مەيدزي رەفورماسى جانە الاش وردا

ارامىزدان اسىعىس اتتانىپ كەتكەن ءامىرحان بالقىبەكپەن ەڭ كوپ جۇزدەسەتىن جاستار ەدى. ونىڭ جاساندىلىقتان ادا، تابيعي بولمىسىن ەرەكشە جاقسى كورەتىن ىنىلەرى اعالارىنىڭ وتىرىك ايتپايتىنىن دا بىلەتىن. كەزەكتى باسقوسۋلاردىڭ بىرىندە ءبىلىمدار اعامىزدان «سىزدەردىڭ قاتارلارىڭىزدا كىم مىقتى ەدى؟» دەپ ءبىر ءىنىسى سۇراپ قالعاندا، «نۇرجان قۋانتايۇلىنان ءبارىمىز ىعاتىنبىز» دەگەن. «ارعى-بەرگى ادەبيەتتى ءامىرحان بالقىبەكتەن ارتىق ەشكىم بىلمەيدى» دەپ جۇرگەن بىزگە مىنا ءسوز توسىن جاڭالىق بولعان. بۇل زامانداستاردىڭ ءبىرىن-ءبىرى باعالاعان ءسوزى دەپ تۇسىنگەنبىز.
عاسىر باسىندا «قاراوزەك» دەگەن رومان جازىپ، بىرنەشە جىر جيناق شىعارىپ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا تەرەڭ ۇڭىلگەن جاس عالىممەن (فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى) سۇحباتتاسۋعا ىنتامىز ويانعان. ءساتى تۇسكەن اڭگىمە ءسىزدىڭ ىقىلاسىڭىزدا.

– بۇگىنگى كۇنى كىتاپ شىعارۋشىلار كوپ. ولاردىڭ ءبارى وزىنشە بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىن جاساپ جاتىرمىز دەپ ويلايدى. ادەبي سىننىڭ وسالدىعىنان وسىلار ەسىرىپ كەتكەن جوق پا؟ دورەكى ايتىلىپ تۇرعان شىعار. بىراق ءار كىتاپتىڭ با­عاسىن بەرۋ، ءار جازۋشىنىڭ ورنىن كور­سەتۋ سىنشىنىڭ مىندەتىنە كىرە مە؟
– ارينە، كىرەدى. وسىدان ەكى عاسىرعا جۋىق ۋاقىت بۇرىن پۋشكين «سىن – كوزگە تۇ­سەرلىك، ايتۋعا تۇرارلىق دۇنيەسى بار تۋىندىلارمەن عانا اينالىسۋى كەرەك دەيدى. ولاي ەمەس-اۋ، ويتكەنى ءدام-تۇزى جوق كەيبىر شىعارمالاردىڭ تابىسى، ىقپالى اسا كۇشتى بو­لىپ جاتادى» دەپ جازىپ كەتىپتى. بۇل پروب­لەمانىڭ بۇگىنگى ادەبيەتكە دە قاتىسى بار.
– جۇسىپبەكتىڭ ماعجاندى ارداق تۇ­تىپ، قۇرمەتتەپ جازعانى سەكىلدى بۇگىنگى ادە­بي سىنعا دەگدارلىق جەتىسپەي تۇر­عان­داي. سىن قالاي جازىلۋ كەرەك دەپ وي­لايسىز؟ جانە ونى سىنالۋشى قالاي قا­بىلداۋ كەرەك؟
– ءحىح عاسىرعا قاراعاندا حح عاسىر­داعى سىن فۋنكتسياسى كوپ وزگەردى، ءححى عاسىردا دا سىن تەورياسى جاڭا سيپات تابۋى ابدەن مۇم­كىن. ماسەلەن، امەريكالىق «جاڭا سىن» ۇعى­مىنا جارتى عاسىردان استى، قازاق تۇ­گىلى، ورىس سىنىنىڭ ءوزى بۇل تەوريانى تولىق قا­بىلداي الماي جاتىر. مىنە، وسىنداي وز­گەرىستەر ءبىزدىڭ ادەبيەتتانۋدىڭ الدىندا با­تىستىڭ فۋندامەنتالدىق ەڭبەكتەرىن ءتار­جىمالاپ، جاڭا كوزقاراستارعا ءۇڭىلتۋ ما­سەلەسى كۇن تارتىبىندە تۇر.
