تالاسبەك اسەمقۇلوۆ. قۇنانباي ء(ۇزىندى)
"قازاقفيلم" كينوستۋدياسىندا "قۇنانباي" اتتى كوركەم فيلم تۇسىرىلگەلى جاتىر.
الماعايىپ كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن، زامانانىڭ قالپىن جازباي تانىعان كەمەڭگەر، ەلدىك ءۇشىن كۇرەسكەن ارداگەر قۇنانباي، قازاق الەۋمەتىنىڭ كوپتەن كۇتكەن قالاۋلى كينوبەينەسى. فيلم ستسەناريىنىڭ اۆتورى - جازۋشى تالاسبەك اسەمقۇلوۆ. ءفيلمنىڭ رەجيسسەرى - بەلگىلى ونەر قايراتكەرى دوسحان جولجاقسىنوۆ. وپەراتور - ريفحات يبراگيموۆ. سايتىمىزدىڭ وقىرماندارىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا كينوستسەناريدەن ءۇزىندى بەرىپ وتىرمىز.
پرولوگ
كۇزگى ساحارا. بۇكىل دالا قوڭىرقاي تارتقان. ارقانىڭ قىزىلكەرىش جولىمەن شاعىن كەرۋەن كەلە جاتىر. الدىڭعى تارانتاس اربادا پولكوۆنيك شەنىندەگى ورتا جاستارداعى ادام. سامايىن قىراۋ شالعان. ءجۇزى شارشاڭقى. شينەلىن جەلبەگەي جامىلىپ تارانتاستىڭ ارقالىعىنا ءسال شالقايىڭقىراپ وتىر. ودان كەيىنگى، ءشوپ توسەي سالعان جايداق اربادا قۇنانباي كەلەدى. باسىندا بورىك، ۇستىندە سۇر ماتادان تىككەن كۇزگى شاپان. مالداس قۇرا وتىرعاندا كوك بارقىتپەن تىستاعان ساپتامانىڭ قونىشى دەلديىپ تىزەسىنەن اسىپ تۇر. جەتى-سەگىز اتتى كازاك، پولكوۆنيكتىڭ مىنگەن تارانتاسىنان وزباي، اتتارىن تەجەپ كەلەدى. قۇنانباي ارتتا يرەلەڭدەپ قالىپ بارا جاتقان جولعا، الىس كوكجيەككە كوزىن قاداپ وتىرىپ ويشا وتكەن ومىرگە شومدى. اقىرىن ىڭىلداپ ايتقان «كوكارشىننىڭ» اياسىندا، اينالاسى ات شاپتىرىم ايدىن كولدىڭ اتىرابىندا وتكەن وسكەنباي اسىنىڭ كورىنىستەرى اتويلاي كوتەرىلدى.
1-ءشى ەپيزود
كوكتەمنىڭ كەزى ەدى. ۇلكەن جازىقتا اق شاڭقان، بوز، قوڭىر، سۇر، قارا – مىڭنان استام كيىز ءۇي تىگىلگەن. اۋلاقتاعى اس-سۋ دايىندايتىن قاراشا اۋىلدىڭ ءوزى – ءجۇز ۇيدەن كوپ. قىزمەت قىلىپ سۋ توگىلمەس جورعالارىمەن ارى-بەرى لىپىلداعان داياشى جىگىتتەر. وتتان تۇسپەي ساقىرلاپ قايناعان قازان، قىمىزعا لىقا تولىپ كىلكىلدەپ سىنباي تۇرعان تايجۇزگەن سابالار. قىزىلدى-جاسىلدى كيىنىپ ەرسىلى-قارسىلى جۇرگەن باي-مىرزالار.
2-ءشى ەپيزود
اتتارىن جەتەلەپ اق كيىزبەن جاپقان تورتكۇل ورداعا قاراي كەلە جاتقان ايبىندى توپ كورىندى.
ەسىكتىڭ الدىندا جۇرتتى باستاپ تۇرعان قۇنانباي قارسى جۇرگەن.
- امانسىڭ با، باراق! – دەگەن ول قول سوزىم جەرگە كەلىپ، - ات-كولىك امان كەلدىڭ بە؟
- ەسەنبىسىڭ، قۇنانباي، - دەدى سىمباتتى، زور دەنەلى، قىزىلشىرايلى باراق.
