دالا تاريحى جايىندا. (شەجىرەشى مومباي قارتتىڭ اڭگىمەسى)
تاياۋدا ينتەرنەت سايتىن اشسام: «بارمىسىڭ، باۋىرىم. يسا مومباەۆ» - دەگەن قىسقا حابار جازىلىپتى. سالەم جولداۋشى تاي - قۇلىنداي بىرگە وسكەن كورشى ىنىشەك ەكەنىن ءبىلىپ قۋانىپ قالدىم. كەلەسى ءبىر جولداۋىندا «اتىراۋدا پروكۋراتۋرا، سوت سالالارىندا سەگىز جىل قىزمەت اتقاردىم. تاياۋدا ەلورداعا پارلامەنت ماجىلىسىنە زاڭ قىزمەتىنە اۋىسىپ كەلدىم» - دەپ جازىپتى. قاراپ وتىرسام، ءبىر ءبىرىمىزدى كورمەگەلى جيىرما جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى. اسىلدىڭ سىنىعى ابىرويلى ءجۇر ەكەنسىڭ عوي - دەگەن وي كوڭىلىمە قۋانىش ۇيالاتتى. بالالىق شاعىمىز ەسكە ءتۇسىپ، يسانىڭ اكەسى، زەردەلى قارت مومباي اقساقالدى ەسكە الدىم. ءبىز مەكتەپتە ورىسشا ءبىلىم العانىمىزبەن، قازاقتىڭ سالت - داستۇرلەرىن، شەجىرەلەرى مەن تاريحىن، قازاق فولكلورىن، جىرلارىن سانامىزعا قۇيۋشى، قىسقاسى اداسپاي قازاق بولىپ وسۋىمىزگە سەبەپشى بولعان وسى زيالى قارتتىڭ تاربيەسى ەدى. ويلاپ، باعدارلاسام، البىرت جاستىقتىڭ اسەرىنەن قارت قادىرىن اڭعارماعان ەكەنبىز...
تاياۋدا ينتەرنەت سايتىن اشسام: «بارمىسىڭ، باۋىرىم. يسا مومباەۆ» - دەگەن قىسقا حابار جازىلىپتى. سالەم جولداۋشى تاي - قۇلىنداي بىرگە وسكەن كورشى ىنىشەك ەكەنىن ءبىلىپ قۋانىپ قالدىم. كەلەسى ءبىر جولداۋىندا «اتىراۋدا پروكۋراتۋرا، سوت سالالارىندا سەگىز جىل قىزمەت اتقاردىم. تاياۋدا ەلورداعا پارلامەنت ماجىلىسىنە زاڭ قىزمەتىنە اۋىسىپ كەلدىم» - دەپ جازىپتى. قاراپ وتىرسام، ءبىر ءبىرىمىزدى كورمەگەلى جيىرما جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى. اسىلدىڭ سىنىعى ابىرويلى ءجۇر ەكەنسىڭ عوي - دەگەن وي كوڭىلىمە قۋانىش ۇيالاتتى. بالالىق شاعىمىز ەسكە ءتۇسىپ، يسانىڭ اكەسى، زەردەلى قارت مومباي اقساقالدى ەسكە الدىم. ءبىز مەكتەپتە ورىسشا ءبىلىم العانىمىزبەن، قازاقتىڭ سالت - داستۇرلەرىن، شەجىرەلەرى مەن تاريحىن، قازاق فولكلورىن، جىرلارىن سانامىزعا قۇيۋشى، قىسقاسى اداسپاي قازاق بولىپ وسۋىمىزگە سەبەپشى بولعان وسى زيالى قارتتىڭ تاربيەسى ەدى. ويلاپ، باعدارلاسام، البىرت جاستىقتىڭ اسەرىنەن قارت قادىرىن اڭعارماعان ەكەنبىز...
مومباي اقساقال دىبىستى ەنتسيكلوپەديا تارىزدەس بولاتىن. ادام اتا، حاۋا انادان باستالاتىن جازبا شەجىرەسى كۇللى قازاق ۇرپاعىن قامتىپ، سول كۇنى پەرزەنتحانادا دۇنيەگە كەلگەن سابيمەن جالعاساتىن. اۋىل اقساقالدارىنىڭ «اۆتوريتەتى». زەردەلى قارت ابىلعازى، شاكارىم، اقتايلاق بي ت.ب. شەجىرەلەرى مەن قازاق تاريحىن، حاندار كەستەسى مەن باتىرلار جىرلارىن ءبىر تاڭعا توقتاۋسىز مۇدىرمەستەن، ەش قاعازعا قاراماي جاڭىلماستان جاتقا ايتاتىن. شاقشاداي باستىڭ ىشىنە مۇنشا اۋىز ادەبيەتىنىڭ شەكسىز مۇراسى قالاي، قاي جاعىنا سىيىپ جاتادى، مۇندايدى باسقالاردان بايقاماعان ءبىز ءۇشىن تاڭقالارلىق جۇمباق. «مومبايدىڭ اڭگىمەسىن تىڭدايمىز» - دەپ تەك اۋىل ادامدارى عانا ەمەس، ەلىمىزدىڭ ءار شەتىنەن ايتۋلى جازۋشىلار، تاريحشىلار، جىراۋلار دا كەلگەنىن، تىڭداۋشىلاردىڭ تاڭ اتا تاڭداي قاعىسىپ، باستارىن شايقاپ تارقاسقانىن يسا بالادان ەستيتىنبىز. بۇل لەكتسيا «ماۋسىمدى» ەمەس، ايىنا كەم دەگەندە ءبىر كۇن قايتالانىپ وتىراتىن ءجايىت. اۋديتوريادا وتىرعان لەكتورداي قاريا تىڭداۋشىلارىنا قاسقايا قاراپ، ءبىر - ەكى رەت جوتكىرىنىپ الىپ، ءبىر زاماتتا توماعاسىن سىپىرعان قىرانداي ءدۇر سىلكىنىپ اڭگىمەسىن باستاعاندا دۇنيەدەگىنىڭ ءبارى ۇمىت بولىپ، ەلدىڭ ەكى كوزى اق باسقان ساقال مەن مۇرتتىڭ ورتاسىنداعى اۋىزدان شىعاتىن كەلەسى ءسوزدى ەستۋگە ىنتىعاتىن. اقساقالىمىز جەڭىل سوزگە اۋەس ەمەس، ءبىر ءسوزىن ەكى جول قايتالامايتىن شەشەندىك قاسيەت يەسى. مۇنداي ءجيى جينالعان قاۋىمعا بايبىشەسى قاتيپا اپامىز قاباق شىتا بىلمەيتىن ساباز ادام، اڭگىمە تىڭداي كەلگەندەرگە داستارحانىن جايىپ، قالا بەردى ءوزىنىڭ كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرشىلىگىمەن اينالىسىپ جۇرە بەرەتىن ادام ەدى. مەن ەس بىلگەلى شالىنىڭ اتىن اتاعانىن ەستىپ كورمەپپىن، ىلعي دا «تورەم» دەپ قانا وتىراتىن. ەكەۋىنىڭ بەرەكەسى مەن سىيلاستىعى قازاقى وتباسىنىڭ ۇلگىسى ەدى.