سوتسياليستىك رەاليزمگە نەگىزدەلگەن ءبىز­دىڭ ادەبي سىن تەورياسى قازىرگى زامان ادە­بيەتىنە جاراماي قالدى. باتىستىڭ
حح عا­سى­رداعى ادەبي سىن ەڭبەكتەرىن تۇبەگەيلى قا­راستىرۋىمىز كەرەك. تىم قۇرىسا، رولان بارت، ميشەل فۋكو، جاك دەرريدالاردىڭ ادەبي-تەوريالىق، ەستەتيكالىق ەڭبەكتەرىن ءتارجىمالاۋىمىز قاجەت. ادەبيەتتانۋداعى قۇندى دۇنيەلەردى اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىس تىلدەرىنەن تىكەلەي قازاق تىلىنە اۋدارۋدى قولعا الاتىن مەزگىل جەتىپ قالدى.
– قازىر جازۋشى از ەمەس. كاسىبي جازۋ­شى قايسى، اۋەسقويى قايسى، اجىرا­تا الماي قالعاندايمىز. شىعارما­لا­رىن وقىماي جاتىپ، ماقتايتىن ءۇردىس قا­لىپتاستى. بەتالدى ناسيحات جاساۋ، ماق­تاۋ، سول ارقىلى ات قالىپتاستىرۋ نە­گە اكەلەدى؟
– ءبىز ءبىر پافوستا تاربيە العان ەدىك، بۇ­گىن ول تۇبىرىمەن ەسكىردى. ءبىز بەلگىلى ءبىر ما­­دەنيەت اياسىندا قالىپتاستىق، قازىر ول ايا جوق... حح عاسىردىڭ 90-جىلدارىنداعى ما­دەني سيتۋاتسيانى «مادەني حاوس»، «مادەني بۇلعاق كەزەڭى» دەپ سيپاتتاسا دا بولادى. ويتكەنى، ەركىندىك العان قوعامنىڭ قۇندىلىق باعىتتارىنىڭ ارالاسىپ كەتكەنى سونشالىق، ءتىپتى كەيدە ءبىرتۇتاس كەڭىستىكتە مۇلدەم كەرەعار يدەالدار قاتار ءومىر سۇرە بەرەتىن بولدى، ال ول بىزگە تاڭسىق ەدى. سوندىقتان بۇل ءولارا شاق، اسىرەسە، ءبىزدىڭ بۋىنعا اۋىر ءتيدى. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا تالعات ەشەنۇلى 90-جىلدارى ادەبيەتكە دايىندىقپەن كەلگەن بۋىنعا «ناعىز جالىندى شاعىندا ءوندىرتىپ جازۋىنا ءولارا قولبايلاۋ بولدى» دەپ ءدال باعا بەردى. ءولارا دەمەكشى، قىتايدىڭ ءبىر ويشىلىنىڭ «دۇشپانىڭا جاماندىق تىلەگىڭ كەلسە، زامانالار ىرعاسقان بۇلعاق كەزەڭىندە ءومىر ءسۇرۋىن تىلە» دەگەن ءسوزى ەسىمە تۇسەدى، 90-جىلداردىڭ اۋىر زامانى مەن مادەني حاوسى كوڭىلدە تەرەڭ ءىز قالدىرعانى راس. دارىندى اقىن، ءبىلىمدى ادەبيەتشى ءامىرحان بالقىبەك دوسىمىزدىڭ اشىق كۇنى جاي تاستاعانداي ومىردەن ەرتە كەتىپ قالۋىنا وسىنداي ىزدەردىڭ ىقپالى بولدى ما دەپ تە ويعا قالامىن...
