ىشكى شىندىقتى تانىعان اقىن
ءبيسميللاھير راحمانير راحيم
اقىلدىڭ بارلىق ادامعا اللاھتان بەرىلەتىنى جانە بارلىق ادامدا بولاتىنى سياقتى، پوەزيا دا بارلىق ادامعا اللاھتان بەرىلەدى جانە بارلىق ادامدا بولادى. ءارى اقىلدىڭ بىرەۋگە كوپ، ەندى بىرەۋگە از بەرىلەتىنى سياقتى، پوەزيا دا بىرەۋگە ەرەكشە كوپ، تاعى بىرەۋگە تىم ماردىمسىز بەرىلەدى. جالپى بارلىق ادامدا اقىل بولاتىنى سياقتى، بارلىق ادامدا پوەزيا بولادى. اقىلدى ەشكىم پوەزيا سياقتى جازىپ، كورسەتىپ جاتپاعاسىن، ولاي ەتۋ مۇمكىن دە ەمەس بولعاسىن، ونىڭ كىمدە قانشالىق دارەجەدە بار ەكەنى ونشا ولشەنە، بىلىنە بەرمەيدى. ال، پوەزيا بولسا ادامنان جازۋ ارقىلى، ايتۋ ارقىلى كورىنىس تاباتىن قاسيەتكە يە بولعاندىقتان، ونى ءبىز كورە الامىز. بىلە الامىز. اركىمنىڭ بويىنداعى پوەزيالىق قابىلەتىن وعان بەرىلگەن تالانتتىڭ دەڭگەيى ارقىلى بايقاي الامىز. ءارى ءونى ارمان قاراي كىم قانشالىقتى دامىتقانىن دا جازعاندارى ارقىلى تاني الامىز.
دەمەك، بارلىق ادام بويىندا پوەزيا بولاتىندىقتان دا ونى (پوەزيانى) ۇناتپايتىن ادام جوق. تاعى ءبىر سوزبەن ايتقاندا بارلىق ادامنىڭ بويىندا پوەزيا بولاتىندىقتان، بىراق، كوبىسىنىڭ بويىنداعى پوەزياسى جارىققا شىعاتىنداي دەڭگەيدە دامىماعاندىقتان ونى جازا الماعانى بولماسا، پوەزيانى جازعاندارىنىڭ پوەزياسىن وزىندەگى پوەزيانىڭ ءۇنى، ءتىلى، ءمانى رەتىندە قابىلداۋ، ۇناتۋ ءسوزسىز بولادى. ولار ودان وزدەرىن، جاندارىنداعى ايتارلارىن، ىشكى شىندىقتارىن تابادى.
ال، ەندى، بويىنداعى پوەزياسىن جازعاندارعا، جازا الاتىندارعا كەلەتىن بولساق، ولار جازاتىن، ورتاشا جازاتىن، جاقسى جازاتىن جانە ەرەكشە بيىك جازاتىندارعا بولىنەدى. تاعى دا كىمنىڭ قاي دەڭگەيدە جازىپ جۇرگەنىن جانىندا اللاھ بەرگەن پوەزياسى بار اقىلدى وقىرمان جازباي تانيدى. ءارى ولاردىڭ جازعاندارىن وزدەرىنە ۇلگى ەتىپ الادى. ۇنەمى ايتىپ، دارىپتەپ جۇرەدى. بۇل زاڭدىلىق تا. جاقسى، بيىك، شىن جازعان اقىننىڭ حالىقتىق بولىپ كەتەتىنى سوندىقتان.
ال، ەندى، پوەزياداعى شىندىققا كەلەتىن بولساق، شىندىق – ىشكى شىندىق، سىرتقى شىندىق بولىپ ەكىگە بولىنەدى. سىرتقى شىندىق – ءجاي، ءوزىمىز ءسۇرىپ جۇرگەن ومىردەگى پەندەشىلىككە ءتان قاراپايىم نارسەلەردى كورۋ، ءبىلۋ بارىسىنداعى تانىعان شىندىعىمىز. نەمەسە، زاتتىق شىندىق. ال، ىشكى شىندىق – ول، سىرتقى شىندىقتان الدەقايدا كۇردەلى، سىرتقى شىندىقتىڭ ارعى جاعىنداعى، تەرەڭىندەگى، وزەگىندەگى، ىشكى مانىندەگى بولمىستىڭ جاراتىلىسىن تۇيسىك ارقىلى تانۋ. نەمەسە، رۋحاني شىندىق. يلاھي شىندىق. مىنە وسى ەكى شىندىقتى ادامدار ەكى ءتۇرلى تانيدى. ەكى ءتۇرلى تۇسىنەدى. سوعان قاراپ ولاردا ۇلكەن ەكى توپقا بولىنەدى. اۋەلگى توپ تەك سىرتقى شىندىقتى تانىسا، كەيىنگى توپ سىرتقى شىندىقتى ىشكى شىندىقپەن قوسا تانيدى. بۇل توپتاعىلار از. بۇلاردى «رۋحاني شىندىق پەن زاتتىق شىندىقتى قوسا تانۋشىلار» دەپ اتاسا دا بولادى. نەمەسە ء«ومىردى، ءومىردىڭ ءمانىن شىن تۇسىنۋشىلەر، تانۋشىلار» دەپ قاراسا دا بولادى.
ءومىر مىنە وسى ەكى – ىشكى جانە سىرتقى شىندىقتاردان، نەمەسە، ىشكى جانە سىرتقى شىندىقتاردىڭ ۇندەسۋىنەن، بىرەۋلەسۋىنەن تۇراتىندىقتان، ال، بىراق، ونى تانۋشىلار سىرتقى شىندىقتى عانا تانۋشىلار جانە سىرتقى شىندىق پەن ىشكى شىندىقتى بىرەۋلەستىرە تانۋشىلار بولىپ بولىنەتىندىكتەن ول تانىعاندارىن جازاتىندار دا نەمەسە ءوز مەنىنىڭ تانىعانىن پوەزياسى ارقىلى سىرتقا شىعارۋشىلار دا سىرتقى «شىندىقتى جازۋشىلار» جانە «سىرتقى شىندىق پەن ىشكى شىندىقتى ۇندەستىرە، ءبىر شىندىق كۇيىندە جازاتىندار» بولىپ ەكىگە بولىنەدى. نەمەسە رۋحانيدى جازاتىندار مەن زاتتىقتى جازاتىندارعا بولىنەدى.