مومەكەڭ زايسان، اقسۋات وڭىرىنە العاش اياق باسقان اعارتۋشى مۇعالىمدەردىڭ ءبىرى. سەمەيدە وقۋدا جۇرگەندە الاش زيالىلارىمەن ارالاسىپ، ەلگە بارعاندا ولاردىڭ ساياسي كوزقاراستارىن حالىق ىشىنە ناسيحاتتاپ، كەرەي، جانىبەك حانداردىڭ ۇستانىمىن العا تارتىپ، الاش كوسەمدەرىنىڭ قاۋلى، قارارلارىن قارا حالىققا تۇسىندىرۋمەن شۇعىلدانعان. وسىنداي «ەڭبەكتەرى» ءۇشىن «حالىق جاۋى» اتانىپ ون جىلداي يتجەككەنىڭ اۋىلىن دا كورىپ قايتقان. «زونادا وردجەنيكيدزەمەن بىرگە وتىردىم، شوقشا ساقالدى سارى شال ەكەن. ولار ءوز بالشەبەكتەرىن جيناپ، جيىلىس وتكىزىپ، قاۋقىلداسىپ، شۋلاسىپ جاتاتىن» - دەگەن ءسوز اراسىنداعى ءبىر اڭگىمەسى ەسىمدە قالىپتى.
قازاق تاريحى، شەجىرەسى تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا مەن ءوزىم ءالى كۇنگە ەش ادەبيەتتەن، ەش تاريحتان وقي الماعان، ەش تاريحشىنىڭ اۋزىنان ەستي الماعان، بىراق ماعىنالىق جاعىنان سامال لەبى قازاق داستۇرلەرىنەن انىق اڭعارىلاتىن نەبىر قۇندى دەرەكتەردى وسى مومباي قارتتىڭ ءسوز لامىنەن اڭعاراتىنمىن. مەكتەپ بىتىرەر جىلدىڭ كوكتەمىندە تاريحقۇمار ءبىر توپ ءجاسوسپىرىم اقساقالدىڭ «لەكتسياسىنا» قاتىسۋدى ۇيعاردىق.
«قولدارىڭداعى سسسر تاريحىن ىسىرىپ قويىڭدار. ونسىز وقۋعا تۇسە الماسسىڭدار، الايدا ەل تاريحىن بۇرمالاعان جاساندى تاريح - ول جارتىلاي تاريح. مەنىڭ ايتقاندارىمدى كوكەيلەرىڭە توقىپ ويلانا جۇرىڭدەر، تۇبىندە تاريح وسىنى راستايدى.» - بولدى اقساقالدىڭ العاشقى ءسوزى. سودان شەجىرە قارت ءبىر جەلپىنىپ الىپ ءسوزىن جالعاپ كەتتى: - اڭىز ءتۇبى اقيقات. تاريحتى ماتەرياليستىك تۇرعىدان ءتۇسىنۋ ءدىني ءبىلىمنىڭ بارلىعىن جوققا شىعارادى، ال كۇللى
ءبىلىم كوزى ءدىني وقۋدان باستاۋ العانىن ۇمىت قالدىرادى. سەندەر وقىپ جۇرگەن ءدارۆيننىڭ ءوز اكەسى مايمىلدان جاراتىلماسا، ادام بالاسى جەر بەتىنە تەك قانا ادام بولىپ جاراتىلعان. جەر جاھاندا ەڭ العاش ادام بالاسى تانىعان ءدىن - مۇسىلمان، ءتاڭىر ءدىنى. قازىرگى انىقتالعان تاريحي - ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ دەرەكتەرى بويىنشا ءتاڭىر ءدىنى ب.د.د. 4 مىڭ جىل بويىندا بەلگىلى. مۇحامەد پايعامبار ونىڭ YII عاسىرداعى جالعاستىرۋشىسى. قازاق شەجىرەسى بىلاي باياندايدى: نۇح پايعامبار - يافەت - تۇرىك - تۇتىك - ەلشە - دەبباقوي - كيىك - الىنشا - قارا حان - وعىز حان.
الەمدى توپان سۋ باسقان زاماندى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. انىقتاپ بايقاعان ادام جەر بەتىنىڭ قاي نۇكتەسى بولماسىن سۋدان قالعان ءىزدى اڭعارارى انىق. نۇح پايعامباردىڭ كەمەسى توقتاعان العاشقى قۇرلىق قازىعۇرت تاۋىنىڭ باسى.
قازىعۇرتتىڭ باسىندا كەمە قالعان،
ول كيەلى بولماسا نەگە قالعان؟
نۇح پايعامبار سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە دەيىنگى جەرلەردى ۇشكە ءبولىپ، قام اتتى ۇلكەن ۇلىنا قارا ءناسىلدى ەلدى، سام اتتى ۇلىنا اراب، پارسى جۇرتىن، ال كەنجەسى يافەتكە شىعىس جەرلەرىن يەلىككە قاراۋلارىنا بەرەدى.
