارى بالشىققا اينالعانىنا قينالىپ جۇرگەندەر شارۋا باققان قارا شارۋا عانا. جەرىنەن كورىك كەتىپ، شارۋاسىنىڭ بەرەكەسى بۇزىلعان اۋىل تۇرعىندارىنىڭ قولىنان كەلەر قايران جوق. تۇرمىس پەن تىرشىلىكتى مۇناي سالاسىنا باعىندىرماي، شارۋا شارۋاشىلىعىنا دا بەتبۇرىس جاساپ، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ بۇدان بۇرىنعى قالىپتاسقان اتا كاسىپتەرىنە قايتادان قادام جاسالسا دەگەن تۇرعىندار مۇڭىن ءازىر ەستىر قۇلاق بولماي تۇر.

بىرىڭعاي مۇناي-گاز وندىرۋگە بەيىمدەلگەلى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ اتا كاسىبى ەگىنشىلىك پەن مالشىلىق جەتىمسىرەپ قالدى. كەشەگى ءورىستى مالعا تولتىرعان كەڭشارلار تاراتىلىپ، بار ىنتا ىقىلاس قارا التىن قازىناسىنا اۋدى. قازىنا ىزدەۋشىلەر ءوڭىردىڭ ساۋتامدىعىن قالدىرماي قازىپ، جەر استى بايلىعىن يگەرىپ جاتىر. كەڭ جىلوي اتى ىعىستىرىلىپ، مۇناي مەن تەڭىزشەۆرون اتىمەن اتالىپ، باسقا  تابيعي تىرشىلىك كوزدەرى ىعىستىرىلىپ تاستالدى. مۇناي بايلىعىنان جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا تيگەن ۇلەستەن ەكولوگيالىق زارداپ سالماقتىراق. مۇناي-گاز ءوندىرىسىنىڭ دامۋىمەن بىرگە قورشاعان ورتانىڭ شەكتەن تىس لاستانۋى، اۋىز سۋ تاپشىلىعى، جەردىڭ شولەيتتەنۋى قوسا جۇرۋدە. ەكولوگيالىق مۇددە مەن ەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىك، ەكولوگيالىق ساۋىقتىرۋ شارالارى ەسكەرىلۋدەن قالىپ بارادى.. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ەكولوگيالىق ساۋاتى مەن ءوز مۇددەلەرىن قورعاي ءبىلۋ بەلسەندىلىگى تومەندىگىن مۇناي الپاۋىتتارى ءوز قاجەتىنە قاراي شەبەر پايدالانۋدا.

بۇرىنعى جىلدارى جەم سۋىن پايدالانۋ، مۇنايشىلارعا قاجەتتى ازىق-تۇلىكتى جەرگىلىكتى شارۋاشىلىقتار وندىرگەن ونىمدەرمەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرى رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە قارالىپ وتىرىلاتىن ەدى. 50-60-شى جىلدارى جەم سۋىن ءتيىمدى پايدالانۋ، شارۋاشىلىقتاردىڭ شاعىن كولدەردە سۋ قويمالارىن جاساۋىنا نازار اۋدارىلاتىن. سۋ قويمالارى جىلىنا ەكى رەت كوكتەمدە جانە كۇزدە سۋمەن تولتىرىلىپ وتىرۋ قالىپتاسقان شارۋا بولاتىن. اۋدانداعى ۇجىمدىق شارۋاشىلىقتار وسى شاعىن سۋ قويمالارى ارقاسىندا سۋدان تارىقپاي، ءتورت تۇلىك مالىن ءوسىرىپ، تارى، جۇگەرى، باقشا داقىلدارىن ەگىپ، وزدەرىن جانە مۇنايشىلاردى ەت-سۇتپەن، كوكەنىس ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتەتىن. ول كەزدە قىرۋار سۋ قويمالارى مەن ۇلانعايىر ەگىس القاپتارىن وڭدەۋ، سۋارۋ ىستەرى قول كۇشىمەن اتقارىلاتىن. قازىرگى تەحنيكالىق وركەنيەت كەزىندە وسى ىستەر قايتادان قولعا الىنسا، جىلويدىڭ نار ماياداي يسىنگەن ءوڭىرىنىڭ  بەرەرى اۋدان جۇرتشىلىعىن سىرتتان تاسىمالداناتىن ونىمدەرگە تاۋەلدى قىلماس ەدى دەگەن وي ورالادى.