بۇندا زاتتىقتى جازۋ – كورگەندى، ەستىگەندى قورتىپ ءناپسۋي جازۋ، ال، رۋحانيدى جازۋ – زاتتىڭ سىرتقى كورىنىسىنە ەمەس، ىشكى مانىنە ءۇڭىلىپ، ونىڭ جاراتىلىسىنداعى يلاھي شىندىقتى يلاھي ىلىمدەرمەن ۇندەسە، ۇندەستىرە وتىرىپ رۋحاني جازۋ دەگەن ءسوز.
زاتتىقتى جازۋ ءوزىنىڭ كورگەنىن «اقيقات» دەپ بىلەتىندىكتەن، ءوزى قۇداي بولىپ الادى دا قالامدى وڭدى-سولدى سەرمەي بەرەدى. تاۋدى ۇگىپ، تاستى قۇم ەتەدى. اسپاندى ايىرىپ، جۇلدىزدى جۇلىپ الادى. تەڭىزدى تەبىرەنتىپ، مۇحيتتى مۇڭداتادى. وسىنىڭ ءبارىن ءوز اقىلىمەن، ءوز تىلىمەن جاساي بەرەدى. ونىسىنىڭ وتىرىك ەكەنىنە ءبىر سەنبەيدى. كەرىسىنشە شىن ەكەنىنە مىڭ سەنەدى. باسقالاردى دا سەندىرەدى. «سەنەدى» دەپ ويلايدى. ءبارىن دە ءوز قيالىنا باعىندىرادى. قيالىمەن اسپان جاسايدى. جەر جاسايدى. جاساي بەرەدى. بۇل سۇمدىق ەندى مەندە دە بولعان. سودان بىلەمىن. وقىڭىز:
و، قارا جەر، قايمىقپا.
قوز قاپتىرام،
ساعان سۇعىن قاداعان قانپەزەردى!
تاعى سەنى تاعدىرداي ء(تاڭىر) قوزعاپ تۇرام! (يەگەر)
مۇنى اقىننىڭ ۇلتتىڭ وعلانىنا ءتان «ەرلىك، ازاماتتىق جىگەرى» دەپ اقتاپ الۋعا، اقتالۋعا بولادى. وندا دا بۇل اقتالۋعا سىرتقى شىندىقشىلداردى سەندىرۋگە بولار. ال، بىراق ىشكى، شىن شىندىق يەلەرىن استە سەندىرە المايسىڭ. سەبەبى، بۇل پايىم ىشكى شىن شىندىقتىڭ يلاھي قاعيداسىنا جات. مۇلدە جات. مۇلدە قۇدايسۋ، فەرعاۋىنسۋ، نامۇرىتسۋ بۇل. انىعىراق ايتقاندا زاتتىق شىندىققا ابدەن بەرىلگەن مەننىڭ قاراڭعىلىعى – مەنىڭ قاراڭعىلىعىم. جارىققا شىقپاي، يلاھي اقيقاتتى تانىماي تۇرعانداعى قۇدايسىزدىعىم بۇل. وندا مەن اللاھتى ەمەس، ادامداردى ريزا ەتۋدى ويلايتىنمىن. ولاردى ءوز كۇشىمە مويىنداتۋعا، بارىنشا استام سويلەۋگە، بارىنشا كۇشتى كورىنۋگە بارىمدى سالاتىنمىن. بىراق سونىڭ بارىندە دە تەك تىلىممەن عانا ايتاتىنمىن. ءوزىم بولسام تىم ءالسىز بولاتىنمىن. قولىمنان تۇك تە كەلمەيتىن. ەشتىڭ ەشى بولاتىنمىن. انە سوعان قاراماستان سونشاما استام مەن پاقىر قيالىممەن اسپانعا دا شىقتىم. جەرگە دە ءتۇستىم. تەگى ء(پروتوتيفى) جوق وتىرىك جىرلاردى ءوربىتتىم-اي كەپ. نە ءوندى؟ تۇك ونبەدى. اقىرى شەكسىز راحىمدى اللاھىمنىڭ تۋرا جولىنا سالۋىمەن بارىپ اقيقاتتى، ىشكى شىندىقتى تانىدىم-اي، ايتەۋىر. سودان جىرداعى تاڭىرسىگەن استامدىعىمنان ءتۇسىپ، قۇلدىق، شىن كەسپىرىمدى قايتا تاپتىم. ءسويتتىم دە رۋحاني قايتا ورلەدىم.
اقىن بولىپ جارىتپاسپىن،
قۇل بوپ جارىتپاعاسىن! (يەگەر)
دەمەك، قۇل بوپ جارىتپاي تۇرىپ، اقىن بولىپ جارىتپايتىنىمدى ءبىلدىم. شۇكىر ەمەس پە اللاھقا؟ شۇكىر!
ۇيلەسكەنشە اقىلىم مەن يمانىم،
ءيىر-ءيىر وتىز بەس جىل جول ءجۇردىم.
حاققا ەلتۋگە جان تاپقانشا يلانىم،
قاقىراندى قيال مۇجىپ بولدىردىم.
ۇيلەستى دە اقىلىم مەن يمانىم،
وتىز بەستە اقيقاتقا اتتاندىم.
نۇرساۋلەلەپ جانىم، ءتانىم، جيعانىم،
حاققىم بەرگەن قاسيەتپەن قاقتاندىم!
حاققىم بەرگەن قاسيەتتى مەكەندە،
ءتىرى ءولىپپىن تىرشىلىككە تىرەلىپ...
ءدىنسىز كەزىم – نۇرسىز كەزىم ەكەن دە،
نۇرسىز كەزىم – كەزىم ەكەن ءتىرى ولىك... (يەگەر)
بۇل ەندى مەندەگى قازىرگى، ادامدىق ساباما تۇسكەندەگى ادامىمدى، ىشكى شىندىقتى تانىعانداعى، ءوز مەنىمنىڭ شىن كەسپىرىن ۇققانداعى پوەزيامنىڭ باعىتى. «پىشاقتى وزىڭە سال. اۋىرماسا كىسىگە سال» دەگەن عوي. بۇل، ءوزىم جايلى سيتاتتى كەلتىرۋدەگى ماقساتىم – مەنىمنىڭ سىرىن نەمەسە ىشكى اقيقاتتى قالاي تانىعانىمدى كوپتەن جاسىرماۋ ءۇشىن ەدى.