يافەتتىڭ ۇلدارى تۇرىك، حازار، ساقلاب، ءرۇس، مەنگى، شىن، كەيمار، تاريح. يافەت ۇلدارىن شىعىستىڭ تاۋ - دالاسىنا ادام اياعى جەتەر جەرگە يەلىك جاساۋعا جولداپ، ول جەرلەردى ۇلكەن ۇلىنىڭ بيلىگى ەتىپ تۇرىك يمپەرياسىن قۇرعان. تۇرىك قاعاننىڭ ورداسى ىستىق كول جاعاسىندا بولعان. تۇرىك حاندىعىن ورحون جازۋلارىنان
باستاپ تانىعان - ابەستىك تاريح. تۇرىكتانۋشى عالىم س.ە.مالوۆتىڭ:
«تۇركى تىلدەرى بۇگىنگى قۇرامىندا ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى بەس عاسىر اياسىندا بەلگىلى. ودان ارىدەگى عاسىرلار تۇڭعيىعىنا سۇعىنا بويلاپ، تۇركى تىلدەرىنىڭ تاريحىن تانۋعا ءبىزدىڭ ءبىلىمىمىز جەتپەيدى، دالىرەك ايتساق، بىلىمسىزدىگىمىز مۇمكىندىك بەرمەيدى. ءسوز جوق ارىدەگى عاسىرلاردا دا تۇركى ءتىلى بولعان..». - دەگەنىندە ناقتى شىندىق بار. ونىڭ كوپ مىسالىنىڭ ءبىرى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن IY مىڭجىلدىقتا جازىلعان جانە ءالى كۇنگە دەيىن وقۋ كىلتى تابىلماعان ءۇندى جەرىندەگى ماقىنجار (موحەندجو - دارو بولۋى كەرەك) جازۋى، تابىلماعانى قانشا، ول عىلىمنىڭ بولاشاق ەنشىسى. قازىقۇرت تاۋىنان التاي، گيمالاي، حان ءتاڭىرى، پامير، ت.ب. تاۋلى ايماقتار مەن سول بەلدەۋلەردە جەر قىرتىسى جوعارى جاتقان تاياۋ شىعىس پەن الدىڭعى ازيا جەرلەرى، تيگر، ەفرات، ءنىل، گانگ، يند، حۋانحى، يانتسزى سياقتى وزەندەردىڭ جاعالاۋلارى العاشقى قۇرلىقتىق تىرشىلىك يەلەرىنىڭ ءومىر سۇرگەن وشاقتارى، وتاندارى وسى ايماق. جەردىڭ ەڭ بيىك جوتالى ايماعى بولعاندىقتان وزەن سۋلارى دا وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك پوليۋستارعا جارىلا تومەندەپ اعاتىنى دا سوندىقتان. كونە ءداۋىر زامانىندا تۇرىك حاندىعىنا باعىنعىسى كەلمەگەن اق ءناسىلدى حالىقتار سول زامانداردا ەدىل - جايىق، دەربەنت دالىزدەرى بويىنشا باتىس باعىتقا قونىس اۋدارادى. III - II
سوڭعىلارى بولىپ گرەكتەر، لاتىش، اريلىك گەرمان تايپالارى باتىسقا اۋعان. ال يافەتتىڭ ءتورتىنشى ۇلى ءرۇس يەلىك ەتكەن وزەننىڭ بويىندا تىرلىك ەتكەن سلاۆيان حالىقتارى سول وزەن اتىمەن ءرۇس يەلىك ەتكەن وزەننىڭ بويىندا تىرلىك ەتكەن سلاۆيان حالىقتارى سول وزەن اتىمەن رۋستار، ياعني ورىستار دەپ اتالىپ، كوپ الىسقا ۇزاماي دالالىقتارمەن كورشىلىكتى تاڭداعان. حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە وتىزدان استام الەمنىڭ عالىم تاريحشىلارى جازىپ، ونى ورىس تىلىنە ۆ.ۆ.بارتولد، ە.ۆ.تارلە، ۆ.ۆ. رادلوۆتار اۋدارعان ءۇش تومدىق دۇنيە ءجۇزى تاريحىندا مىناداي جولدار بار: «سرەدنيايا ازيا بىلا پەرۆوناچالنوي رودينوي چەلوۆەچەستۆا... سو ۆرەمەن گلۋبوكوي درەۆنوستي دو ناستوياششەگو ۆرەمەني سرەدنيايا ازيا ي ەە ناسەلەنيە وكازىۆالي ساموە گلۋبوكوە ۆليانيە نا رود چەلوۆەچەسكي».
ول زامانداردا ادامدار وتە ۇزاق جاساعانى تابيعي ادىلدىك. ولاي بولماعان كۇندە سانى قازىرگى ءبىر وبلىستىڭ حالقىنا جەتپەيتىن سول كونە زاماننىڭ حالقى باياعىدا قۇرىپ بىتەرى داۋسىز ەدى. ادامزات سانى ءبىر ميللياردقا تولعانى تەك 1830 جىلدار شاماسى، ال ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ باسىندا ادام سانى نەبارى 250-300 ميلليون مولشەرىندە عانا بولعان. ال داۋىرىمىزگە دەيىنگى 10-5 مىڭ جىل بۇرىنعى الەم حالقىنىڭ سانىن وسىمەن-اق مولشەرلەۋگە بولادى. ب.ز.ب. مولشەرمەن 5 مىڭ جىل بۇرىن مىسىر پەرعاۋىندارى مەن شۋمەرلەردەن ىعىسقان قىتاي قوسىندارى كەلگەنگە دەيىن، ۇلى دالادان باستاپ حۋانحى وزەنىنىڭ سولتۇستىگى مەن باتىس ءوڭىرى تولىعىمەن تۇرىك حاندىعىنىڭ يەلىگىندە، ال وڭتۇستىگى مەن شىعىسى
ءۇندى تەكتەس حالىقتاردىڭ ەنشىسىندە بولعان. قىتايدىڭ تاريحي جازبالارىندا: تيەك، كونەشە دەۋك - ەجەلگى ەتنوس. چۇنچيۋ زامانىنان ىلگەرى شيحى، (حۋانحىنىڭ تەرىستىكتەن تۇستىككە قاراي اعاتىن بولىگىمەن ونىڭ ەكى جاق الابى), تايحاڭشاڭ وڭىرلەرىن مەكەندەپ، چۇنچيۋ زامانىندا شىعىسقا كوشتى. چي، لي، جين، ۋي، سۇڭ، شيڭ بەكتەرى ارالىعىندا تۇرىپ، ولارمەن قويۋ ارالاستى. ب.ز.ب. YII عاسىردا ءۇش ارىسقا ءبولىندى. ولار مال ءوسىرۋ، اڭ اۋلاۋدى كاسىپ ەتتى، ات ءمىنىپ، ساداق تارتۋعا شەبەر بولدى. تيەكتەر اق ناسىلگە جاتادى، تۇركى تىلىندە سويلەدى.- دەپ اتاپ جازىلعان.
