- سوڭعى كەزدەردەگى قوعامدا بولىپ جاتقان وزگەرىستەر قازاقستانعا نە اكەلدى، بولاشاقتا نە اكەلۋى مۇمكىن؟ مىسالى، كەدەن وداعى، تاعى دا باسقا مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناستار؟

- سوڭعى كەزدەردەگى قوعامدا بولىپ جاتقان وزگەرىستەر قازاقستانعا نە اكەلدى، بولاشاقتا نە اكەلۋى مۇمكىن؟ مىسالى، كەدەن وداعى، تاعى دا باسقا مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناستار؟

- دۇنيەجۇزىندە قىرىقتان استام كەدەندىك وداق بار. ەۆروپالىق وداقتىڭ ءوزى كوپتەگەن وداققا بولىنەدى. بەلگيا مەن رۋسەنبورگ، فرانتسيا مەن گەرمانيا ەلدەرىندە ءوزارا قارىم-قاتىناستىق وداقتار بار. بۇكىل سولتۇستىك امەريكا ەلدەرىنىڭ بارلىعى دا كەدەندىك وداقتار ارقىلى ءبىر-بىرىمەن ءوزارا تارماقتالعان. بۇل جەردە بىرەۋدىڭ يەلىگىنە سىزات تۇسەدى دەگەن ويلار بولماۋ كەرەك. بىراق، ماسەلە مىنادا، ءبىز كەدەندىك وداققا كىرمەس بۇرىن ۇلتتى جاڭاشىلداندىرۋ جانە ونى مودەرنيزاتسيالاۋ ماسەلەسىن شەشىپ الۋىمىز كەرەك. قازىرگى كەزدە دۇنيەجۇزى مەملەكەتتەرى وزدەرىنىڭ ستارتەگياسىن جان-جاقتى جاساۋدا. قازاقستاننىڭ گەوساياسي جاعدايى - وتە مۇشكىل. ويتكەنى، ءبىر جاعىمىزدا - قىتاي، ەكىنشى جاعىمىزدا - رەسەي. سونىمەن بىرگە، قازاقستان ەۆرازيانىڭ كىندىگىندە تۇر. سوندىقتان، ءبىز وزىمىزگە ءبىر ستراتەگيالىق وداقتاستىق قاۋىم قۇرۋىمىز كەرەك. قازاقستاننىڭ گەوجاعدايى كانادامەن نەمەسە امەريكامەن بايلانىستى دەپ ساناۋعا بولمايدى. ويتكەنى، امەريكادا دا، كانادادا دا اعىلشىندار تۇرادى، سول سەبەپتى ەكى ەلدىڭ ورتاسىن ءبولىپ تۇرعان احۋال قاڭىلتىرداي. ولاردا مەملەكەت شارتتى بەلگى ەكى جاقتى قامتىلعان. ال، قازاقستاندا مەملەكەتتىك قۇرۋشى قازاقتاردىڭ باسقا ەلدە وتاندارى جوق. بىزگە باسقا وداققا كىرمەس بۇرىن ءبىرىنشى - ۇلتتىق وداق پەن ۇلتتىق مودەرنيزاتسيالاۋ ماسەلەسىن شەشىپ الۋىمىز كەرەك. ولاردى ىسكە اسىرايىق دەسەك، وكىنىشكە قاراي، تاۋەلسىزدىگىمىزدى العانىمىزعا جيىرما جىلدان اسسا دا قازاقستاندا ءوز انا تىلىندە سويلەيتىن بۋىن قالىپتاسقان جوق. بۇل - ۇلكەن قاتەلىك. ەكىنشىدەن - قازاقستاندا قوعام مەن مەملەكەتتىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى تۇزەتۋگە ءتيىسپىز. ەگەر قازاقستاندا كۇشتى مەملەكەت قۇرعىمىز كەلسە، وندا بىزگە وتە كۇشتى قوعام كەرەك. بۇگىنگى تاڭدا، قازاقستاندىق قوعامدى دامىتۋ ماسەلەسى ءبىرىنشى كەزەكتە تۇرۋى ءتيىس.