دەمەك، رۋحانيدى جازۋ، ىشكى شىندىقتى، زاتتىڭ، جاراتىلىستىڭ ىشكى، يلاھي ءمانىن تانىپ، قۇدايسىماي، ەسەسىنە قۇدايدىڭ ءوزىن تاني وتىرىپ، وعان ءوزىنىڭ دە قۇل ەكەنىن بىلە وتىرىپ جازۋ ەكەنىن جوعارىدا ەسكەرتتىك. نە شىن بولسا، سول قيىن. سول جاۋاپكەرشىلىك. سول وتىرىكتەر، وتىرىكشىلەر تارابىنان مويىندالماۋ. ەسكىسىنىلۋ. بىراق، شىن مانىندە تۇرشىلدىكتىڭ (مودى) ءبارى ءوز زامانىنا ءتان مىندەتتەرىن (كوپتى شىننان ايىرۋ) وتەپ بارىپ ولمەك. ال، نەگىزى راس بولسا شىن كۇيىندە قالا بەرمەك. جاساي بەرمەك. ىشكى شىندىقتى جازۋدىڭ كەرەمەتى مىنە وسىندا. ول – ءتىپتى، ءبىز ايتىپ جۇرگەن، ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدەگى «كلاسسيكا» دا ەمەس. ول - اۋەلى دە جوق، اقىرى دا جوق نەمەسە ماڭگى باردىڭ ءوزىن تىرەك تۇتۋ. ونىڭ «ارقانىنان» ء(دىن) ۇستاپ، ونىڭ جولىنان تانباۋدى جازۋ. نەمەسە مەن ءوزى مەن رۋحىنىڭ اراسىنداعى قالىڭ ءناپسۋي (ىشكەن-جەگەن، كورگەن-بىلگەن سياقتى كۇندەلىكتى تۇتقاسى جوق كۇيبەڭ تىرلىك – سىرتقى شىندىق) قاباتتاردى جارىپ ءوتىپ، رۋحىمەن بىرەۋلەسىپ بارىپ، ونىڭ (رۋح) تانىعان اقيقاتىن – ءومىردىڭ شىن ءمانىن، كۇندەلىكتى ەمەس، بۇ دۇنيەنى و دۇنيەگە جالعاپ تۇرعان ماڭگىلىكتى جازۋ.
ادام تاريحىندا كۇندەلىكتى كۇيبەڭدى نەمەسە سىرتقى شىندىقتى جازعاندار بولمادى دەيسىز بە؟ بولعان. بولعاندا قانداي؟ ءتىپتى كوپ بولعان. ماسەلەن، ء«جاھليات (ناداندىق) ءداۋىرى» دەپ اتالاتىن اراب الەمىندە ءسوز ونەرى، سونىڭ ىشىندە سىرتقى شىندىقتى جازاتىندار ءارى جازعاندا دا عالامات، جۇرتتى وزىنە قاراتاتىن، سوڭىنان ەرتىپ كەتە الاتىن الاپات اقىندار كوپ بولعان. جۇرت ىشكى شىندىققا (اللاھ اقيقاتىنا) ەمەس، سولار ايتقان شىندىققا – سىرتقى شىندىققا مويىن بۇرعان. مىنە وسىنداي عالامدا ءسوز ونەرى اسقاقتاپ، تۋ بيىككە كوتەرىلگەندە اللاھ مۇعجيزا رەتىندە نەمەسە كەرى ءسوزدىڭ، بوس ءسوزدىڭ قىزۋىن باسۋ ءۇشىن، وتىرىگىن شىعارۋ ءۇشىن قاسيەتتى قۇراندى تۇسىرگەن (اللاھ عالامدا سيقىرلىق دامىعان كەزدە تاۋراتتى، مەديتسينا دامىعان كەزدە ءىنجىلدى، كەرى ءسوز ونەرى دامىعان كەزدە قۇراندى جىبەرگەن). ال، سونىڭ ناتيجەسىندە سىرتقى شىندىقتى جازۋدا، ايتۋدا شىرقاۋعا شىققان ارابتىڭ ءجاھيليات اقىندارى (ولار ناداندىقپەن ء«بىز دە سۇرە جازا الامىز» دەپ، اللاھپەن جارىسقا ءتۇسىپ، ماسقارا بولعان) جالعاندارىن قۇشاقتاعان كۇيى تاريح ساحناسىنان قۇلادى. قۇراننىڭ «شۇعارا» (اقىن) سۇرەسىندەگى: «اقىندارعا ازعىندار ىلەسەدى» (224) دەگەن اياتى مىنە وسى ماسەلەنى مەڭزەپ تۇرعانىن تاپسىرشىلەر ەسكەرتەدى.
دەمەك، ىشكى شىندىقتى جازۋ بىزدە ءار داۋىردە بولعان. ولاردىڭ ارعىلارىنىڭ اقىرى يبراھيم (اباي) بولسا، كەشەگى كەڭەس كەزەڭىندە ول تاقىرىپقا جالعىز بارعان اقىن مۇحامەتقالي (مۇقاعالي). از باردى. بىراق، قۇدايعا شۇكىر، باردى.
ال، سوڭعى، ءوز زامانداستارىمنان بۇل – ىشكى شىندىقتى جازا باستاعان اقىنداردان جىرلارى (وسى تاقىرىپتاعى) جىرلارىممەن ۇندەس، اقىن داۋلەتبەك بايتۇرسىنۇلىن اتار ەدىم. داۋلەتبەك ارينە اقىندىقتا كوپكە تانىمال ەمەس. ونىڭ وزىندىك سەبەپتەرى بار. باستىسى ول ءباسپاسوز بەتتەرىندە ۇنەمى جاريالانىپ جۇرگەن جوق. ونىڭ اقىن ەكەنىن كوپتەر بىلمەيدى دە. بىراق، ول اقىن. اقىن بولعاندا دا ىشتەي جەتىلگەن، ونەردە وڭ مەن سولىن تانىعان، تاقىرىبىن تاپقان، قىبىلاناماسىن ابدەن انىقتاعان، كوپىرتىپ وتىرىكتى ەمەس، شىرقاتىپ شىندىقتى جازعان اقىن.