مىنە، ۇندىەۆروپالىق ناسىلدەردىڭ پايدا بولۋ تاريحى، ەۋرازيا تىلدەرىنىڭ بىرقاتار ديالەكتيكالىق ۇقساستىعىنىڭ سىرى وسىندا. ال ءبىزدىڭ ساق، عۇن، وعىز، ءۇيسىن، ناتشە ت.ب. دەپ سان ساققا ءبولىپ جۇرگەن تايپالارىمىزدىڭ بارلىعى قىتايدىڭ ەكى وزەن (حۋانحى، يانتسزى) ارالىعىنا كەلگەن سوڭ تايپالىق ىدىراۋعا ۇشىراعان تۇرىك حاندىعىنىڭ ەلدەرى. بۇل تۋرالى قىتايدىڭ تاريحي جازبالارىندا بىلاي كەلتىرىلەدى: ءحان پاتشالىعىنىڭ ەكى سانعۇنى (ۇي چين مەن حو چۇيبين) تاڭىرقۇتقا الاپات جورىق جاساۋ بارىسىندا جاۋدىڭ سەگىز - توعىز تۇمەن ادامىن قىرادى جانە تۇتقىنعا الادى، وزدەرى دە سان تۇمەن ادامىنان ايرىلادى، ابدەن السىرەگەن عۇندار ءبىر قيىرعا جوسىپ كەتەدى. وسىدان عۇنداردىڭ قۇباقۇمنىڭ تۇستىگىندەگى ورداسى جوق بولادى دا، حاندىكتەر حۋانحىدان ءوتىپ، شاقباڭنىڭ باتىسىنان لينجۇيگە دەيىنگى جەرلەردە توعان تارتىپ، ەگىن سالادى. ەگىس القاپتارىن باسقارۋشىلاردى تاعايىنداپ، اكىمى، اسكەرى بولىپ بەس - التى تۇمەن ادام ورنالاستىرادى. بۇل ءحان ءۋديدىڭ يۋانشوۋ 4 جىلى، ياعني ب.ز.ب. 119 جىلى بولعان وقيعا. فازل-ۋللا راشيد-اد-ديننەن باستاپ كوپتەگەن ازيالىق تاريحشىلار موڭعول، تاتار حالىقتارى تۇرىك قاعاننىڭ بەسىنشى ۇرپاعى الىنشادان تاراعان جۇرت دەگەندى ەجەلدەن ايتۋدا. ولار سولتۇستىك - باتىس مانچجۋريادا ءوسىپ - ءونىپ، كەيىننەن ونون، كەرۋلەن وزەندەرىن مەكەن ەتكەن. كەيىننەن حالقانىڭ شىعىسىنا تاتارلار، باتىسىنا موڭعول حالىقتارى ورىن تەبەدى.
تاتار حان حالقى سول زامانداردا كوبەيىپ، امۋر وزەنىنەن باستاپ الاتاۋ، ورال، التاي تاۋلارى، سىر بويى، حازار تەڭىزىنە دەيىنگى جەردى، شىعىسىندا شىڭ مەملەكەتىنىڭ شاچين شاھارىنا، تيبەت تاۋلارىن، ءۇندى ەلىنە دەيىنگى ارالىقتى الىپ جاتقان ءتول وسكەن ەكى تايپا جاراتىلىسىنان تاتۋ تۇرعانىمەن، تاتارىدڭ بايدۇھ حانى موڭعولداردى شاۋىپ، سودان باستاپ ەكى ەل اراسىندا جاۋلىق باستالعان. بۇل ب.د.ب. 1500 - 1000 جىلدار، ياعني ساق - اريلەر زامانى دەپ شامالاۋعا بولادى. ال ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ باسىندا 93 جىلى موڭعولدار تاتاردان كۇيرەي جەڭىلىپ حارامۋرەن (امۋر) بويىنا قاشىپ، ەرگەنە قون تاۋلى شاتقالىندا بوي تاسالاپ، موڭعول ەلى اتىنان ايرىلىپ، تايپالىق ءومىر كەشەدى. ول جەردەن بورتە شىن (شىڭعىس حاننىڭ جيىرما ەكىنشى اتاسى) 450 جىلدان سوڭ اتا قونىستارىنا باستاپ اپارادى. تۇرىكتەر دە 439 جىلى تاۋعاشتاردان جەڭىلىپ تۋرا سولاردىڭ كەيپىن كيىپ التىن تاۋىن پانالايدى. تۇرىكتەردى 552 جىلى اشينا باتىر باستاپ الىپ شىعىپ، قىتايدان اۋاشا جەردە جاڭا تۇرىك قاعاندىعىن قۇرۋعا بەت بۇرادى. جازبا تاريح تاريح حاندىعىن وسى كەزدەن باستاپ قانا تانيدى.