- جالپى، قوعامدى قالىپتاستىرۋداعى، ەلدى-جۇرتتى بىرىكتىرۋدەگى پارتيالاردىڭ ءرولى قانداي؟ بىزدە بىرجاقتى پارتيالىق جۇيە قالىپتاسىپ كەلە جاتقان جوق پا؟

- ءبىر پارتيالىق جۇيەگە كەلسەك، دۇنيەجۇزىندە ءبىر  پارتيالى ەلدەردىڭ جانە سول ەلدەردىڭ جاقسى دامۋ جولىنا تۇسكەندىگى تۋراسىندا كوپتەگەن مىسالدار بار. جاپونيانىڭ ۇلتتىق-دەموگرافيالىق جۇيەگە تۇسكەنىنە قازىر 50 جىلداي بولدى. سونىمەن قاتار، تايۆان، قىتاي، ءۇندىستان ەلدەرىندە ۇلتتىق كونگرەستىك پارتيالار بار. بىراق، سولاردىڭ بارلىعى دا، الدىمەن وزدەرىندە ۇلتتىق مودەرنيزاتسيا جاساپ الىپ، ەكونوميكاسى قالىپتاسقاننان كەيىن عانا باسقا جاڭا پارتيالارعا تاۋەلدى بولادى. سوندىقتان، بىزدە دە ۇلتتىق مودەرنيزاتسيالاۋدان وتكەننەن كەيىن، ءبىر پارتيالىق جۇيەنى، ەكى نەمەسە ءۇش پارتيالىق جۇيەگە ترانسفورماتسيا جاساۋعا بولادى.  دەگەنمەن، قازاقستانداعى ساياسي-قوعامدىق ىستەردىڭ ءبىر وزگەشەلىگى بار. قازاقستاندا پارتيالار ەمەس، جەكە ادامدار مەن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ ورنى جوعارى.  سونىمەن بىرگە، قازىرگى تاڭدا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دەموگرافيالىق قوعامدىق ۇيىمداردى قۇرۋ وتە قاجەت. سونداي-اق، ۇلتتى تانىتاتىن، ونى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيگە شىعاراتىن تۇلعالار كەرەك.

- ياعني، ءارتۇرلى پارتيالارمەن قاتار، ءبىز قازاق قوعامىندا  جەكە تۇلعالارىمىزدى قالىپتاستىرىپ، ولارعا كەڭ جول اشۋىمىز كەرەك ەكەن عوي...

- 20-عاسىردا مۇحتار اۋەزوۆ، الكەي مارعۇلان، قانىش ساتباەۆ، عابيدەن مۇستافين، باۋىرجان مومىشۇلى شىقتى. ولاردىڭ تۆورچەستۆوسى، عىلىمي جۇمىسى قازاقتىڭ ۇلتىن 21-عاسىرعا سايكەستەندىرىپ الىپ كەلدى. سولاردىڭ شىعارماشىلىعى قازاقتىڭ، بىرىنشىدەن، ەۋروپالىق قۇندىلىقتاردى قابىلداي الاتىندىقتارىن، ەكىنشىدەن، قازاقتاردا ينتەلەكتۋالدىق قابىلەتتىڭ وتە جوعارى ەكەندىگىن، ۇشىنشىدەن، قازاق تاريحىنىڭ تەرەڭدە جاتقاندىعىن دالەلدەپ بەردى. بۇگىنگى تاڭدا  وسىنداي تۇلعالاردى ءوز ورتامىزدا قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك.