«اللاھۋ اكبار، اللاھۋ اكبار – ۇرانىم!» دەيدى ول.
اللاھۋ اكبار – اللاھ شەكسىز ۇلى دەگەن ءسوز. دەمەك، ودان باسقا ۇلى جوق! ۇلىلىق تەك وعان ءتان. ماقتاۋلار دا وعان ءتان. ماقتاۋعا ول عانا لايىق. ويتكەنى، ول ءبارىن جاراتتى. ءبارىنىڭ تاعدىرىن بەلگىلەدى. ءبارىنىڭ سىرىن، نە بولعانىن، ەندى نە بولاتىنىن بىلەدى. ونىڭ اۋەلى دە جوق. اقىرى دا جوق. ماڭگىلىك. ول ەشقاشان قالعىمايدى. ون سەگىز مىڭ عالامدى جوقتان بار ەتكەن ول. اقىرىندا باردان جوق ەتەتىن دە ول. ءوزى جاساپ قالا بەرەتىن دە ول. ول كورنەۋدى دە كورەدى. كومەستى دە كورەدى. بىلەدى. ول ەش نارسەگە مۇقتاج ەمەس. ەش نارسەگە مۇڭدانبايدى. ونىڭ ۇلىق بولاتىنى، ۇلىلىق، بارلىق ماداقتار وعان عانا ءتان بولاتىنى، «اللاھۋ اكبار» بولاتىنى سوندىقتان.
داۋبەتبەك مىنە وسى اقيقاتتى، وسى ىشكى شىندىقتى سول اللاھتىڭ ءوزىنىڭ ءناسىپ ەتۋىمەن تانىدى. تانىدى دا وعان بار يمانىمەن باس ءيدى. بار سەنىمىمەن قۇلشىلىق ەتتى. ونىڭ «قىل» («ناماز وقى») دەگەنىن قىلا باستادى. «قىلما» دەگەنىنەن بەتىن بۇردى. بۇل ونىڭ ادام رەتىندە رۋحى تانىعان ءتاڭىر يەسىنە جانىمەن بەرىلىپ، تانىمەن جاساعان تاۋەكەلى ەدى. كىسىلىك مىندەتى ەدى. قۇلدىق فارىزى ەدى. ءوزىن ءوز ەتكەن، جاراتقان، جوقتان بار ەتكەن جالعىز ۇلىققا جاندارمەن ۇمتىلۋى ەدى.
ادامعا قاراتا ايتقاندا «تانىماسىن سيلامايتىن» پەندە، جان كوزى كورمەگەن، تانىماعان اللاھىن ءتان كوزىمەن قالاي كورسىن؟ قالاي سيلاسىن؟ وعان قالاي باس ءيىپ، قالاي قۇلشىلىق ەتسىن؟ ول مۇمكىن ەمەس. ونىڭ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن كۇندە كورىپ، ءبىلىپ ءجۇرمىز. ال، ونى جان (رۋح) تانىسا ءسوز باسقا. جان تانىسا، جاننىڭ قابى – ءتان وعان قۇلشىلىق ەتپەي قويمايدى. وندا دا وعان قۇلشىلىقتى ءتان ەتپەيدى. جان ەتەدى. ءتان بولسا ول جانعا ىلەسىپ ءراسىمىن جاسايدى. ءبىزدىڭ كورەتىنىمىز ءتان بولعاندىقتان، «قۇلشىلىقتى ءتان جاساپ تۇر» دەپ ويلايمىز. تاعى ءبىر ەسەپتەن، بەلگىلى دارەجەدە ول دا ءجون. ويتكەنى، ول – ءتان «مۇلدە قۇلشىلىق جاسامايدى» دەپ ۇقساق قاتە بولماق. ول جاننىڭ جارشىسى. سوندىقتان، جان تانىعان حاقتى ول دا تانىپ، جانعا ىلەسىپ قۋانا-قۋانا قۇلشىلىق جاساماق. مۇنى قۇلشىلىقتاعى جان مەن ءتاننىڭ ۇندەسۋى دەپ ۇقپاق كەرەك. دەگەنمەن جان نەگىزگى رولشى ەكەنى حاق.
ال، ەندى وسى، حاقتى تانۋدا جان مەن ءتان ۇندەسسە عانا، ولاردىڭ يەسى سانالاتىن پەندە ىشكى-سىرتقى بولمىسىمەن اقيقاتتى تانىماق. اقيقاتقا ۇندەسپەك. اقيقاتپەن بىرەۋلەسپەك. مىنە سوندا عانا ول پەندەنىڭ ىشكى شىندىققا بولعان تۇبەگەيلى بەت بۇرىسى بارلىق ءىس-ارەكەتىنەن كورىنىس تاپپاق. اللاھ اۋىزىنا كالام، قولىنا قالام بەرگەن داۋلەتبەكتىڭ ءسوز باسىنىڭ «اللاھۋ اكبار» بولىپ كەلۋى سوندىقتان. ول ونىڭ ىشكى شىندىعى. ىشكى شىندىقتى تانۋى. ىشكى شىندىقپەن ۇندەسۋى. بىرەۋلەسۋى.
ادامنىڭ ىشكى شىندىقپەن ۇندەسۋى قيىن. حاق جارىلقاپ، پەندە ىشكى شىندىقپەن ۇندەسىپ قالسا، ونىڭ ول شىندىقتان اۋىتقۋى، قول ءۇزۋى تاعى مۇمكىن ەمەس (اللاھ ودان قول ۇزدىرمەسىن). دەمەك، ادام ىشكى شىندىقتى تاني باستاعاننان كەيىن، ىشكى شىندىقتىڭ مىڭ سان كورىنىستەرى ونىڭ ىسىنەن دە، سوزىنەن دە كورىنبەي تۇرمايدى. نەمەسە پەندە ءىسى مەن ءسوزىن سول ىشكى شىندىقتىڭ جارشىسىنا اينالدىرا باستايدى. ماسەلەن، داۋلەتبەكتەگى «اللاھۋ اكبار» سول. «اللاھۋ اكباردى» كىم ايتپايدى؟ كىم ءبىلمايدى؟ بىلەدى. بار ەل بىلەدى. بىراق، شىن مانىندە «اللاھۋ اكباردى» كىم شىن ايتا الدى؟ ونىڭ ءمانىسىن كىم شىنىمەن-اق ءبىلدى؟ ونى دا اللاھ بىلەدى.