شەجىرە بويىنشا قازاق تاريحىندا ەلەۋلى ورىن الاتىن قارا حان موڭعول حاننىڭ 18 - ءشى ۇرپاعى. كوشپەندى حالىقتاردىڭ كونە تاريحىن نەگىزىنەن قىتاي ايماعىنان، التاي تاۋىنىڭ وڭىرىنەن ىزدەستىرگەن ابزال. التاي دەگەن اتاۋ اۋدارماسىندا - التىندى تاۋ. ۇلى جىبەك جولىنا دەيىن التاي تاۋىمەن حۋانحى وزەنى ارالىعىندا التىننىڭ ساۋدا جولى بولعانىن قازىرگى تاريح بەتتەرى كوپ قوزعامايدى. ات پەن وگىزگە تيەلگەن التىن تولى قورجىندار حۋانحى وزەنىنىڭ جاعالاۋلارىندا كوشپەلى ەل مەن قىتاي، ءۇندى، تيبەت حالىقتارىنىڭ ساۋداسىن قىزدىرعان. ءتىپتى ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ وزىندە، 1720 جىلدارى I پەتر جىبەرگەن ەكسپەديتسيا رەسەيگە قورجىن - قورجىن تازا التىن جىبەرگەنى، نەمەسە التىن ىزدەۋشى زىرياننىڭ اق تاسقا جابىسقان 20 كەلى تازا ساف التىندى تاپقانى جانە بۇل تاۋدان كۇنى كەشەگە دەيىن تابيعي تازا التىن تابىلىپ كەلگەنى وسى تاريحي وقيعالاردىڭ بۇلتارتپاس دالەلى.
قىتايدىڭ كونە جازۋلارىن وقيتىن ماماندار بۇل كۇندە جوقتىڭ قاسى، بولماعاندا كوشپەلىلەر شەجىرەلەرىنىڭ اقيقاتىنا كوزجەتەر ەدى. قىتاي جازۋىنىڭ پايدا بولۋى مولشەرمەن 2,5 مىڭ جىلدى قامتيدى. جالپى قىتايدىڭ جازبا تاڭباسىنىڭ سانى 50 مىڭعا جۋىق. قىتاي ەلىنىڭ اڭىزى بويىنشا ولاردى حۋانحى، يانتسزى وزەندەرىنىڭ بويىنا العاشقى باستاپ الىپ كەلىپ ورنالاستىرعان، سوعىس ونەرىن، كورشى حالىقتاردىڭ جەرلەرىن جاۋلاپ الۋدى، التىن، مىس، قولا پايدالى قازبانى ءوندىرۋ مەن پايدالانۋدى، جازۋ - سىزۋ بىلىمىنە كوزدەرىن اشىپ، ۇيرەتكەن حۋانحى پاتشا توعىز ءجۇز توقسان جىل ءومىر ءسۇرىپ سول ءوڭىردى كوشپەلىلەردەن تازارتىپ، وتىرىقشى وڭىرگە اينالدىرعان. جەردىڭ بيىك جوتاسىن يەلەنىپ، وزدەرىن اسپان استى الەمىنىڭ ۇلدارىمىز دەپ ساناعان. قىتاي ەلىمەن ساۋدا، ەكونوميكالىق، ديپلوماتيالىق قاتىناستا، نەمەسە قۇداندالىق قاتىناستا بولماعان كوشپەندىلەردى قىتايلار عۋلار (جابايىلار), ديلىكتەر (دالالىقتار) دەپ يەك استى مەنسىنبەي قاراعان. جالپى عۋ (قۋ) ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى قىتايشا - جابايى. سودان ءبىزدىڭ ديالەكتىدە اققۋ قاز ءسوزى - اق جابايى قاز دەگەندى پايدالانامىز. ول دۇرىس ديالەكت ەمەس. دۇرىسى، قارا قۋ - قارا جابايى قاز. ال قىتايدىڭ عۇن، عۇڭ، عۇر، عۇز، عۇننۋ ت.ب. سوزدەرىندەگى عۋ ءسوزىنىڭ جۇرناقتارى - شارتتى بەلگىلەر. مىسالى: حۇننۋ - جاۋىز جابايىلار (كەكشىل قۇلدار - دەگەن اۋدارما قاتە), نەمەسە دۇنحۋ - شىعىستاعى جابايىلار.
قىتايدىڭ حانناماسىندا ەڭ العاش جازباعا تۇسكەن (ب.د.د. 209 ج.) عۇنداردىڭ تاڭىرقۇتى تۇمەننىڭ ۇلى مۇدە (قىتايشا ءبودۇن) حان بۇكىل عۇندارمەن دالالىقتاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ مايدان دالاسىنا شىعادى. وسى قاندى جورىقتىڭ باسىندا ەلىنە بىتىسپەس جاۋ بولعان يۋەەچجيلىكتەردى (اق عۇن، ەفتاليتتەر، قىتايشا ناتشەلەر دەپ تە اتايدى) التاي وڭىرىندە تالقانداپ، سىر بويىنا قاشۋعا ءماجبۇر ەتەدى (كەيىننەن ولار ۋيسىندەردىڭ قىسىمىنا شىداماي گيندۋكۋش تاۋىنان ارى اۋىپ، باكتريا جەرىن جاۋلاپ كابۋلدىڭ اينالاسىنا مەكەندەيدى). اسكەري بولىمشەلەردىڭ قۇرامىن ونباسى، ءجۇزباسى، مىڭباسى، تۇمەن دەپ ايىرىپ - جىكتەۋ اسكەري ءتاسىلىن قولدانۋ، سوعىس ونەرىن ويلاپ تاپقان مۇدە حان تۇرىك تەكتەس حالىقتىڭ كەگىن قايتارىپ شي حۋان دي يمپەراتوردىڭ سالعىزعان ۇلى قىتاي قورعانىنان اسىپ ءحان ەلىن تىزە بۇكتىرىپ، سالىق تولەۋگە ءماجبۇر ەتەدى.