ال ەندى جاھاندانۋ پروتسەسىنە وراي دامىپ كەلە جاتقان كوسموپوليتيكالىق سيپات قازىرگى بۇقارالىق مادەنيەتتىڭ جاڭا بەل­گىسى بولىپ شىقتى، شىعارمالارداعى موتيۆ­تەر­دىڭ، سيۋجەتتەردىڭ، تاسىلدەردىڭ بىرتەكتى­لىگى وسى سەبەپتەن تۋىنداپ وتىر. كوەلو مەن ءپاۆيچتىڭ، مۋراكامي مەن اكۋنيننىڭ ءبىر ما­دەني اۋقىمنان تابىلاتىنى وسىدان. ويت­كەنى، بۇلاردىڭ جازعان شىعارمالارى بۇ­قارالىق مادەنيەتكە جاتادى. ال بۇقا­را­لىق مادەنيەت (mass kulture) تۇسىنىگى، اري­نە، تومەنگى مادەنيەت دەگەن ۇعىم ەمەس. مى­سالى، 1970-1990 جىلدارى باتىستا middlcult دەپ اتالاتىن ۇعىم قالىپتاسقان ەكەن. ول دەگەنىمىز – ورتا تاپتىڭ مادەنيەتى، بىلايشا ايتقاندا، «اق جاعالىلاردىڭ» مادەنيەتى بولعان. بۇقارالىق مادەنيەتتىڭ ونىمىنە بيىك تالاپ قويىپ، ماڭگىلىك قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋعا ۇمتىلعان.
باتىستا جابىق سالوندار مەن اكادەميالىق ۇيىرمەلەردەگى جازۋ ونەرىنىڭ اياقتالۋىمەن جانە يندۋستريالىق قوعامنىڭ دۇنيەگە كەلۋىمەن حح عاسىردا ادەبيەت جاڭا سيپات الدى، كەيىنىرەك بۇقارالىق جانە ەليتارلىق ادەبيەت دەپ بولىنۋگە كوشتى. ماسەلەن، رەسەيدە 1990-2000 جىلدار ارالىعى بۇقارالىق مادەنيەتتىڭ دامىعان ۋاقىتى بولدى. بىزگە دە بۇل كەلىپ جاتىر. رەسەيدە ادەبيەت قازىر ءتىپتى بۇقارالىق كوممۋنيكاتسيانىڭ ءبىر ارناسىنا اينالا باستادى... كىتاپ ءوندىرىسىنىڭ، كىتاپ ساۋداسىنىڭ نارىقتىق سيپاتتا دامۋىنا وراي بۇل ەلدە جازۋشى ەڭبەگىنىڭ كوممەرتسيالانۋى كۇرت دامىدى. وسىعان قاراپ ەسىمە تۇسەدى. حح عاسىردىڭ 70-جىلدارىنىڭ سوڭىندا سوۆەت وقىرماندارى سيۋجەتتى روماندارعا، دەتەكتيۆكە قۇمارتۋى ارتىپ، جاپپاي ماكۋلاتۋرا وتكىزىپ، وعان العان تالوندارىنا اعىلشىن، شۆەد دەتەكتيۆتەرىن، اگاتا كريستي مەن ديۋمانىڭ روماندارىن الىپ جاتاتىن. مەن ءوزىمنىڭ اعا-اپكەلەرىمنىڭ قىزعىلىقتى ادەبيەتتى سونداي قۇمارلىقپەن وقىپ جاتاتىنىنا بالا كەزىمدە كۋا بولدىم.