ەكەۋى ايقارا قۇشاقتاسقان. قۇشاق جازىلعاننان كەيىن باراق قۇنانبايدىڭ ۇستىندەگى حورۋنجي فورماسىن، يىعىنداعى ەپولەتتەرىن، بەلىندەگى سالاقتاعان قىلىشىن شولىپ ءوتىپ مىرس ەتتى.
- ەي، قۇنانباي، جاۋعا باراتىنداي جاسانىپ الىپسىڭ عوي.
وسى كەزدە سوڭىنان اعايىن-تۋعاندى ەرتكەن قۇنانبايدىڭ شەشەسى زەرە كورىندى. ءالى ءوڭى تايماعان، بويى تىك، سارى جىبەك كويلەك، قارا ماۋىتىدان تىككەن شاپان، قارداي اپپاق كيمەشەك كيگەن كەيۋانا باراق تورەگە قۇشاعىن اشتى.
- كەل، قاراعىم. سەن دە مەنىڭ ۇلىمسىڭ. سەندەر تاتۋ بولساڭدار قاتىن جەسىر، بالا جەتىم قالماس ەدى عوي.
- زەرە اجە، باقۋاتسىز با، - دەدى باراق زەرەنى قۇشاقتاپ جاتىپ. - وسكەنباي اكەمىزدىڭ جاتقان جەرى جايلى بولسىن، ارتىنداعى جۇرتىنا قايىر-بەرەكە بەرسىن.
- ال، تورلەت، قاراعىم، - دەدى زەرە تورتكۇل وردانى مەڭزەپ. - وزىڭە تىككەن اق وردا. جايعاس. توگىپ-شاشىپ ءىش، جە. كوڭىل كوتەرىپ وتىر. ءوز ەلىڭ، ءوز ءۇيىڭ.
قۇنانباي، باراق، زەرە باستاعان القالى توپ اۋەلى سول قول جاقتا تورتكۇل وردادان قيىستاۋ تۇرعان، جوقتاۋشى ايەلدەر وتىرعان ون ەكى قانات اق وردانىڭ الدىنا كەلدى. وردادان مارقۇمدى ازا تۇتىپ جىلاعان ايەلدەردىڭ داۋىسى ەستىلەدى. وردانىڭ بوساعاسىندا، جەل وتىندە جەلبىرەپ تۇرعان قارا تۋعا ءبىر ءسات قاراپ قالعان باراق تورەنىڭ كوزىندە قايمىجىق جاس پايدا بولدى.
قۇنانباي بەلىندەگى بەلدىكتى ەكى قولىمەن ءسال ىرعاپ قالىپ، ەڭكەيىپ ورداعا كىردى. ءۇي ىشىندە كەسكەكتى كارى بايبىشەلەر، ارداقتى انالار، ساركىدىر ورتا جاستاعى ايەلدەر، ون شاقتى بويجەتكەن، كىرە بەرىستە 6-7 جاسار بىرنەشە كىشكەنتاي قىزدار – وسكەنبايدىڭ بۇكىل تۇقىم-جۇراعاتى جوقتاۋ ايتىپ وتىر.
قۇنانباي از تۇرىپ، جىلاپ-سىقتاۋ ءبىر تولاستاعاندا ايەلدەرگە باسۋ ايتقان.
– ال، قاراقتارىم! ارداقتى جەڭەشەلەرىم! ءبىر جىل بويى جوقتادىڭدار! ارۋاق ريزا! بارىڭە العىس! ەندى قايعىدان ارىلىڭدار! كوزدىڭ جاسىن قۇرعاتىڭدار!
قۇنانباي سىرتقا شىقتى دا بوساعاداعى تۋدى باۋىن شەشىپ اعىتىپ الدى. سودان سوڭ كوكتەمنىڭ جەلىمەن شالقىپ، دۇرىلدەپ جانىپ جاتقان كىسىنىڭ بويىمەن بىردەي الاۋدىڭ جانىنا كەلىپ، تۋدى جەرگە قاداپ، ءوزىنىڭ زور داۋىسىمەن بۇكىل دالانى جاڭعىرىقتىرىپ ايقاي سالعان.
– ۋا، جاميعات! اكەم وسكەنبايدىڭ ارمانى جوق ەكەن! ەندى ەڭسەلەرىڭدى كوتەرىڭدەر! وسى ءناسىپتىڭ بارلىعى ارۋاقتارعا تيە بەرسىن!