جالپى، مۇدە شانيۋي، ەدىل حان، شىڭعىس حان قايسىسى بولماسىن الەمنىڭ الىپ مەملەكەتتەرىنە سوعىس جاريالاعاندا كەمەڭگەرلىكپەن بۇكىل تۇرىك حالىقتارىن بىرىكتىرىپ اتقا قوندىرىپ اسكەر جاساقتاي بىلگەن. ال تابيعاتىنان جىلقى مىنۋگە ارنالعانداي دوعا اياقتى كوشپەندىلەر اتقا مىنگەندە شىعىس - باتىس ەلدەرىنەن بۇلارعا تويتارىس بەرىپ، توقتاتار حالىق بولماعان. جىلقى مالىنىڭ ءوزى وسى دالالىقتار ءۇشىن جاراتىلعانداي، جاراتىلۋ وتانىن وسى قاسيەتتى دالادان تاپقانىنىڭ وزىندە ءبىر سىر بار سياقتى. ەڭ العاش ب.د.د. III-II مىڭجىلدىقتاردا قىتاي ەلىنىڭ حانشالارىن الۋعا بارعان دالالىقتار وتەۋ رەتىندە جىلقى مالىن ايداپ بارعاندا تاڭدايىن قاققان قىتايلىقتار: «تيان-ما» - ءتاڭىر مالى دەپ تاڭدانىسادى ەكەن. قۇدالارعا قالىڭ مال تارتۋ ءداستۇرى دە سول زامانداردان قالعان. ءتىپتى ورىس ەلىنىڭ ءوزى جابايى جىلقىنى كورىپ تاڭدانعان. ورىس ساياحاتشىسى دالادا كورگەن جابايى جىلقىلاردى بەينە امەريكانى اشقانداي قۋانىپ، ءوز ەسىمىن بەرىپ «پرەجەۆالسكي جىلقىسى» دەپ ەن سالىپ، عىلىمعا ەنگىزگەن. وت قارۋ پايدا بولعانعا دەيىن جىلقى مالىنىڭ جالىنا قولى تيگەن دالالىقتار قارسى كەلگەن جاۋىنىڭ اجالى ىسپەتتەس بولاتىن. ورىستاردىڭ «كوششەي بەسسمەرتنىي» دەيتىنى وسى كوشپەندىلەر (كوششەي-كوششى!).
سوعىس ونەرىنىڭ جازباعا كوپ تۇسپەگەن مىناداي دالا تاكتيكاسىن ايتا كەتەيىن. XIII عاسىردىڭ باس كەزىنەن كاتوليكتى ەۋروپا پراۆوسلاۆيە دىنىندەگىلەرگە: گرەكتەر مەن ورىستارعا قارسى كرەست جورىعىن باستاپ، قانعا بوكتىردى. باستارىنان اياقتارىنا دەيىن تەمىر كيىم كيىپ، جىلقىلارىنا دا تەمىر جامىلعى جاۋىپ، قولدارىنا ۇزىن تەمىر نايزا، وتكىر سەمسەر، بەرىك تەمىر قالقانمەن قارۋلانعان نەمىستەر وزدەرىن توقتاتار كۇشتىڭ جەر بەتىندە جوق ەكەندىگىنە كامىل سەنىمدى كۇيدە كونستانتينوپولدى (بۇرىنعى ۆيزانتيا يمپەرياسىن) ت.ب. جول بويىنداعىلاردىڭ ءبارىن جاۋلاپ رۋس جەرىنە تەرەڭدەي ەنە باستادى. وسىنداي جاعدايدا جاۋدى توقتاتۋدىڭ امالىن تاپپاعان ورىس كنيازى الەكساندر ياروسلاۆۇلى كومەك سۇراۋعا التىن وردانىڭ ورىس ىستەرىن باسقاراتىن سايىن حاننىڭ ۇلى، ءوزىنىڭ جەكە دوسى سارتاقتىڭ الدىنا بارادى. دوستىق سەزىمگە بەرىك سارتاق كرەسشىلەرمەن مايدانعا اسكەر جولدايتىندىعىن ايتقاندا جانە نايزا مەن قالقانسىز الاسا جىلقىلارعا جەڭىل - جەلپى مىنگەن، شوقپاردان باسقا قارۋى جوق موڭعولدىڭ ءبىر تۇمەن اسكەرىن بەرگەندە الەكساندر سارتاققا سەنىمسىزدىكپەن جالتاڭداۋىن قويمايدى. «تەمىر ساۋىتپەن قۇرساۋلانعان ونداعان تۇمەن اسكەرىڭنىڭ تاعدىرىن وسىلار تولىق شەشىپ بەرەدى، نەمىستەر شەگىنبەي تۇرىپ سەن ءوز جاساقتارىڭدى ارالاستىرما» - بولدى سارتاقتىڭ سوڭعى كۇلىمسىرەپ ايتقان ءسوزى. مايدان قالاسىنا كەلگەن كرەست تاعۋشىلار نەۆا وزەنىنەن وتە بەرە ەكى قاناتتا بەكىنگەن ورىس اسكەرلەرى مەن ورتادا شوقپارمەن عانا قارۋلانىپ وزدەرىنە قارسى شاپقان «جابايىلاردى» كورىپ، تۇيرەپ تاستاۋعا نايزالارىن كەزەنە باستايدى. سول - اق ەكەن، نايزا جەتپەس جەردەن جەڭىل كيىمدى دالالىقتاردىڭ العاشقى مىڭدىعى قانجىعالارىنان قىلدان ەسىلگەن شالما ارقاندارىن ءبىرىنشى قاتارداعى كوزدەگەن جاۋىنا ءدال تاستاپ، كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن اق قاردى بۇرقىراتا سۇيرەي جونەلەدى دە، ۇزاي بەرە بوگەلمەستەن، شاپقان بەتىندە شوقپارمەن جاۋىنقاقىراتا ءبىر ۇرىپ، قايتا ورالىپ تۇمەننىڭ سوڭىنان ورنالاسىپ وتىرادى. ءبىرىنىڭ ورنىن ءبىرى الماكەزەك اۋىستىرىپ شالما تاستاعان مىڭدىقتار شامالى ساعاتتىڭ ىشىندە جاۋدىڭ تۋتالاقايىن شىعارىپ، مازاق ەتكەندەي جاسايدى. بۇل سۇمدىققا جاسار ەشقانداي قايرانى جوق تەۆتون سەرىلەرى زارە قۇتى كەتىپ دۇركىرەي قاشادى. قاشقان جاۋدى مۇزعا توعىتقان كنياز اسكەرى جەڭىمپاز تانىلىپ، الەكساندر نەۆسكي دەگەن اتقا يە بولادى. چۋد كولىندە دە وسىنداي جاعداي ورىن الادى. بىرنەشە جىلدان سوڭ نوۆگورودتى الماقشى بولىپ كەلگەن نەمىس سەرىلەرى قالادا موڭعولدار بار دەگەندى ەستىسىمەن شوشىنىپ بەيبىتشىلىك ءبىتىم سۇراۋعا كوشەدى. بۇل دالالىق اتقامىنەرلەردىڭ ءبىر عانا مايدان دالاسىنداعى شايقاسىنىڭ مىسالى.