سوندىقتان بۇقارالىق ادەبيەتتىڭ وزىندىك ورنىن جوققا شىعارا المايمىز. بەلينسكيدىڭ «كەيدە ءبىر عاسىردا اۋپىرىمدەپ ءبىر عانا گەني قالامگەر دۇنيەگە كەلۋى مۇمكىن، ەندى وسىعان قاراپ تۇتاس ءبىر عاسىر بويى قوعام ادەبيەتسىز وتىرماۋى كەرەك شىعار» دەگەن بەلگىلى ءسوزىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون. ورىس ادەبيەتى حح عاسىردىڭ 20-جىلدارىنىڭ سوڭىنان جوعالتقان بۇقارالىق ادەبيەتىن 90-جىلدارى عانا قايتا قالپىنا كەلتىرە الدى. ورىس ءتىلدى وقىرماندار تاعى دا شەتەلدىك دەتەكتيۆ (ورىس دەتەكتيۆى ءالى ولاردىڭ دەڭگەيىنە جەتپەگەن كەز) پەن مەلودراماعا (عاشىقتىق روماندار) باس قويىپ جاتتى، وسى سۇرانىستى بايقاعان ورىس جازۋشىلارى وزدەرىنىڭ جاڭا بۇقارالىق ادەبيەتىن جاساۋعا بەت بۇردى. ال بىزدە سۇرانىستى زەرتتەپ جاتقان ەشكىم جوق، ويتكەنى، بىزدە كىتاپ تاراتۋ جەلىسى جوق، باسپا باسەكەسى دەگەن اتىمەن جوق. سوندىقتان بىزدە ءىرى ادەبي شىعارمالار تام-تۇمداپ جازىلادى، ادەبي پروتسەسس ستيحيالى تۇردە ءوز بەتىمەن كەتىپ بارادى.
بۇقارالىق ادەبيەت كوبىنە مادەنيەتتىڭ داڭعىل جولدارىنان حابارى جوق وقىرماننىڭ سۇرانىسىنا وراي جاسالادى، بىراق ونىڭ ءوز ءداۋىرىنىڭ ادەبي پروتسەسىنە بەلسەنە ارالاسۋى – الەۋمەتتىك جانە مادەني وزگەرىستەردىڭ بەلگىسى. بۇقارالىق ادەبيەتتىڭ ءوزىنىڭ جانرلىق، تاقىرىپتىق مىزعىماس كانوندارى بار، ونىڭ ىشىندە بەلگىلى ءبىر سيۋجەتتى سحەمالار نەگىزىندە قۇرىلعان، ءتيپتى كەيىپكەرلەرى كورىنىس بەرەتىن پروزالىق شىعارما­لاردىڭ فورمالدى مودەلدەرى دە بار. كومپوزيتسيالىق ستەرەوتيپتەر، ەستەتيكالىق شابلوندار بۇقارالىق ادەبيەتتىڭ بارلىق جانرلىق-تاقىرىپتىق بەلگىلەرىندە (دەتەكتيۆ، تريللەر، مەلودراما، كريمينال، فانتاستيكا، فەنتەزي، شىتىرمان-تاريحي روماندار جانە ت.ب.) جاتىر. مىنە، وقىرمانداردىڭ سۇرانىسىنا وسىلاي يكەمدەلگەن باسپانىڭ «سەريالىق» جوبالارى دۇنيەگە كەلە باستايدى. بىزدە كىتاپ تارامايدى، سوندىقتان مۇنداي ادەبيەت بىزدە قازىر ينتەرنەتتە كورىنىس تابا باستاعان سەكىلدى.
دەگەنمەن، ادەبي-ەستەتيكالىق گراداتسيا بار، بۇل رەتتە شارتتى تۇردە بولسا دا، كلاسسيكا – بەللەتريستيكا – بۇقارالىق ادەبيەت دەگەن ۇشتىكتىڭ ايىرىمىنا ۇڭىلگەن ءجون.