وسىنى ايتقان قۇنانباي تۋدىڭ نايزاسىن تىزەسىنە ءبىر-اق ۇرىپ سىندىرىپ، جالپىلداعان قارا تۋدى وتقا تاستاعان.
وسى كەزدە ءبىر ادام وسكەنبايدىڭ تۇلدانعان اتىن اكەلىپ، قوڭىر تەكەمەتتىڭ ۇستىندە مالداس قۇرا وتىرعان سۇر شاپاندى موللانىڭ الدىنا كەلىپ تاعزىم ەتتى. موللا قىسقا دۋعا قايىرىپ، اۋزىن سيپادى. جۇرەسىنەن وتىرعان قاساپشى ورنىنان تۇرىپ، اتتىن موينىنان قۇشاقتاپ، كەشىرىم سۇراعانداي، كوزى مەيىرلەنە جاساۋراپ، كۇبىرلەگەن.
جارىن كۇتكەن ارۋداي،
ادال بولعان قازان ات.
موللا دا، تۇرعان جۇرت تا، كارى-جاسى بارلىعى كوزدەرىنىڭ جاسىن ءبىر-ءبىر سىعىپ تاستاعان. قاساپشى اتتى جەتەكتەپ الىپ كەتكەندە قۇنانباي ءوز توبىنا ۇيگە كىرىڭدەر دەگەن بەلگى جاسادى. اقسۇيەك تورەلەر تورتكۇل ورداعا قاراي بەت العان.
3-ءشى ەپيزود
تورتكۇل وردانىڭ ءتور ءۇيى. «پ» ءارپى سياقتى قۇرىلعان جاتاعان ۇستەلدىڭ بەلى قايىسىپ تۇر. جال-جال باۋىرساق پەن شەلپەك، تاباق-تاباق قۋىرداق، توبە قىلىپ ۇيىلگەن ورىك-مەيىز، جاڭعاق پەن ناۋات، كەسە-كەسە سارى ماي مەن بال.
توردە باراق پەن باسقا اقسۇيەك تورەلەر، ەلگە قادىرلى اقساقالدار. ولاردىڭ وڭ قاپتالىن الا قۇنانباي، ودان تومەن توبىقتىنىڭ بايلارى، سەمەي مەن قارقارالىنىڭ، كەرەكۋدىڭ ساۋداگەرلەرى وتىر.
ايەل زاتىنان قۇنانبايدىڭ شەشەسى زەرە، بايبىشەسى كۇنكە، توقالى ۇلجان مەن بىرنەشە كارى كەيۋانا جانە كۇتۋشى قىز-كەلىنشەك قانا بار. زەرە باراقتىڭ سول قاپتالىن الا تومەنىرەك وتىر.
كەنەت قۇنانباي تومەنىرەكتە، كەرەكۇدىڭ ساۋداگەر-كوپەستەرىمەن جاپسارلاسا وتىرعان، باسىندا قوڭىر توپىسى بار، ىستىك مۇرىن، قۋاقى ءجۇزدى ادامعا قاراتا قاتتى داۋىستاي سويلەگەن.
– ەي، تونتاي! وسى سەن مەنى «قۇنانباي مەرگەن» دەپ سىرتىمنان كەلەمەج قىلىپ ءجۇر دەيدى عوي. كوزىمنىڭ كەمىستىگىن ايتقانىڭ با؟ تاپ وسى جەردە جونىڭنان تاسپا تىلدىرسەم بولا ما؟
وردانىڭ ىشىندەگى كوڭىلدى اڭگىمە ساپ تيىلدى. جۇزىنەن كۇلكى ارىلماعان تونتاي ورنىنان تۇرىپ، داستارحاننىڭ ورتاسىنداعى الاڭقايعا، قۇنانبايدىڭ كارسىسىنا كەلىپ، قولىن قۇسىرعان.
– ۋا، تاقسىر! ءسىزدى كەلەمەج قىلىپ ولە الماي ءجۇر دەيسىز بە؟ يەن دالادا كومۇسىز قالارمىن. ايتايىن دەگەنىم، تاقسىر، قالماقتار وزدەرىنىڭ بيلەرى مەن شەشەن ادامدارىن مەرگەن دەپ ايتادى. مەن سورلى، ءسىزدىڭ شەشەندىگىڭىز بەن قارا قىلدى قاق جارعان ادىلەتىڭىزدى ايتىپ تامسانىپ ەدىم. قىلشا موينىم – تالشا.