بۇگىنگى تۇسىنىك بويىنشا جىلوي ءوڭىرى ەگىستىككە جارامسىز، توپىراعى تۇزدى، قۇنارسىز سانالىپ، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ەگىنشىلىك ءداستۇرى جوققا شىعارىلىپ وتىر. عىلىمي ساراپتامالارعا سۇيەنسەك، ءوڭىردىڭ توپىراعى سۇرعىلت ءتۇستى قوڭىر توپىراق تيپىنە جاتادى. توپىراقتىڭ بۇل ءتۇرى قۇرعاق كليمات جاعدايىندا دالالىق ءشوپتى وسىمدىكتەر استىندا قالىپتاسىپ تۇزەلگەن. قاراشىرىك قاباتى جۇقا. توپىراق قۇرامىنداعى قاراشىرىك 3 پايىز كولەمىندە، بىراق يزۆەستىگە باي، سۋدى جاقسى سىڭىرەدى. عىلىم دوكتورى ا.ي.مارچەنكونىڭ ايتۋىنشا اۋىلشارۋاشىلىق داقىلدارىنىڭ كەيبىر تۇلەرىن بۇنداي توپىراقتارعا وسىرۋگە بولادى ەكەن. سورتاق توپىراقتى القاپتاردىڭ ۇستىڭگى قاباتىندا سۋدا ەريتىن تۇزداردى سۋ ارقىلى تۇزىن شايعاننان كەيىن، تىڭايتقىشتارمەن وڭدەپ، تەرەڭ قوپسىتىپ، ەگىستىككە جارامدى ەتۋگە بولادى.

60-شى جىلدارى اۋدان ايماعىندا جاڭا مۇناي كوزدەرىنىڭ اشىلۋىنا بايلانىستى، مۇناي كاسىپشىلىكتەرىنە ەل قونىستاندىرۋ، سۋ ماسەلەسىن شەشۋ قولعا الىنعان ەدى.. اۋدانداعى جالعىز وزەن - جەم سۋىن ءتيىمدى پايدالانۋ، سۋ رەسۋرستارىن جاساۋدىڭ جوبالىق نۇسقالارى جاسالعان- دى. وسىنداي جوبانىڭ بىرەگەيى ارالتوبە سۋ قويماسىن سالۋ بولاتىن. جەر جاعدايىن زەرتتەگەن عالىمدار وزەننىڭ ەكى جاعالاۋىن بيىك قىراتتارمەن كومكەرىپ، سۋ قويماسىن جاساۋعا تابيعاتتىڭ ءوزى دايىنداپ بەرگەن اسا قولايلى ورىندى تاۋىپ، سۋ قويماسى قۇرىلىسىنىڭ جوباسىن ۇسىندى. وسى جوبانى بۇكىلوداقتىق دەڭگەيگە كوتەرىپ، مينيسترلەر كەڭەسى قاراۋىنا ۇسىنعان، وسى سۋ قويماسىنىڭ جوباسىن بەكىتتىرۋگە قول جەتكىزگەن سول كەزدەگى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى قاتشىسى ن.ونداسىنوۆ پەن وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسى س.قۇباشەۆ بولاتىن. بۇل جوبا ويداعىداي ىسكە اسىرىلعان جاعدايدا سارىقاسقا جازىعىنداعى كەڭ القاپتىڭ تىڭ جاتقان جەرلەرىنە سۋ شىعارىلىپ، ەگىن مەن ەكپە ءشوپ ەگەتىن، مال ونىمدەرىن دايىندايتىن، باۋ-باقشا ەگىمەن اينالىساتىن شارۋشىلىقتار قۇرۋ جوسپارلانعان ەدى. 60-شى جىلدىڭ باسىندا بۇل قۇرىلىستىڭ باستاماسى  قارقىندى باستالىپ، اۋدان ورتالىعىنان 50 شاقىرىمدىق قاشىقتىقتاعى ايدالادا اقشاڭقان قوس قاباتتى ۇيلەر مەن قىزمەت كورسەتۋ ورىندارى بوي كوتەرە باستاعان بولاتىن. بۇل قۇرىلىس 1964 جىلى توقتاپ قالدى. ارالتوبە قالاشىعىنداعى دايىن نىشاندار يەسىز قالىپ، كورىنگەنگە قولدى بولىپ، تالاۋعا ءتۇسىپ جوق بولدى. قۇرىلىس جۇمىسىنىڭ بۇلايشا اياقتالعانى ءالى كۇنگە جىلويلىقتارعا تۇسىنىكسىز. ايتۋشىلار سوزىنە قاراعاندا سول جىلعى كەڭەس وداعىنداعى ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ اۋىسۋى مەن وسى قۇرىلىستى سالۋعا كۇش-جىگەرىن جۇمساعان وبلىس باسشىلارىنىڭ قىزمەتتەن كەتۋى سەبەپ بولسا كەرەك.