بەللەتريستيكا – ادەبيەتتىڭ «ارالىق الاڭى» سەكىلدى، وعان وزگەشە كوركەمدىك ارتىقشىلىعىمەن ەرەكشەلەنبەيتىن شىعارمالار جاتادى. بۇل شىعارمالار ماڭگىلىك قۇندىلىقتاردى تەمىرقازىق ەتىپ، قىزىقتىق، تانىمدىق جاعىنا ۇمتىلادى. ءوز ءداۋىرىنىڭ وزگەرىستەرىن، ماڭىزدى وقيعالارىن وزەك ەتكەن نەمەسە وتكەن تاريحقا ۇڭىلگەن، اۆتوبيوگرافيالىق نەمەسە مەمۋارلىق ىڭعايداعى شىعارمالار بەللەتريستيكا رەتىندە وقىرمانداردى باۋراپ الىپ جاتادى. ۋاقىت وتە كەلە ول ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىن جويا باستايدى، كەلەر بۋىن وقىرمانداردىڭ الگى شىعارمالاردى وقي قويۋى ەكىتالاي. كلاسسيكالىق ادەبيەت وقۋشىعا بەيمالىم ەستەتيكالىق جاڭا ءبىر دۇنيە ۇسىنسا، وقىرمان جاڭا ءبىر الەمدى اشسا، بەللەتريستيكا ۇعىنىقتى، بەلگىلى دۇنيەلەردى قاۋزاپ، الەۋمەتتىك تاپسىرىستاردى دا ورىندايتىن، وقىرمانى مول سالاعا جاتادى.
دەگەنمەن، بەللەتريستيكا مەن بۇقارالىق ادەبيەتتىڭ اراسىندا اسا ءبىر ايىرىم بولا بەرمەيدى، سوندىقتان بۇل ەكەۋىن كەيدە سينونيم رەتىندە قابىلداپ، جاقىن ۇعىمدار رەتىندە تۇسىنەتىندەر بار. ءححى عاسىردا باتىستاعى (امەريكا مەن ەۋروپا) بۇقارالىق ادەبيەت، الەۋمەتتانۋشىلاردىڭ پىكىرىنشە، بۇكىل ادەبي تاسقىننىڭ 90 پايىزىنان استامىن الادى ەكەن. ۇلكەن ادەبيەت پەن بۇقارالىق ادەبيەتتىڭ ارالىق شەكاراسى ايقىن كورىنە بەرمەيتىنى وسىدان با دەپ تە ويعا قالاسىڭ. قازىرگى ورىس ادەبيەتىندە توپول، داشكوۆا، دونتسوۆا سەكىلدى بۇقارا ادەبيەتىنە قالام تارتىپ جۇرگەن، اكۋنين، پەلەۆين سەكىلدى تانىمال، بەللەتريستيكانى وندىرتە جازىپ جۇرگەن قالامگەرلەردىڭ شىعارمالارى وزدەرىنىڭ ادەبي سىنى اياسىندا جان-جاقتى قاراستىرىلىپ جاتىر. ءبىز ازىرگە ونداي دەڭگەيگە جەتكەمىز جوق.
ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا، حح عاسىردىڭ باسىندا پەتەربور، قازان باسپالارىنان باسىلىپ شىققان ءشادى جاڭگىروۆ، جۇسىپبەك شايحىسلاموۆ سەكىلدى كىتابي اقىنداردىڭ ءدىني-اڭىزدىق، عاشىقتىق داستاندارىن سول زاماننىڭ بۇقارالىق ادەبيەتى دەۋگە بولادى. ال كەيىنىرەك شىققان «قالقامان – مامىر»، «ەڭلىك – كەبەك» – ءوز زامانىنىڭ بەستسەللەرى.
ارينە، بۇقارالىق ادەبيەت ۋاقىت وتە كەلە ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىن جويىپ، مودادان شىعادى، ول قايتا وقۋعا، ەستەتيكالىق قازىنا رەتىندە ساقتاۋعا ارنالماعان. ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا دەتەكتيۆتەر مەن شىتىرمان وقيعالى رومانداردى، مەلودرامالاردى ء«بىر رەتكى ادەبيەت»، «ۆاگوندى بەللەتريستيكا» دەپ اتاعاندارى بەكەر ەمەس.