تونتاي باسىن يگەن.
– سولاي ما؟ – دەدى قۇنانباي جان-جاعىنا قارانىپ.
– وسى ءبىزدىڭ يكە اجەمىز ۇراڭقاي قالماقتان ۇزاتىلىپ كەلمەپ پە ەدى؟ – دەدى باراق جىميىپ، – وسى اجەمىزگە جۇگىنەيىك تە.
جۇرت زەرەمەن قاتار وتىرعان قيىقشا كوز، قوڭىرقاي جىلى ءجۇزدى كارى كەيۋاناعا اڭتارىلعان.
– راس ايتادى، – دەدى يكە اجە باسىن يزەپ، – قالماقتا شەشەن ادامداردى، بيلەردى «مەرگەن» دەپ اتايدى.
– اجە، مەرگەن دەپ اتقان وعىن ءدال تيگىزەتىن ادامدى ايتپاۋشى ما ەدى؟ – دەدى ساۋداگەرلەردىڭ ءبىرى.
– ءسوزدىڭ مەرگەنى دەگەنى عوي، قاراعىم، – دەدى يكە اجە جىميا باسىن يزەپ.
تونتاي «ەستىدىڭىز بە» دەگەندەي وڭ قولىن كەۋدەسىنە قويىپ باسى جەرگە جەتكەنشە يىلگەن.
– ساعان داۋا جوق ەكەن، تونتاي، – دەدى قۇنانباي شىداي الماي مىرس ەتىپ.
وسىنى كۇتىپ وتىرعانداي، جۇرت وردانى باسىنا كوتەرە كۇلگەن.
– ەي، قۇنانباي، اۋىزدىعا ءسوز، اياقتىعا جول بەرمەۇشى ەدىڭ، – دەدى باراق كۇلىپ وتىرىپ، – ال، انە، شانشاردىڭ قۋىنان جەڭىلدىڭ.
سوداڭ سوڭ جاميعاتقا جاعالاتا قولىن سەرمەگەن.
– كانە، تونتايعا بايراق تاستاڭدار! سوزدەن جەڭگەن ادامنىڭ اتى بايگەدەن كەلگەنمەن بىردەي.
ازدان سوڭ لىپىلداعان داياشى جىگىت تاباقتا تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ جاتقان ساقينا، بىلەزىك، كۇمىس رۋبلدەردى اق ورامالعا ءتۇيىپ تونتايدىڭ قولىنا ۇستاتقان. تونتاي اۋىر تۇيىنشەكتى ءۇيدىڭ ىرگەسىنە قويا سالدى.
4-ءشى ەپيزود
- جاناقتى كەلتىرىڭدەر، - دەدى قۇنانباي ەسىكتەگى كۇتۋشى جىگىتكە قاراپ. جىگىت ءيىلىپ شىعىپ كەتتى.
ازدان سوڭ ءتور ءۇيدىڭ تابالدىرىعىنان اياعى ءسال شالىنىسىپ، قولىندا قوبىزى بار جاناق اقىن كىرگەن. شاۋ تارتىپ شوككەننىڭ وزىندە ورتادان بيىك بويى بار، ءجۇزى قىزىلتامىرلانعان قارا قوشقىل ادام قوبىزىن ويۋلى تەكەمەتتىڭ ۇستىنە قويىپ، توردە سىرەسىپ وتىرعان تورەلەرگە قاراماي بىردەن زەرەگە قاراي ۇمتىلعان.
- و، بيكەم! و، بيكەم! امانسىڭ با؟ ەسەنسىڭ بە، تىلەۋقورىم!
ادامداردىڭ ارتىمەن ءتورت اياقتاپ ەڭبەكتەپ بارعان جاناق، زەرەنىڭ قولىن ايالاي سۇيگەن.
- بار بول، قاراعىم، - دەدى زەرە جاناقتى بەتىنەن سيپاپ. – ەندى اناۋ ۇلىقتارعا امانداس.
جاناق جاتاعان ۇستەلدىڭ ورتاسىنداعى ويىق الاڭعا تىكەسىنەن تىك تۇرىپ، قولىن كەۋدەسىنە قويىپ ءيىلدى. سودان سوڭ مالداس قۇرا وتىرىپ قوبىزدى ءبىر ىڭىرانتىپ الىپ ءسوز باستاعان.