دەمەك، بۇل اقيقاتتى قاي پەندە ءبىلدى، تانىدى، ول، ءدال سول تۇستان باستاپ تۇتاس بولمىسىمەن وزگەرمەك. وزگەرمەي قويماق ەمەس. ونىڭ ءجۇرىسى دە، تۇرىسى دا، ءىسى دە، ارەكەتى دە، قالامگەر بولسا جازىپ-سىزعاندارى دا وزگەرەدى. تۇتاس وزىنە ءتاننىڭ بارىمەن «اللاھۋ اكبارعا» اينالادى. بۇل – «اللاھۋ اكبار» تاعى، كوپتەرگە جاڭالىق ەمەس سياقتى كورىنەدى. بىراق، ءىس جۇزىندە ودان ۇلكەن جاڭالىق جوق. ونىڭ، كەيبىرەۋلەرگە ولاي، جاڭالىق ەمەس بولىپ كورىنەتىن سەبەبى ول پەندەلەردىڭ ىشكى شىندىقتى بىلمەيتىندىگىنەن.
«قايتا تۋعىزدىڭ قاسيەتتى ۇلى قۇرانىم!»
نەمەسە،
ء«بىر اللاھ، ساعان عانا ساجدە قىلام!»
مىنە ءسوزىمىزدىڭ دالەلى. مىنە داۋلەتبەكتىڭ اقيقاتى. ىشكى اقيقاتى. ىشكى شىندىعى. ءسوزىن «اللاھۋ اكبار» دەپ باستاعان ونىڭ قۇران اقيقاتىنان قايتا تۋماۋعا نەمەسە پەندەلىگىن تانىماۋعا، انادان تۋعانداي رۋحاني جاڭارماۋعا، پەندەلىك ناپسىسىنەن باس تارتپاۋعا، كىسىلىگىن تاپپاۋعا، شىن ادامدىق قاسيەتىنە ورالماۋعا، باسىن «اللاھۋ اكبار» دەپ ساجدەگە قويماۋعا ەش حاقىسى جوق بولاتىن. نەمەسە ولاي ەتۋ ونىڭ ناعىز «ادام سافيلىق» قاراپايىم ءارى تولىققاندى مىندەتى بولاتىن. ويتكەنى، كەز-كەلگەن قاراپايىم ادام بالاسى ءومىرىن سولاي ءسۇرۋى ءتيىس-تۇعىن. ال، بىراق، ءبىزدىڭ سىرتقى شىندىقتى ءومىرى بويىنا جازعان قايسى ءبىر اقىنىمىز ءوز ايتقانىنان شىقتى؟ قايسىسىنىڭ ءسوزى مەن ءىسى ءبىر جەردەن تابىلدى؟ نەمەسە جازعان، ايتقان ءسوزى مەن ىستەگەن ىستەرى بىرەۋلەسكەن كىمى بار؟ جوق. ويتكەنى، سىرتقى شىندىقتا ولاي بولۋ مۇمكىن ەمەس. تەك ىشكى شىندىقتا عانا سولاي بولا الادى. ىشكى شىندىقتى تانىعان بىرەۋ ءسوز جۇزىندە «باسىمدى ساجدەگە قويامىن» دەدى مە؟ ءامالياتىندا قويادى. قويا الادى. مىنە بۇل شىن ادامنىڭ، شىن ادامدىقتىڭ بەلگىسى. مۇنى «وتىرىك» دەپ كىم ايتا الماق؟ ەشكىم دە.
دەمەك، ول مۇندا جاڭالىق اشقان جوق. بار بولعانى ءوز اقيقاتىن، ءوز ادامىن – ءوز مەنىن تانىدى. ونىڭ مىندەتىن ءبىلدى. ءارى ءوزىن اقىندىعىنان، اقىندىعىن وزىنەن ءبولىپ قارامادى. ءسويتتى دە:
«قۇداي ءبىر!
قۇران شىندىق!
پايعامبار حاق!» دەدى. دەي الدى. قاراپايىم. قاراپايىم بولعانمەن شىن شىندىق وسى. مۇنى مانىنە جەتكەن، تانىعان، سولاي ەكەنىن جان-تانىمەن ءموندى بولىپ مويىنداعان شىن ادام عانا ايتا الادى. ادام ءدال وسى شىندىقتى ايتقاندا عانا، وعان ءشۇباسى قالماعاندا عانا شىن ادام بيىگىنە كوتەرىلمەك. مۇنى، بۇل شىندىقتى استە ءوزىنىڭ سىرتىندا جۇرگەن نەمەسە سىرتقى شىندىق يەلەرى تانىماق ەمەس. ايتا الماق تا ەمەس. راسىندا ولار دا ايتا الادى. بىراق، جۇرەكپەن ەمەس، اۋىزبەن. الايدا «اللاھقا اۋىز جول ەمەس» (اباي) ەكەنىن بىلمەيدى. ويتكەنى، ونىڭ بۇل شىندىقتاردى قالاي، قاي دارەجەدە، قاي ماقساتتا ايتقانى، ايتىپ جۇرگەنى اۋەلى اللاھقا، سوسىن وزىنە، سوسىن وزگەنىڭ ىشىندەگى اقىلدىلارىنا ەكىباستان تۇسىنىكتى. ونىڭ كۋاسى تاعى دا سول ايتۋشىنىڭ ءوزى. ونىڭ جالعان ءىس-ارەكەتتەرى. بۇل ىستە (شىندىقتا) ادام ءتىپتى ءوزىن الداعانداي پەندەلەردى الداۋىنا بولادى. بىراق، حاقتى الداۋ مۇمكىن ەمەس. «انىققا (اللاھ اقيقاتتارىنا) جەتپەي اقىلىم، ارتىما قانشا قۇلادىم?» دەپ مەن پاقىر دا وسى سەبەپتى ايتقان ەدىم. نەمەسە ءوزىمدى-ءوزىم تانىماي اداسىپ، ءوزىمنىڭ، ءوز شىندىعىمنىڭ سىرتىندا جۇرگەن كەزدەرىمدەگى حالىم ەدى بۇل. سەبەبى، ىشكى شىندىقتى تانىماي تۇرعانىڭدا ءشوپ تە ولەڭ. شوڭگە دە ولەڭ. ال، ونى تاني باستاعان سوڭ ولاي ەمەس. ولەڭ ولەڭ. ەمەس ەمەس. شىن شىن. جالعان جالعان. نەمەسە ءبارىن دە «اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باساسىڭ» (اباي).