اۋداننىڭ تابيعي بايلىعىمەن الەمگە تانىلىپ تۇرعان ساتىندە وسىنداي اقىلعا قونىمدى ىستەردى قايتا قولعا الۋدى جۇرتشىلىق قالاپ وتىر. ءوندىرىسى دامىپ، ءىرى كومپانيالار قونىس تەپكەن مۇنايلى ولكە ءۇشىن سۋ قويمالارىن قالپىنا كەلتىرۋ ۇلكەن پروبلەما بولماس ەدى. قارجىدان دا، تەحنيكا جاعىنان دا  «تەڭىزشەۆرون»، «قازمۇنايگاز» كومپانيالارى تارىقتارمايتىنىنا كەپىلدىك بار، تەك وسى ىسكە باستاما جاساۋعا ءتيىس جەرگىلىكتى بيلىك بەلسەندىلىك تانىتسا جاراپ جاتىر. ەڭ الدىمەن جەم وزەنىنىڭ تابيعي رەسۋرس رەتىندە تانىلىپ، قورشاعان ورتاعا تىكەلەي ىقپال ەتەتىن مەملەكەتتىك ماڭىزى بار سۋ نىساندارى ساناتىنا ەنگىزىلۋىنە قول جەتكىزگەن ورىندى بولار ەدى.. ونى قورعاۋعا الۋ - ايماقتىڭ ەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى. وزەننىڭ قۇم باسقان بولىگىن تازارتىپ، قۇمدانۋعا سەبەپ بولىپ وتىرعان قۇم بوگەتتەر سالۋدى توقتاتۋ شارالارىن الىپ، سۋ قورلارىن جاساۋعا بولاتىن 20-دان اسا شاعىن كولدەرگە، سۋ جينالاتىن ويلار مەن سايلارعا سۋ شىعارۋ ءۇشىن وزەكتەردى قۇمىن ارشىپ، جولىن اشسا جاراپ جاتىر.. جەم سۋىنىڭ تەڭىزگە قوسىلۋىنا كەدەرگى بوگەتتەردى بۇزسا، كولدەردەگى بالىق قورى كوبەيەدى. سۋى مول كولدەردە بالىق پيتومنيگىن جاساپ، شاباق وسىرەتىن، وسىرىلگەن شاباقتاردى سۋلى كولدەرگە جىبەرىپ، بالىق وسىرۋمەن اينالىساتىن قوجالىقتار قۇرۋعا جول اشىلار ەدى. وسىلايشا كولدەردە بالىق، تۇزدە اڭ-قۇستار كوبەيىپ، ءتىرى تابيعات قالپىنا كەلەر ەدى.

- ەلىمىزدىڭ قورشاعان ورتانى قورعاۋ، قۇرعاقشىلىقپەن كۇرەس جونىندەگى حالىقارالىق كونۆەنتسياعا قوسىلىپ، ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى شەشۋگە  بەلسەنە ارالاسىپ جۇرگەن مەملەكەت ەكەنىن بىلەمىز. رەسپۋبليكامىزدا قابىلدانعان سۋ كودەكسىندە سۋ رەسۋرستارىن پايدالانۋدىڭ ەكولوگيالىق تالاپتارى  كورسەتىلگەن. وسى كودەكس نەگىزىندە  ءوڭىرىنىڭ ەكولوگيالىق مۇددەسىن قامتاماسىز ەتۋ شارالارىنىڭ جوباسىنا جەم وزەنىن قورعاۋ ماسەلەسىنىڭ دە ەنگىزىلۋى اسا قاجەتتىلىك بولىپ وتىرعانى جىلوي جۇرتشىلىقتىڭ قالاۋى..

..

ساكەن  بوزاەۆ.  اتىراۋ وبلىسى،  جىلوي اۋدانى.