- باياعىدا، ارۋاعىڭنان اينالايىن ابىلاي، وتىز تۋ اسكەردى باستاپ مىناۋ نارىن مەن اقشاۇلىگە، قالماققا تامان اتتانىپتى.
– ۇلجان، قاراعىم، اباي قايدا؟ – دەدى وسى كەزدە زەرە، تومەنىرەكتە، شاي قۇيعان ايەلمەن قاتارلاس وتىرعان كەلىنىنە قاراپ، – شاقىرىپ الىپ كەلشى.
ۇلجان يناباتپەن ورنىنان تۇرىپ سىرتقا بەتتەدى.
5-ءشى ەپيزود
تورتكۇل وردادان ۇلجان شىعىپ، قۇلاسەرەك اتىن قارعىتىپ بايلاردىڭ بالالارىنا ويىن كورسەتىپ تۇرعان نىعىز دەنەلى، كوزى ايالى قارا بالاعا قاتتى داۋىستاپ سويلەگەن.
- ابايجان! جاناق اتاڭ كەلدى. اجەڭ كەلسىن، تىڭداسىن دەيدى.
اباي اتىن كەرمەگە بايلاپ، ۇلكەن ادامدارشا ءۇستى-باسىن قاعىنىپ ۇيگە كىردى.
6-شى ەپيزود
جاناق ارۋاعىنا ءمىنىپ، ورنىنان ءسال كوتەرىلە ايقايلاعان. بۇل جىردىڭ ورتا تۇسى ەدى.
اباي كوزىنىڭ جاسى مولتىلدەپ، اجەسىنىڭ باۋىرىنا تىعىلا تىڭداعان.
7-ءشى ەپيزود
وسى كەزدە قۇنانبايدىڭ ارنايى تاپسىرمالارىمەن جۇرەتىن جىگىتتەردىڭ ءبىرى تورگى ءۇيدىڭ ەسىگىن اقىرىن ەستىرتپەي اشىپ، ەپپەن كىرىپ، ءۇنسىز تۇرىپ قالعان. قۇنانباي «نە بولدى» دەگەندەي جىگىتتىڭ جۇزىنە جالت ەتىپ قاراعان. حابارشى ەكى قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرا قويىپ ءسال ءيىلدى دە، «مەن نە ەتەيىن» دەگەندەي الاقانىن جايعان. بۇل توتەنشە ءبىر وقيعانىڭ بولعانىن كورسەتەتىن بەلگى ەدى. قۇنانباي جىگىتتىڭ جۇزىنە تاعى ءبىر شۇيلىگە قارادى. حابارشى وڭ قولىنداعى قامشىسىمەن ءوز تاماعىن قيىپ بەلگى جاساعان. بۇل «پىشاقسىز باۋىزدالدىق» دەگەن ءسوز ەدى. قۇنانباي جۇرتقا جاعالاي كوز تاستاپ ءوتتى. ەشكىمنىڭ سەلت ەتەتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. بارلىعى جاناقتىڭ جىرىنا ۇيىپ، مۇلگىپ وتىر. قۇنانباي ورنىنان اقىرىن تۇرىپ، جۇرتتىڭ ارتىمەن، جۇمساق كيىزدى ەستىرتپەي باسىپ، سىرتقا بەتتەدى. قولىنداعى قوس ۋىس كۇمىس اقشا تۇيىلگەن اۋىر بايراقتى، ءوتىپ بارا جاتىپ جاناقتىڭ تىزەسىنىڭ جانىنا تاستاي سالعان.
اس-سۋ دايىندايتىن بولمەدەن ءوتىپ، كىرەبەرىس بولمەگە كەلگەندە، سول جەردە توسىپ تۇرعان حابارشى جىگىت قۇنانبايعا قارسى جۇرگەن.
– قۇنەكە، ماسقارا بولدىق!
قۇنانباي حابارشىعا جاقتىرماي قارادى.
– نە بولدى، ءباتىر-اۋ؟ جاۋ شاپتى ما؟
– ودان دا جاۋ شاپقانى جاقسى ەدى، – دەدى جىگىت تۇڭىلە سويلەپ.
– ايت! – دەدى قۇنانباي زىرك ەتىپ.
– كەشە ءان ايتىپ ونەر كورسەتكەن ويكە سال بار ەمەس پە، مىنە، سول ەسەرسوق نەمە، قىدىرمولدا بايدىڭ قىزى زۇلقيانى الىپ قاشپاق بولدى، – دەدى حابارشى جىگىت.