«جالعان بىلىممەن جازىم بوپ كەتە جازداپپىن.»
ءوزىن ءبىلۋ، اق پەن قارانى انىق تانۋ، نەنىڭ اقيقات، نەنىڭ جالعان ەكەنىن ۇعۋ دەگەنىمىز مىنە وسى. نەمەسە وسىلاردى جاي سەزە باستاعان ەمەس، انىق بىلگەن ادامنىڭ جان ءسوزى بۇل. ومىردە سىرتقى شىندىقتى «راس» دەپ ءبىلىپ، ءومىرىن وعان ساي ءسۇرىپ، جالعاندى شىنداپ، اقساقتى تىڭداپ جۇرگەندەر قانشا ما؟ ول «جالعان ءبىلىم» دەدى. ەندەشە «جالعان ءبىلىم» دەگەن نە، سوندا؟ ءبىزدىڭ رۋحانيات ىلىمىنەن بىلۋىمىزشە «جالعان ءبىلىم» – ادام بالاسىنىڭ رۋحانياتىنا بۇ دۇنيەسىمەن قوسا و دۇنيەسىنە دە ەمەس، ناپسىسىنە، تەك جالاڭ، بۇ دۇنيەلىك تۇرمىس تىرشىلىگىنە عانا جاۋاپ بەرەتىن، بۇ دۇنيەلىك ىستەردى دامىتۋعا عانا باعىتتالعان زاتتىق عىلىمدار. ودان دا انىعىراق ايتقاندا ءدىندى، دىنگە ءتاندى وزىنەن مۇلدە ءبولىپ تاستاعان عىلىمدار. وكىنىشتىسى، بۇل ماسەلەنى دە ىشكى شىندىقتان قابارسىز قاۋىمعا ءتۇسىندىرۋ اقىرەت. قىزىعى ءبىزدىڭ «عىلىم» دەپ جۇرگەندەرىمىزدىڭ كوبى مىنە وسى «جالعان بىلىمگە» كىرەتىنىن نەسىنە جاسىرالىق...
مىنە وسى تۇستان ءوزىن اقىن سانايتىن كەز-كەلگەن ازاماتقا ولەڭ جازۋ ءۇشىن ەڭاۋەلى رۋحاني ساۋاتتىلىق، جوق، تەك قانا ساۋاتتىلىق ەمەس، رۋحاني ۇلكەن ىلىمدىلىك كەرەك ەكەنى كوزگە ۇرادى. بىزدە ءتىپتى رۋحاني ءىلىم تۇگىلى، ول جايلى ءجاي عانا ساۋاتتىلىق تا جوق. انە سونىڭ كەسىرىنەن اتاۋلاردىڭ ءوزىن ءتىپتى قاتە قولدانىپ جاتامىز. ماسەلەن، قىزدى پەرىشتەگە، پەرىگە، تاعدىردى تاسقا تەڭەپ دەگەن سياقتى. نەگىزىندە پەرىشتەدە جىنىس، ءناپسى بولمايتىنىن، پەرىنىڭ جىننىڭ ۇرعاشىسى ەكەنىن، ال، تاعدىر تاس سياقتى ەمەس، ول اللاھتىڭ قالاۋىمەن بولاتىن، ادام ءومىرىنىڭ كوز كورە المايتىن، بىراق، كەزەگىمەن جارىققا شىعاتىن يلاھي قۇپيا سىر ەكەنىن، ول جايلى الا-قۇلا سويلەۋ اللاھقا قارسىلىق بولىپ قالاتىنىن بىلمەيمىز. نەمەسە ءوز ءسوزىمىز وزىمىزگە بىلىمسىزدىگىمىزدىڭ كەسىرىنەن زاۋال اكەلىپ جاتاتىنىن بىلمەيمىز.
ءبىز كوبىندە ولەڭدە سىرتقى جالاڭ، جالعان سۇرەتكە كوپ ۇمتىلامىز. سونى جازساق دۇرىس ادەبيەت، دۇرىس ونەر شىعارعان سياقتى سەزىنەمىز. وندا دا ىشكى، سىرتقى شىندىقتىڭ يەسى اللاھتىڭ جاراتقان نارسەلەرىنىڭ سىرتقى كورىنىسىن جازىپ جاتقانىمىزدى ءبىر ويلامايمىز. ال، ىشكى، تابجىلمايتىن، شىن شىندىق – اللاھتى، ونىڭ قۇرانداعى، دىندەگى جانە ادامنىڭ وزىندەگى، ادامنىڭ وعان، ول جاراتقان عالامعا بايلانىسىنداعى شىندىقتاردى جازسا ونەر ەمەس، ءدىن سياقتى سەزىنەمىز. داۋلەتبەك بۇدان، بۇنداي بىلمەستىكتەن ادا. مۇلدە ەمەس ارينە. بىراق ادالانا باستاعان. ەگەر كىتابىنىڭ الدىڭعى ەكى ءبولىمىن الىپ تاستاسا مۇلدە ادالانىپ كەتەدى ەكەن، اتتەڭ. دەگەنمەن اقىندى بۇل تۇستا تۇسىنۋگە بولادى. تۋا سالا-اق رۋحانياتپەن كىم سۋارىلدى دەيسىڭ؟ ونداي مۇمكىندىك اباي داۋىرىنەن كەيىن بولماعانى، بولسا دا از بولعانى بەلگىلى. بۇل كەمشىلىكتەن كوبىمىز تازا ەمەسپىز. مەن دە سولايمىن.
«تۋرالىقتىڭ تۋى تۇردى كەيپىمدە.