- ءسىز، جاڭا، مادەنيەت جونىندە ايتىپ ءوتتىڭىز. الەمدىك اينالىمدا «گدە ناچيناەتسيا تسيۆيليزاتسيا - تام كونچاەتسيا كۋلتۋرا» دەگەن تۇسىنىك بار. ال، قازىرگى ادام مەن تابيعاتتىڭ، قوعام مەن كوپشىلىكتىڭ اراسى بۇزىلعان كەزدە، وسى مادەنيەتتى وركەنيەت ەڭسەرىپ بارا جاتقان قوعامدا قازاقتىڭ الاتىن ورنى قانداي  دەپ ويلايسىز؟

- جاقىندا شىققان «اۆاتار» دەگەن ءفيلمدى كوردىڭىزدەر مە؟ ونىڭ ءوزى بارلىق ادامزاتقا جاسالىنعان ۇلكەن ەسكەرتۋ. قىزىلاعاش، تارباعاتايدا بولىپ جاتقان جاعدايدىڭ ءبارىن دە بىزگە جىبەرىلگەن ەسكەرتۋ دەپ قابىلداۋىمىز كەرەك. اناۋ تۇرعان تال، مىنا اعاش، جەردە جاتقان تاس - ولاردىڭ بارلىعىنىڭ دا جانى جوق دەپ ويلايمىز. بۇل زاتتاردىڭ ارقايسىسىنىڭ قاي جەردە بولسىن ءبىر-بىرىمەن بايلانىسى بار. تابيعاتتىڭ جاساپ وتىرعان ەسكەرتۋى - تابيعات پەن ادامنىڭ اراسىنداعى بەلگىلى ءبىر بالانستىڭ بۇزىلۋىنىڭ سالدارى. سوندىقتان، قازاق حالقى رۋحاني جاعىنان كۇشتى بولۋىمىز كەرەك. ءاربىر قازاق ءوزىن «قازاقپىن» دەيتىن بولسا عانا ءبىز تاريح ارەناسىندا ۇلت، مەملەكەت بولىپ قالامىز. ال، ەگەر ءبىزدىڭ وسى رۋحاني مادەنيەتىمىزگە سىزات تۇسەتىن بولسا، جوق بولىپ كەتۋ قاۋپى دە بار، ويتكەنى، قازاق حالقى - وتە از. ۇلتتى بىرىكتىرۋ ماسەلەسى ءبىز ءۇشىن ءبىرىنشى ورىندا تۇرعانى ءجون.  ەكىنشىدەن، قازاقتىڭ قوعامىن توپتاستىرىپ وتىراتىن «تاعالار» جاساعان ابزال. ارينە، ونى ءوزىمىز جاساۋىمىز كەرەك. سەبەبى، ونى بىزدەن باسقا ەشكىم دە جاسامايدى. ۇشىنشىدەن، دۇنيەجۇزىندە قازاق حالقىمەن سالىستىراتىن ۇلت ەۆرەيلەر. قازاقتاردىڭ ۇلتتىق ساناسى ەۆرەيلەردەن كەم بولماۋى ءتيىس. كەلەسى ءبىر كەزەڭگە وتەمىز دەسەك، ءبىز - ءتىلىمىزدى جوعالتپاعانىمىز ءجون. بۇگىنگى تاڭدا، قازاق مادەنيەتىن  دۇنيەجۇزىلىك مادەنيەت دەڭگەيىنە كوتەرەتىن جانە ولاردى جاسايتىن ادامدار كەرەك. تيمۋر بەكمامبەتوۆ «قازاق ەتنوسىن جاسايمىز» دەپ ءجۇر. بۇل جوبا كوپ قارجىنى تالاپ ەتپەيدى. قازىر دۇنيەجۇزى ءبىر-بىرىمەن ارالاسىپ، مادەنيەتتەرىن دە الماستىرۋ ۇستىندە. ءبىز ءوزىمىزدىڭ مادەنيەتىمىزدى باسقا ءبىر ەلدەرگە ۇسىنباساق، وندا ۋاقىت وتە بىزگە باسقا ءبىر ەل ءوز مادەنيەتىن ۇسىناتىن بولادى.