– باسى بوس قىز با ەدى؟ – دەدى قۇنانباي.
– بار پالە سوندا بولىپ تۇر عوي، قۇنەكە، – دەدى جىگىت، – باياعىدا ايتتىرىلىپ نىشانى تاعىلىپ قويعان قىز.
قۇنانباي «ارى قاراي نە بولدى» دەگەندەي سۇراۋلى جۇزبەن جىگىتتىڭ بەتىنە قاراپ ۇندەمەي تۇرا بەردى.
– ارينە، قۋا شىقتىق، ادىمىن اشتىرماي ۇستادىق، – دەدى جىگىت، – قۇدايعا شۇكىر. بىراق جۇرتتىڭ ءبىرازى ەستىپ ۇلگەردى.
8-ءشى ەپيزود
قۇنانباي نوكەرلەرى كورسەتكەن جاققا ادىمداي جونەلگەن. ۇلكەن جازىقتا نەشەتۇرلى قىزىق ويىن بولىپ جاتىر. قۇنانبايعا بۇرىلىپ قاراۋعا ەشكىمنىڭ مۇرشاسى جوق. بايقاپ قالعان ازىناۋلاق ادام عانا وڭ قولدارىن كەۋدەلەرىنە قويىپ اعا سۇلتانعا سالەم بەرىپ جاتتى. قۇنانباي قانشا ابىرجىسا دا، جىميعان بولىپ، ەرنىنىڭ ۇشىمەن سالەمگە جاۋاپ قايتاردى. تەگىس جەرگە وتىز شاقتى تەكەمەت جايىپ ۇلكەن الاڭ جاساعان. وسى الاڭدا «قاتىن كۇرەس» بولىپ جاتىر. بالۋاننىڭ ەكەۋى دە جاس ايەل. بۇتتارىندا سۇرعىلت-قوڭىر كۇدەرى شالبار، اياقتارىندا تياناعى كۇشتى ورىستىڭ قيسىق تابان ەتىگى. جىرتىلمايتىن مىقتى دابىدان تىككەن جاعاسىز سارى كويلەكتەرىن شالبارلانىپ، بەلدەرىن ون بەس-جيىرما قۇلاش ماتامەن قىناپ تاستاعان. شاشتارىن ءتۇيىپ، سىرتىنان دۋلىعانىڭ استىنا كيەتىن جىعا كيىپ، باۋىن تاس قىلىپ بايلاعان. سايىستىڭ باستالعانىنا ءبىراز بولسا كەرەك، دابى كويلەكتەردەن تەر بىلىنە باستاعان. بىراق قايراتتى جاس ايەلدەر بەرىسەتىن ەمەس. قۇنانباي ءسال عانا كوز توقتاتىپ ارى قاراي وزدى. اس بولىپ جاتقان بۇكىل جازىقتىڭ ۇستىندە جۇرەك ەلجىرەتكەن ءان قالقىپ تۇر. بۇل سىرنايدىڭ سۇيەمەلىمەن ءبىر ارۋ بويجەتكەن شىرقاعان ايگىلى «گۇلداريعا» ەدى.
وسىنشا قىزىق پەن سالتاناتتى تاستاپ، داۋ شەشۇگە بارا جاتقان، «گۇلداريعانىڭ» اسقاق اۇەنىن، سىرنايدىڭ سورعالاي توگىلگەن اۋەزىن تىڭداپ كەلە جاتقان قۇنانبايدىڭ قاباعى ءسال كىرجىڭ ەتە قالدى.
ەندى ءبىر القالى جيىن ءبيدى تاماشالاۋ ۇستىندە. باسىنا قوڭىر بارقىتتان تىككەن نوعاي تاقيا كيگەن جاس دومبىراشى كۇي تارتىپ وتىر. تال شىبىقتاي بۇرالعان بويجەتكەن ۇكىسىن بۇلعانداتىپ بي بيلەپ جاتىر. بۇل كىلەڭ جاستاردىڭ عانا جينالعان جەرى.