جالپى ءبىلىم، عىلىم، الەم مادەنيەتى مەن وركەنيەتى وسى ۇلى دالادان باستاۋ العاندىعى كوپتەن ايتىلىپ كەلەدى. ونىڭ قاراپايىم ءبىر مىسالىن كەلتىرەيىن. ءبىزدىڭ قازاق مال سۇتىنەن العان قويمالجىڭ زاتتى اتام زاماندا «قۇرت» دەپ اتاسا، الەمنىڭ وركەنيەتتى عالىمدارى ونىڭ ناعىز قۇرت (ميكروورگانيزم) ەكەنىن تەك XX عاسىردا ميكروسكوپپەن كورىپ قانا دالەلدەدى. بۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىن؟ تۇرىك حالىقتارى ب.د.د. مىڭداعان جول بويى قوسوزەن ارالىعىندا ءومىر ءسۇرىپ جوعارى وركەنيەتتى شۋمەرلەرمەن تىكەلەي بايلانىستا بولعان. ونى لينگۆيستيكا عالىمى بىلاي دالەلدەيدى. مىسالى، شۋمەر تىلىندە: ادا ءسوزى - تۇرىكشە اتا، ەدەن - ەدەن، ۋزۋك - ۋزۋن، ءۇش - ءۇش، سە - سەن، مە - مەن ت.س.س. وڭداعان مادەني تىلدەر ۇقساستىعى، سونداي - اق اسپان الەمىنىڭ عالامشارلارىن زەرتتەي ءبىلۋى وسىنى بايقاتادى.
ەۋرازيا قۇرلىعىندا نوستراتتىق ء(بىزدىڭ - لات.) تىلدەر سەمياسىنا: التاي، ورال، دراۆيد، ۇندىەۋروپا، كارۆەل، سەميت - حاميت تىلدەرى جاتادى. وسىنىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ قازاق ءتىلى التاي ۇياسى، تۇركى توبى، قىپشاق توپشاسى، قىپشاق - نوعاي بولىمشەسىنە جاتادى. قىپشاق - نوعاي تىلىنە جاتقاندىعى IX-X عاىرلاردا تاتاردىڭ يمە، يماق، تاتار، ءباياندۇر، قىپشاق، لانىقاز، ادجلاد تايپالارى قيماق قاعاناتىنىڭ قۇرامىندا بولىپ، كەيىنىرەك X-XI عاسىرلار بويىندا وعىز جانە پەچەنەگ توپتارىن وزىنە قوسىپ العان دالا قىپشاقتارى قيماقتاردان ءبولىنىپ وزدەرىن «قۇماندار» دەپ اتاپ، ال ەۋرازيانىڭ كەڭ القابى دەشتى - قىپشاق دالاسى دەپ اتالا باستادى. مىنە ارابتار «حازار»، تۇرىك ەلدەرى «92 باۋلى قىپشاق» دەگەن ەل وسى نوعاي - تاتاردان بولىنگەن جۇرت. نوعاي تىلىندە «قازاق» ءسوزى - ءبولىنىپ كەتكەن دەگەن ماعىنادا، ال ارابتاردا دىنگە تولىق جىعىلماعانداردى «قازاق» اتايتىندارىنىڭ سەبەبى كوشپەندىلىك تۇرمىس ءماشاحاتى. ال قازاق تايپالارى تۇرىك تەكتەس حالىقتاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ ىشىندە «الاش مىڭى» دەپ اتالىپ ءجۇردى. وتىرىقشى ەلدەردىڭ «كوشپەندىلەر» دەگەن ءسوزىنىڭ وزىندە كەمسىتۋ بايقالادى. جايلاۋ مەن قىستاۋدىڭ اراسىندا تۇرمىس كەشۋ - مال باعۋدىڭ كوپ شىعىندى قاجەت ەتپەيتىن وزىق تەحنولوگياسى. قازاق حالقى باسقا ەلدەردەي شەكاراسىنا قادا قاعىپ بەلگىلەمەي، ەجەلدەن ەل شەتىنە بابالارىن ارۋلاپ جەرلەگەن، ودان اتتاعان جاۋ بولسا ول ءۇشىن جانىن قۇربان ەتكەن. «مىنا جەردە اكەڭنىڭ باسى بار ما؟» دەگەن ءسوز سودان قالعان. بۇل ناعىز تابيعات پەرزەنتىنە جاراساتىن قىلىقتار.
ەركىن قازاقلىقتا ءومىر ءسۇرۋ ەرتە زامانداردان بەلگىلى. اقساق تەمىردەن جەڭىلگەن توقتامىس حاننىڭ وكىنىشپەن حالقىمەن قوشتاسۋىن ەسكە الايىق:
بايتاعىمنىڭ ىشىندە، ون سان ەلىم نوعايلى، سەنى داعى الدىرتتىم.
ون سان نوعاي ىشىندە ءۇش ءجۇزالپىس وتاۋ قازاعىم، سەنى داعى الدىرتتىم. ال امان بول مەنەن سوڭ.