– ارنايى تاپسىرىسپەن دە كىتاپتار جازىلىپ جاتادى. تاريحي تۇلعالاردىڭ ومىرىنە، شىعارماشىلىعىنا ارنالعان. تاپسىرىس بەرۋشى سول تۇلعانىڭ ۇرپاعى. مۇمكىن جەرلەسى... ال ونى جازاتىن ارامىزداعى جازۋشىلار. نىساندى، ماتەريالدى تولىق يگەرمەي، وسىلاي تاپسىرىسپەن جازۋدىڭ كەسىرى قانداي؟ قاعازدىڭ وبال-ساۋابىن ايتپاعاندا...
– كەسىرى كوپ بولسا دا، ارنايى تاپسىرىسپەن كىتاپ جازدىرۋدى توقتاتا المايمىز. قولىنداعى قاعازىن تارتىپ الساق، الدىندا ينتەرنەت تۇر. سوندىقتان وعان تىيىم جوق.
ينتەرنەت دەمەكشى، قازىر ينتەرنەتتىڭ پايدا بولۋىمەن كوركەم شىعارما­شىلىقتىڭ جاڭا باعىتى پايدا بولادى: ول – كومپيۋتەرلىك جەلىلەر مەن مەدياتەحنولوگياعا نەگىزدەلگەن مەدياونەر. ينتەرنەت ادەبيەت تىرشىلىگىنىڭ كەڭىستىگىن ءبىرشاما وزگەرتتى. باياعى ادەبي تسەنتريزم ءوزىنىڭ پوزيتسياسىن جوعالتتى. ادەبي جۋرنالدار تارالىمىن ازايتىپ الدى، قوعامدىق ومىردەگى ىقپالى بۇرىنعىداي ەمەس. مەنىڭشە، ينتەرنەتتەگى ادەبي الەمدە، بورحەس كاتەگورياسىمەن ولشەسەك، «بابىل كىتاپحاناسى» دەيتىندەي پروتسەستەرگە ۇمتىلۋشىلىق بار، ارتى قالاي بولارىن ءبىر قۇدايىم ءبىلسىن...
– قازىر جاس جازۋشىلاردى سالىس­تىرمالى تۇردە باعالايتىن بولدى. جاقسى دەپ ايتۋعا بولمايتىن شىعارمانى «انانىكىنە قاراعاندا تاۋىرىرەك قوي» دەپ، جاقسى دەيدى. ال شىنتۋايتىنا كەلگەندە، اسا ءبىر جاقسى ەمەس دۇنيەلەر. اتاعى دارداي، ەسىمى ايتىلا قالسا، بىردەن جازۋشى دەپ دۇرلىگەتىن جاس قالامگەرلەردىڭ شىعارمالارىنا باس قويساڭىز، سويلەم قۇرلىسىندا بولسىن، ءسوز بايلىعىندا بولسىن، تاقىرىپتى الىپ شىعۋىندا دا ۇلكەن كەمشىلىكتەر بار. بۇل نەنىڭ كورىنىسى؟ (ادەبيەتكە ەشقانداي دايىندىقسىز كەلۋىنىڭ بە؟).
– بۇگىنگى ادەبي پروتسەستە پروزا جەتەكشى ءرولدى اتقارۋى كەرەك بولسا، بۇل تاراپتا ءبىزدىڭ ولقىلىعىمىز كوپ. بىراق بۇل – ۋاقىتشا كورىنىس، ءولارا شاق دەپ ويلايمىن. ايتكەنمەن، ءبىزدىڭ ادەبيەتتەگى سكەپتيتسيزم قازىرگى قازاق مادەنيەتىندەگى ءموراليزمنىڭ ەكىۇداي رەاكتسياسى دەسە دە بولادى.