بۇدان ارى وزعان قۇنانباي ءبىر توسىن سۇرەتكە كۇا بولعان. جۇپىنى عانا ءتورت قانات كيىز ءۇيدىڭ الدىنا، كارى-جاسى بار، قاراۋىتقان ءبىر توپ ادام مالداس قۇرا وتىرعان. تاياز شۇڭقىرعا ورناتىلعان دىڭگەككە ۇستىندە نەداۋىر جۇك ارتقان تۇيە بايلاۋلى تۇر. بۇتىندا كۇدەرى شالبار، اياعىندا قىسقا ءماسى، بەلىنە دەيىن جالاڭاش، قولى ارتىنا قايرىلىپ بايلانعان جاس ايەل تۇيەنىڭ ءجىبىن تىسىمەن شەشىپ جاتىر. اقىرىندا شەشىپ بولىپ، ءجىپتى تىستەگەن كۇيى ورنىنان تۇرعاندا، توبىعىنان كەلەتىن قالىن شاشى ايەلدىڭ قوس انارىن، بۇكىل جالاڭاش ءتانىن بۇركەپ كەتتى. ويىندى باسقارىپ تۇرعان ادام يىعىنا شاپان جاۋىپ، تۇيەنىڭ بۇيداسىن قولىنا ۇستاتتى. جۇرت وسى جەرگە كەلگەندە دۋ ەتە قالعان.
ءبىر جاس بوزبالا قارقىلداي كۇلگەندە، ارتىندا وتىرعان اقساقالدى ادام جەلكەسىنەن نۇقىپ قالدى. بوزبالا قىزاراقتاپ، تومەن قاراپ كەتتى.
9-شى ەپيزود
سۇيەگى عانا تىگىلگەن، ۇزىكتىڭ ورنىنا سارى شۇبەرەك جابا سالعان ءتورت قانات ءۇي. سىرتىنا تۋىرلىق جاپپاعان كەرەگەنىڭ توركوزدەرىنەن توردە جاتقان الپامساداي قىلاڭ ءوندى ادام كورىنەدى. بۇل ويكە سال ەدى. ىڭىلداپ ءان ايتىپ جاتقان ول، نوكەرلەرىن ەرتىپ ەكپىندەپ كەلە جاتقان قۇنانبايدى كورىپ، ىرعالىپ بارىپ ورنىنان اتىپ تۇردى.
- ەي، قۇنانباي! – دەدى ويكە ايقايلاپ، – مەن سەنىڭ ءامىرىڭ جۇرمەيتىن باسقا وكرۇكتىڭ ادامىمىن. تۇتقىن قۇساتىپ بايلاتىپ تاستاعانىڭ نە!
قۇنانباي سىقىرلاۋىقتى يتەرىپ قالعاندا ار جاعىندا تۇرعان ويكەمەن بەتپە-بەت كەلگەن.
– سەن مەنى جازالاماستان بۇرىن، ءوز تەنتەگىڭدى تىي، اناۋ ءوزىنىڭ كەلىنىن قاتىن قىلىپ جۇرگەن قودار دەگەن شاشتى سايتاندى جونگە سالىپ ال، اۇەلى.
وسى ءسوزدى ەستىگەندە كەۋدەلەپ كەلگەن قۇنانباي مەڭىرەيىپ تۇردى دا قالدى.
– مىناۋ نە دەيدى؟ – دەگەن سالدەن سوڭ ەس جيىپ، – نە دەپ شاتىپ تۇر مىناۋ اۋلەكى؟
نوكەرلەرىنە قاراعان. ساسىپ قالعان نوكەرلەر شاراسىز كۇيدە ءبىر-بىرىنە قاراعان.
– الاپاتىڭ باسىلىپ قالدى عوي، قۇنانباي! – دەگەن ويكە، قايتادان ايقايلاپ، – وسىدان وسى ايتقان ءسوزىم وتىرىك بولسا، ءتىلىمدى ءوز قولىڭمەن كەس!
كيىز ءۇيدىڭ سىقىرلاۋىعىن سارت ەتكىزىپ جاپقان قۇنانباي شەگىنىڭكىرەپ تۇرىپ قايتادان نوكەرلەرىنە قارادى. ءجۇزى ورتەنىپ تۇرعان اعا سۇلتانعا قاراۋعا قايمىققان جىگىتتەردىڭ باستارى سالبىراپ كەتكەن.
– جاقىپ پەن جورعا جۇمابايدى كەلتىرىڭدەر الدىما، – دەدى قۇنانباي زىرك ەتىپ.
بۇرىلىپ جۇرە بەرگەن. نوكەرلەردىڭ بىرەۋى قاتارلاسا بەرە اقىرىن ءتىل قاتتى.