- مادەنيەت دەمەكشى، سوڭعى كەزدەرى سىزدەر شەتەلگە ءجيى شىعىپ جۇرسىزدەر. وندا قازاق انشىلەرى مەن قازاق كىتاپتارىن الىپ باراسىزدار. سوندا وزگە مەملەكەتتەر ولاردى قالاي قابىلدايدى جانە ولارعا قازاقتى تانىستىرارلىقتاي نە نارسەنى الىپ بارعان دۇرىس؟

- ەڭ ءبىرىنشى شەتەلگە عىلىمي كونفەرەنتسيالارعا بارامىز. ونداعى ءبىزدىڭ نەگىزگى ماقساتىمىز، دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ كونە كەمبريدج كىتاپحاناسىنا قازاق حالقىن تانىتاتىن ءبولىم اشۋ. وعان كىرسەڭىز قىتايعا، يندياعا، كەرەك دەسەڭىز، تۋۆا حالقىنا بايلانىستى  كىتاپتار بار. ال، قازاقتارعا بايلانىستى بىردە-ءبىر كىتاپ جوق. بىزگە قازىر، دۇنيەجۇزىنە  ينتەللەكتۋالدى پوتەنتسيالىمىزبەن شىعۋىمىز كەرەك. مادەنيەت دەيمىز، تيمۋر بەكماعامبەتوۆتىڭ جاساپ وتىرعانى كىشكەنتاي نارسە بولسا دا، ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدى تانىتۋ ءۇشىن كەرەك نارسە. جاپونيا مەن قىتاي ەلدەرى «كيمونو» ءراسىمى، «شاي ءىشۋ» راسىمدەرى ارقىلى وزدەرىنىڭ مادەنيەتىن دۇنيەجۇزىنە تانىتۋدا. ال، ءۇندى ەلىن «يوگا» مەن ءۇندى فيلمدەرى ارقىلى بۇكىل دۇنيەجۇزى بىلەدى. ءبىزدىڭ قازاق ەلىن دۇنيەجۇزىنە پاش ەتەتىن قىمىز، شۇبات جانە دە كيىز ءۇي بار. قازاقتىڭ كيىز ءۇيى ول جاي عانا ءۇي ەمەس، ول كوسموس، عارىشتىڭ سيمۆولى. ول قازاقتاردىڭ فيلوسوفياسىنىڭ تەرەڭ ەكەنىن كورسەتەدى. ءبىز وسىنداي نارسەلەرمەن شەتەلگە شىعۋىمىز كەرەك. ەۋروپا، امەريكا بولسا، جاھاندانۋدان ابدەن شارشاعان. مىسالى، ولار مايكل دجەكسون، تاعى باسقالاردىڭ اندەرىن تىڭداپ، ولاردى ايتۋدان-اق شارشاعان. ولارعا قازىر ناسيحاتتايتىن جاڭا ونىمدەر كەرەك. ول ونىمدەردى ءبىز بەرە الامىز. وعان ءبىزدىڭ تەڭگەمىزدىڭ دە كەرەگى جوق. كەزىندە كەڭەس ۇكىمەتىن ىدىراتقان گورباچەۆ ەمەس، «بيتلتس» توبىنىڭ ءانى دەگەن ۇعىم بار. سەبەبى، كەڭەس ۇكىمەتىنە بۇل توپ قالاي كىردى، سولاي ءبىز شەتەلدىڭ قۇندىلىعىنا اۋىسا باستادىق. قۇندىلىقتى تاراتۋعا قارجى كەرەك ەمەس. ول - ادامنىڭ ساناسىندا تۇراتىن نارسە.

- ەستۋىمىزشە، سىزدەر «دومبىرا» دەگەن كىتاپ شىعارىپسىزدار. قاي تىلدەردە جانە قانداي كولەمدە؟