اللاھ تۇردى جۇرەگىمنىڭ تسەيفىندە.
اتاق قۋماي،
شاتاق قۋماي ءوتتىم مەن،
ءسوزىم قالسىن «يمان قۋعان» دەيتىندەي.»
مىنە بۇل ناعىز ارلى، شىن اقىننىڭ ىشكى مەنىنىڭ تۇلعاسى. جاراتىلىستا باسقا، ءومىردا باسقا، ونەردە تاعى ءبىر باسقا، ەكى ەمەس، ءتىپتى ءۇش جۇزدىلىك مۇندا اتىمەن جوق. ىشكى شىندىقتى قالاي سەزىنگەن، سولاي جازعان. ءارى ومىردە دە ءوزىن جازعاندارىمەن بىردەي ۇستايتىنى كورىنىپ تۇر (سولاي ەكەنىنە جولداس رەتىندە دە كۋامىن). سەنەسىڭ. سەنبەسكە حاقىڭ از.
جالپى اقىن عانا ەمەس، تۇتاس ادام بالاسى ەگەر ىشكى شىندىقتى سەزسە، تانىسا ءسوزى مەن ءوزىن بىرەۋلەستىرەدى. ىشكى، مىزعىماس شىندىقپەن ۇندەسەدى. انە سوندا عانا ادام بالاسىنىڭ ءسوزى باسقا، ءوزى ء(ىس-ارەكەتى) باسقا جانە حاق جاراتقان جاراتىلىسى ءبىر باسقا بولىپ، ءۇش بولەك ءومىر سۇرمەيدى. كەرىسىنشە حاق جاراتقان بولمىسى، ودان شىققان ءسوزى (اقىن بولسا ولەڭى), ومىردەگى ءىس-ارەكەتى ءسوزسىز ءبىر تۇلعالانادى. نەمەسە ءسوزىن ءىسى، ءىسىن ءسوزى راستاعان نەگىزدە حاق جاراتقان بولمىسىمەن ۇندەسەدى. مىنە مۇنداي ءىشى مەن سىرتى ۇندەسكەن، ءبىر تۇلعالانعان اقىننىڭ ولەڭى دە جالعان بولماق ەمەس. بولمايدى. بولماۋعا ءتيىس. وندايدا قاراپايىمدىلىق بەلەڭ الۋى مۇمكىن. بىراق، شىن بولاتىنى ءسوزسىز. ابايدىڭ بيىكتەگەنى دە سوندىقتان ەدى.
نەگىزىندە شىندىق تىم قاراپايىم نارسەلەردەن تۇرادى. ال، پەندە بولسا سول شىندىقتىڭ ىشكى شىنىن تۇسىنە الماي، «كۇردەلى وي ىزدەيمىز» دەپ، جالعاندىققا ۇرىنادى. نەمەسە قاتەلەسەدى. ناعىندا پەندەنىڭ مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى – ىشكى شىندىقتى، قاراپايىم ىستەرگە جاسىرىنعان اقيقاتتى تانۋ. كوپ پەندە مىنە وسى قاراپايىم شىندىقتى تۇسىنبەگەندىكتەن، استامسىپ، ويىندا «تەرەڭنەن تەك ىزدەيمىن» دەپ قالاي اداسقانىن بىلمەيدى ويتكەنى، پەندەلىك كورنەۋدى دە دۇرىستاپ كورە المايتىن كوز، جابىق كوڭىل كومەستى ءتىپتى دە كورمەك ەمەس. تاپجىلمايتىن اقيقات – اللاھتىڭ ءوزىن تانۋ تۇگىلى، ونىڭ «اللاھ» دەگەن اتىنىڭ ءسوزسىز سونىڭ اتى ەكەنىنە سەنبەگەن جۇرەك يەسىنە، ونىڭ ارعى جاعىنا ءوتىپ، ىشكى سىردى ءبىلۋ، ۇلى قۇپيانى اشۋ، ءسويتىپ جازعان جىرلارى ارقىلى ولمەس راسقا اينالۋ قايدان بۇيىرماق؟
ەندەشە شىن جىرعا، كەمىندە شىندىقتى تانۋعا تالپىنعان جىرعا كوكىرەك قۇلاعىمىزدى توسالى.
«مەندەگىنىڭ بارىندە بىلگەن اللاھ،
پەرىشتەدەي پاكتىك بەر جىر مەن ارعا؟!»
شىن قالام يەسىنە ءتان ءوتىنۋ بۇل. «مەن قۇدايمىن. مەن بەرەمىن» دەمەيدى. ءوزى تۇكتى دە بەرە المايتىنىن ءبىلىپ، بەرە الاتىن يەدەن پاكتىك تىلەيدى. «قۇل نەنى ءوتىنىپ سۇراسا، اللاھ سونى بەرەدى» دەيدى. ويتكەنى بەرەگەندىك، شۇلەندىك، دارحاندىق، جومارتتىق، جارىلقاعىشتىق تەك قانا وعان ءتان. «اللاھتان سۇراعاننىڭ ەكى ءبۇيىرى شىعادى» دەگەندى قازاق مىنە وسىنى بىلگەننەن ايتقان.
«اللاھ» دەسەڭ، ءسويتۋ ارقىلى ىشكى شىندىققا ەنسەڭ، ول (اللاھ) سەنىڭ قالاعانىڭدى بەرەدى. جارىلقايدى. جارىلقاعان ەمەي نەمەنە؟ اقىن داۋبەتبەككە راببى كوپكە ايتار اقىل بەرىپتى.
«يمان،
اقىل،
تاۋەكەل ءۇش بەلگىنىڭ،
توعىسىنان تابىلىپ تۇرساڭ بولدى.»