– مىنا ويكەنى نە ىستەيمىز؟
– قويا بەرىڭدەر، – دەدى قۇنانباي.
10-شى ەپيزود
الىستان مارەنىڭ نوبايى شالىنعاندا ءتورت ات ىتىرىنا جونەلگەن. سول كۇيى شابىسقا شابىس قوسىپ باسقالاردان ەكى شاقىرىم قارا ءۇزدى. ەندى وسى ءتورت ات ءوزدى-ءوزى ەگەسكە ءتۇسىپ اقىرىندا تەردەن قارايىپ كەتكەن كوك شابدار ات العا ءتۇستى. ونىمەن قۇيرىق تىستەسىپ جورعا ءبىتىمدى سارى ات، ودان تاياق تاستام قالىپ تۇرقى قىسقا سۇر ات كەلەدى.
وسى كەزدە وزعان توپتىڭ الدىندا كەلە جاتقان كوك شابدار ات وماقاسا قۇلاعان. ەكى-ءۇش رەت دومالاپ تۇرعان شاباندوز بالا اتتىڭ جانىنا كەلدى. باسىن ەكى-اق رەت ءالسىز عانا سوققان كوك شابدار تۇمسىعىن العا سوزىپ قيمىلسىز قالعان. بالا ەڭكەيىپ مۇرنىنان قاندى كوبىك اققان اتتىڭ باسىن قوزعاپ كوردى. سودان سوڭ كوزىنىڭ جاسىن ءبىر سىعىپ تاستاپ، جۇگەندى شەشىپ الىپ مارەگە قاراي تۇرا جۇگىرگەن.
11-ءشى ەپيزود
ادامداردىڭ ايقايىنان بۇكىل دالا كۇڭىرەندى.
- بيدايىق! بيدايىق!
- ءيا، اقسارباس! ءيا، ءتاڭىرىم!
- سۇلۋسارى! سۇلۋسارى! باس! باس!
- سۇرجەكەي! ۇمتىل، سۇرجەكەي!
- ارۋاق! ارۋاق! ارۋاق!
كەرەشىلەر جەبەدەي زىمىراپ الدىمەن جەتكەن بيدايىقتىڭ كەۋدە تۇسىنا بىلەكتەي قىل ارقاندى تىرەپ شابا جونەلگەن. ەتى قىزىپ العان، باسى قاتتى جۇيرىك تاعى ءبىر شاقىرىمداي شاۋىپ بارىپ ازەر توقتادى. قانسورپا بولىپ ەكى ءبۇيىرىن سوعىپ تۇرعان بيدايىقتى دايىن تۇرعان جىگىتتەر بىرىنەن كەيىن ءبىرى قاعىپ الىپ ارى-بەرى جۇگىرتىپ سۋىتتى. وسى كەزدە القىنىپ اتتىڭ يەسى دە جەتتى.
- اينالايىن! قاناتىم! پىراعىم! – دەپ ەڭىرەگەن باي، بيدايىقتى مويىنىنان قۇشاقتاپ، جابىسىپ تۇرىپ قالعان.
وسىنداي رەتپەن مارەگە سۇلۋسارى مەن سۇرجەكەي دە جەتتى.
ونىڭ سوڭىن الا جانۇشىرا جۇگىرگەن بالا كورىندى. مارەنىڭ سىزىعىنان اسقاندا اياعى شالىنىسىپ بارىپ قۇلاعان بالا، تىزەسىنە تۇرىپ ەڭىرەپ قويا بەرگەن. توپتان جۇگىرىپ شىققان اتتىن يەسى، بالانىڭ قارسى الدىنا كەلىپ تىزەرلەپ تۇرىپ، بالانىڭ باسىن باۋىرىنا باسىپ ول دا جىلاعان. ولگەن اتتى جوقتاپ جىلاعان باي مەن شاباندوز قايعىسىنا قاراپ تۇرىپ، جۇرت تا كوزدەرىنىڭ جاسىن سىققان.
ءبىرازدان سوڭ ارتتا قالعان جۇيرىكتەر ىركەس-تىركەس، حالىقتىڭ الدىنان ءوتتى. كوپ ات شابا الماي مەڭىرەيىپ تۇرىپ قالىپ، جەتەلەۋمەن عانا كەلگەنى كورىنىپ تۇر. جەڭىلگەندەرى جىگەرى قۇم بولىپ، اتتارىن جەتەلەپ جان-جاققا تاراپ جاتتى.