- «دومبىرا» كىتابى ءۇش تىلدە شىقتى. مەملەكەتتىك تىلدە. ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىنە اۋدارىلدى. سونىمەن بىرگە، ءبىزدىڭ ينستيتۋتتا قازاقتىڭ 19-عاسىرداعى مادەنيەتىنەن مالىمەت بەرەتىن 250 سۋرەت بار. وسىلاردىڭ ءبارىن دە قازاقشا، ورىسشا جانە اعىلشىنشا شىعارىپ، ەڭ ءبىرىنشى - كەمبريدج كىتاپحاناسىنا تاپسىردىق. قازىر ينستيتۋت مادەنيەت سالاسىندا جاڭا باعدارلامالار قابىلداپ جاتىر. ولاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن 50 ملرد دوللارداي بولىنگەن. بىراق، سولاردى پايدالانىپ ىسكە اسىراتىن ادام كاپيتالى كەرەك. سوندىقتان، مادەنيەت دەگەن ەڭ باستى باعىتتاردىڭ ءبىرى ەمەس، سونىڭ بىرەگەيى بولۋى كەرەك.

- ءسىز ايتىپ وتىرعان ەۆرەيلەر ءولىپ قالعان ءوز ءتىلىن ءتىرىلتىپ الدى. ال، ءبىز ولمەگەن، بار ءتىلىمىزدى ءولتىرىپ جاتقان جوقپىز با وسى؟

- ءاربىر ۇلتتا ەكى قۇندىلىق بولۋى ءتيىس. ءبىرىنشىسى - مادەنيەت، ال، ەكىنشىسى - ءتىل. وسى ەكەۋى بولماسا وندا ۇلت جوق. الداعى 21-عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا دۇنيەجۇزىندە گەوساياسي، گەومادەني، كەرەك دەسەڭىز، ءبىز تابيعاتىن بىلمەيتىن قۇبىلىستار پايدا بولادى. ءبىز سوعان دايىن بولۋىمىز كەرەك. وعان دايىن بولۋ ءۇشىن، ءبىز ءوزىمىزدىڭ مادەنيەتىمىزدى كۇشەيتۋىمىز كەرەك. ەكىنشى - مىندەتتى تۇردە، قازاقتىڭ ءتىلىن دامىتۋعا ءتيىسپىز. بار ءتىلدى ءولتىرۋ قىلمىس..

- جالپى ەل، حالىقتان بۇرىن، ۇلت بولۋ كەرەك؟

- بۇكىل قازاق الدىمەن كىشكەنتايىنان باستاپ ءوزىن قازاقپىن دەپ سەزىنىپ قانا قويماي، ءوز قازاقتىعىن ءبىلۋى كەرەك. دامۋ ورتالىقتارى دەگەن ۇعىم بار. ول امەريكادا، ەۆروپادا، جالپى دامىعان ەلدەردىڭ بارىندە دە بار. ەندى اقىرىنداپ ازياعا اۋىسىپ بارادى. ءاربىر ادام دامۋ ورتالىقتارىنا جاقىن جۇمىس جاسايدى. سوندىقتان دا، ءبىزدىڭ قازاق قاي جەردە جۇرسە دە قازاق بولۋى كەرەك. مىندەتتى تۇردە، ءوز ءتىلىن بىلگەنى ابزال. قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن ادام، ول قازاق بولا المايدى. سوندىقتان، ەكىنشى، مىندەتتى تۇردە ءوزىنىڭ تاريحىن ءبىلۋى كەرەك. مىسالى، مەنى اتام، قىتايدا، جازدا تاۋعا الىپ كەتەتىن، تاۋدا جارىق جوق، پاتەفون قويىپ قويادى. وندا ۇنەمى قوبىلاندى باتىر، الپامىس باتىردىڭ كۇيلەرى ويناپ تۇرادى. سونى ءبىز ءۇش جىلدىڭ ىشىندە قويىپ تىڭداپ جۇردىك، بىراق، تۇسىنبەيمىز. بىلاي الىپ قاراساڭىز، وسىنىڭ ءوزى تاربيە ەكەن. ادامنىڭ ساناسىنا «قازاقسىڭ» دەگەن ۇعىم قۇيىلىپ تۇرادى دا، ادامنىڭ بويىندا قالىپ قويادى. بىزگە قازىرگى تاڭدا، سونداي تاربيە كەرەك.

امانحان الىمۇلى

راۋشان پەرنەحانقىزى

«زاڭ» گازەتىنەن الىندى