– دەيدى بىزگە ول. بۇل – دانالىق. بۇل «حاق» دەپ قارس ايىرىلعان مەننىڭ كوكىرەگىنەن كوپكە قاراي جىبەرىلگەن جارىق. باعدار. مەڭزەۋ. سىلتەۋ. قىبىلاناما. بىلگەنگە مارجان. ويتكەنى، يمان – اللاھتىڭ بار ەكەنىنە، جالعىز ەكەنىنە سەنۋ. اقىل – سول سەنىمدى بۇلجىتپاي اقيرەتكە جالعايتىن نۇرلى قارۋ. ال، تاۋەكەل بولسا – يمان ارقىلى تۇراقتانعان سەنىمدى اقىلمەن بەكەمدەپ، ۇستاپ، جۇرەك سەنگەن سەنىم يەسى اللاھقا تۇتاس ادامي بولمىسپەن ءموندى بولىپ، ءبىر جولاتا بەرىلۋ. ونىڭ (اللاھ) باسقا سالعانىنا، تاعدىر ەتكەنىنە كونۋ. بۇل – «ادام» دەپ اتالاتىن جان يەسىنىڭ ومىرگە كەلگەسىن ءسوزسىز ىستەۋگە ءتيىستى مىندەتى. فارىزى. بۇنداي اقىل اللاھقا، ىشكى اقيقاتقا اشىلماعان جۇرەك يەسىنەن شىعۋى مۇمكىن ەمەس. بۇعان اقىن ءۇشىن شۇكىر اللاھقا. شۇكىر دەيتىنىمىز، ول تاعى:
«باقي دۇنيە ەلەمەيدى – ەرتەڭىن،
پەندە دەگەن – پانيگە قۇل، اڭگۇدىك.»
دەپ كەلىپ،
«جەر مەنەن كوكتىڭ،
ون سەگىز مىڭ عالام نۇر – تاعىن،
ءبىز بىلگەن جانە
بىلمەيتىن الەم ۇنتاعىن،
جاراتقان جالعىز ەڭ ۇلى قۇدىرەت، ول – اللاھ!
وسىنى ويدان شىعارماي ءوتسىن ۇرپاعىم!»
– دەيدى، «عۇمىردىڭ قىرىق جىلىن قىر اسىرعان» ول. «قىرىعىندا ەس جيماعان پەندەدەن ءۇمىت كۇتپە» دەپ كەلەتىن ءبىر دانالىق بار ەدى شىعىستا. ول بولسا، قىرىعىندا ءپاني مەن باقي سىندى ەكى دۇنيە ءومىرىن تەڭ ويلاپ، وزىنە عانا ەمەس، تۇتاس بولاشاققا جىرلارىمەن ء«سويت» دەگەن تىلەك ارالاس ۇندەۋىن تاستايدى. دۇرىس!
«جولاۋشىمىن مەن دە ءبىر،
ازابى مول، اداسقان.» – دەپ، قازىرگى جەتكەن ىشكى شىندىق الەمىنە كوپپەن بىردەي پەندەلىكتەن بارىپ-بارىپ، ارەڭ جەتكەنىن مەڭزەگەن اقىن، «پاك جولعا (يسلامعا) ەندى ءوزىمدى لايىقتادىمى» ارقىلى، ەندى قاتە سارىنعا قايىمايتىنىن انىقتايدى. ويتكەنى، ول «ماڭگىلىككە (و دۇنيە) اتتاعاندا، بار بولسا ەگەر (مەندى) يمان عانا تاباتىنىن» بىلگەن. جانە وعان سەنگەن. بۇعان دالەل ىزدەۋشىلەر بولسا قۇراندى وقىسىن.
«تەكسەردىم جۇرەگىمنىڭ اشىپ ءتۇبىن.
سەزىندىم ۇلى اللاھقا عاشىقتىعىن.»
نەمەسە.
«قالامىم مەن قۇشاقتاپ قۇرانىمدى،
ەستىمەسكە كەتسەم بە قويىمدى ايداپ?»
نەمەسە،
«كەتسەم بە ەكەن كۇناسىز مەكەن ىزدەپ?»
جالپى رۋحاني كوزىمەن جۇرەگىنىڭ ءتۇبىن اشىپ كورىپ، ودان ءوزىنىڭ ۇلى اللاھقا عاشىق ەكەنىن سەزگەن ونىڭ «كۇناسىز مەكەن» – جانناتتى ىزدەپ جولعا شىققانىنا نۇرلى جىرلارىن وقىپ سەنەسىڭ. سەندىرەدى. شىن ولەڭنىڭ جۇرەككە جەتۋى دەگەنىڭىز وسى شىعار؟ ونىڭ جىرلارى جىرداعى شىندىقتىڭ، ىشكى شىندىقتىڭ نە ەكەنىنە كوزىمىزدى جەتكىزدى. اقىن كىتابىن ءۇش بولىمگە ءبولىپتى. بىزدىڭشە كىتاپ ەكى بولىمنەن تۇراتىنداي. ول – سىرتقى شىندىقتى نەمەسە ۇلى اقيقاتتى تانىعانعا دەيىنگى پەندەۋي تىرلىكتى بايان ەتكەن ءجاي جىرلار. سوسىن «نۇر» دەپ اتالاتىن ىشكى شىندىق جىرلارى. قالاي دەسەك تە ءبىزدى ولەڭگە رۋحاني دايىندىقپەن كەلگەن اقىننىڭ كىتابىن حاق نۇرىمەن نۇرلاپ، قۇران جارىعىمەن جارىقتاپ بارىپ، سەنىمدى ۇسىنعانى قۋانتتى.
دەمەك، ءبىز اقىن داۋلەتبەك جىرلارىن وقىپ، قۇراننىڭ «شۇعارا» (اقىن) سۇرەسىندەگى اقىندار جايلى: «اقىندارعا ازعىندار ىلەسەدى (224). ولاردىڭ ساي-سالادا قاڭعىپ جۇرگەنىن كورمەدىڭ بە (225)? ولار ىستەمەگەن ءىستى «ىستەدىك» دەپ كوپىرەدى (226).» دەگەن اياتتارىنا سالىپ كورىپ، ونىڭ جىرلارىن ودان تاپپادىق. دەگەنمەن، ونان ارمان قارايعى: «بىراق، يمان كەلتىرىپ (اللاھقا سەنىپ), ىزگى ءىس ىستەگەندەر, اللاھتى كوپ زىكىر ەتكەندەر (ەسكە العاندار) جانە زۇلىمدىق كورسە دە ارتىنان (ولەڭىمەن) كەك العاندار ءبىر باسقا (227)» دەگەن ۇلى اياتتان ونى تاۋىپ، «شۇكىر» دەدىك.
قۇل كەرىم ەلەمەس
Abai.kz