جالپى بيلەۋشى ەلدەن ءبولىنىپ ەركىن ەل بولىپ، قاداق شىعۋ (ورتا عاسىردا «د» ءارپى «ز» ارپىمەن الماستىرىلعان كەزدەر بولعان) ورلىكتىڭ بەلگىسى دەپ تانىلعان. يۆان گروزنىيدىڭ قۋدالاۋى سەبەپتى ءبولىنىپ شىققان كۋبان، دون ورىس - كازاكتارى دا وسىنى ۇلگىگە العان. اق وردا ىدىراعان سوڭ ءابىلحايىر حاننان بولىنگەن ورىس حان ۇرپاقتارى جانىبەك، كەرەي سۇلتانداردى ەلى «قازاق جۇرتى» اتانۋ سەبەبى دە وسىندا. ال «كوشپەلى وزبەك» دەگەن اتاۋدا ۇلكەن اعاتتىق بار. XYI عاسىردىڭ 20 - شى جىلدارى يسلام ءدىنىن قابىلداعان وزبەك حاندىعى «وزبەك جۇرتى» اتانۋى اقيقات، ولار وتىرىقشى حالىق. جانىبەك، كەرەي سۇلتانداردىڭ تاڭداۋى جوشى حاننىڭ جۇرتى، ياعني كوشپەلى قازاق ەلى بولعان. قازاق حالقى نەگىزىنەن وسى جەردىڭ تۋما پەرزەنتى، ياعني اۆتوحتونتى.
نوعاي ورداسى كۇيرەگەن سوڭ بۇيداش حان نوعايلاردى قازاق جۇرتىنا قوسۋعا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. قازاق حاندىعىنىڭ ىرگەسىن كەڭەيتىپ، نىعايتۋدا قاسىم، ەسىم حاندار ەرەكشە تانىلعان. ءتىپتى «دالا زاڭى» دەپ تانىلعان قاسىم حاننىڭ «قاسقا جولى»، ەسىم حاننىڭ «ەسكى جولى»، تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسى» كونە عاسىرداعى ۆاۆيلون پاتشاسى حاممۋراپي، شىڭعىس حاننىڭ «ياسساسى» سياقتى زاڭداردان ءبىر دە ءبىر كەم تۇسپەگەن. قاسىم حان زاڭىندا: «حان جارلىعى قارا بۇقارا ءۇشىن بۇلجىماس زاڭ»، «حاننىڭ باسىن حان عانا الۋعا قۇقىلى»، «ەلىنە وپاسىزدىق جاساعاندارعا ءولىم جازاسى، ورنىققان سالت - ءداستۇردى بۇزعانداردى رۋدان الاستاۋ»، «قازاقلىقتىڭ سالت - ءداستۇرىن قابىلداعان جاڭا رۋلارعا ەل ىشىنەن جەر بەرۋ»، «قۇل يەلەنۋگە قاتاڭ تيىم سالۋ» ت.س.س. زاڭداردى دالا ءتارتىبىنىڭ مارتەبەسىن ارتتىرعانى ءسوزسىز. ەسىم حاننىڭ قالماقتى ەرتىستەن وب وزەنىن اسىرا قۋالاپ سوعىس العان كەزىن پايدالانعان تاشكەنتتىڭ تۇرسىن حانى تۇركىستاندى شاۋىپ ەسىم حاننىڭ ايەل - بالاسىن، جۇرتىن قۇلدىققا ايداپ كەتۋىنەن سوڭ 1628 جىلى «قاتاعان قىرعىنىن» سالۋى، قاتاعان جۇرتىن ءۇش ءجۇزدىڭ قۇرامىنان شىعارۋ تۋرالى جارلىعى وسى دالا زاڭىن قولدانۋى ەدى. جالپى قازاقتا ءۇش جۇزگە كىرمەيتىن ون سەگىز رۋ بار.
دالا تاريحىن شىعىس، باتىس ەۋروپانىڭ كوپتەگەن عالىم تاريحشىلارى زەرتتەپ جازۋعا اۋەس. ول قۇپتارلىق ءىس. ال جالپى ۇلى دالا تاريحىن تۇرىكتىڭ تىلىمەن سويلەيتىن، سالت - ءداستۇرىن بويىنا سىڭىرگەن، شەجىرەسى مەن اڭىزدارىن ەتەنە جاقىن بىلەتىن دالا پەرزەنتتەرىندەي ەشكىم زەرتتەي دە، جازا دا الماسى اقيقات. ويتكەنى، قازاق جۇرتى نەگىزىنەن وسى دالانىڭ تۋما پەرزەنتى، ياعني اۆتوحتونتى، ال ۇلى دالا تاريحى - قويناۋىندا شەشىلمەيتىن جۇمباقتارى، اشىلمايتىن قۇپيالارى، جازىلماعان تاريحى وتە كوپ الەمنىڭ ءتورت بۇرىشىنىڭ ەڭ كۇردەلىسى، - دەپ شەجىرە قارتىمىز ءتۇن ورتاسى اۋا كەزەكتى «لەكتسياسىن» اياقتادى.
اتتەڭ، ءبىلىمدى قارتپەن بىرگە قازاقتىڭ جازىلماعان تالاي شەجىرەسى، تاريحي مۇراسى قارا جەرگە كەتتى. ەڭ وكىنىشتىسى - وسى. ال، اراب، يران، قىتاي، موڭعول، ءۇندى ت.ب. ەلدەردىڭ تاريحشىلارىمەن شەجىرەشىلەرىنىڭ قۇندى قولجازبالارى، تاريحي دەرەكتەرى قاي قولدا كەتكەنى مەنى ءجيى ويلاندىرادى. اقساقالدىڭ تاربيەسىمەن نارلەنگەن مۇرات كەرىمباەۆ وبلىستىڭ، بىرنەشە اۋدانداردىڭ سوت توراعاسى، مارقۇم بولعان ەركىن تۇرلىبەكوۆ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ پولكوۆنيك شەنىنە دەيىن جەتىپ ەلىمىزگە تانىمال ابىرويلى قىزمەتكەر اتاعىن العان ازاماتتار بولىپ شىقتى. ابىزدى شەجىرە قارتتىڭ «ۇزدىك» وقۋشىلارى ەلىمىزدىڭ ءار تۇكپىرىندە ءتۇرلى قىزمەتتەر اتقارۋدى. ەندى اق وردامىزدىڭ مارتەبەلى اعالارىنا كەڭەسشى بولعان اقساقالدىڭ بەدەلدى ۇرپاعى تاربيە جەمىسىن اقتاۋدا. ەڭبەگى جەمىستى بولعاي.
تىلەكقالي سالىمباەۆ، تاريحشى.