حح عاسىردىڭ سوڭى مەن ءححى عاسىردىڭ باسىنداعى ادەبيەت ونەرىنىڭ دامۋ كورىنىسى وزگەشە. ماسەلە كوركەمدىك تەندەنتسيالاردىڭ، شىعارماشىلىق تاسىلدەردىڭ، ەستەتيكالىق شاشىراڭقىلىقتىڭ كوپتىگىندە، سان تۇرلىلىگىندە عانا ەمەس. ەڭ اۋەلى ادەبي كودتىڭ تولىق جاڭارۋى بولدى. ءتىپتى، ادەبيەتتىڭ ءوزىنىڭ، جازۋشىنىڭ ءرولىنىڭ، وقىرمان تيپتەرىنىڭ الاپات وزگەرىسى ءجۇردى. قازىر بىزدە «ادەبيەت توقىرادى» دەپ دابىل قاعىلىپ جاتۋىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ قالامگەر قاۋىمنىڭ ادەبي كودتىڭ اۋىسۋىن ينستينكپەن سەزىنۋى دەپ ويلايمىن.
جاڭا تەحنولوگيالار زامانىندا ءححى عاسىرداعى ادەبي ەركىندىككە تولقىن-تولقىن تاجىريبەلەر كەلىپ جاتىر. ادەبيەتتىڭ اعارتۋشىلىق ميسسياسى وسى تولقىنداردىڭ استىندا قالدى. «ادەبيەت – اردىڭ ءىسى» دەگەن ۇعىم ەكىنشى پلانعا كوشتى. مىسالى، ايگىلى «كنيجنوە وبوزرەنيە» گازەتى 1986 جىلى ساۋالناما جۇرگىزگەندە ورىس سوۆەت وقىرمانىنىڭ كوپشىلىگى ەڭ كوپ وقىلاتىن كىتاپتاردىڭ قاتارىندا دجويستىڭ «ۋليسس»، ورۋەللدىڭ «1984» روماندارىن اتاسا، ال 1995 جىلى ءدال وسى گازەت وسىنداي ساۋالناما جۇرگىزگەندە ورىس وقىرماندارى بەستسەللەر تىزىمىنە ءتۇرلى كريمينالدى، دەتەكتيۆ كىتاپتاردى كىرگىزگەن ەكەن.
ادەبيەتكە ءوزىنىڭ قايتالانباس ومىرىمەن، ءىس-ارەكەتىمەن ەستە قالاتىن كەيىپكەر سومداۋ وڭاي دۇنيە ەمەس. كەيىپكەرلەردىڭ بۇرىنعى دۇنيەلەردەگى الدەبىر تۇلعالارعا ۇقساي بەرۋى، سحەماتيزمى – بۇگىنگى كوركەم ادەبيەت پروبلەمالارىنىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. سۋرەتكەر ەلەۋلى، ەستە قالار كەيىپكەر سومداپ جاساماسا، شىعارمانىڭ ۇلكەن نەمەسە كىشى فورماسىن جازۋدان كەلىپ-كەتەر ەشتەڭە جوق.
دەگەنمەن، قازاق مادەنيەتىندە مۋزىكادان باستاپ كينوعا دەيىنگى قازىرگى ونەردىڭ ءبىر وزىندىك ەرەكشەلىگى قالىپتاسىپ كەلەدى، پوستمودەرنيزمنىڭ، مەتارەاليزمنىڭ موزايكالىق، فراگمەنتارلىق بەلگىلەرى قازاق ونەرىنىڭ ءار سالاسىندا ءىشىنارا كورىنىس بەرىپ جاتادى.
– مۇمكىن ءبىزدىڭ پروزا وسى بەردى­بەك پروزاسىنىڭ ىزىمەن دامۋ كەرەك پە ەدى؟
– بەردىبەك سوقپاقباەۆتىڭ «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى» رومانى – ءوز زامانىندا تولىق باعاسىن الا الماعان شىعارما. بۇل – ناتۋراليزم باعىتىندا دۇنيەگە كەلگەن، تاتىمدى، اسەرلى دۇنيە. ءبىزدىڭ سول كەزدەگى سوتسياليستىك رەاليزم «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدىنى» قابىلداي المادى. قابىلداعىسى كەلمەدى. بەردىبەك سوقپاقباەۆ وسى رومانىندا تىلداعى تۇرمىستىڭ اۋىرلىعىن، سوۆەتتىك لاگەر­دەگى ءومىردىڭ شىندىعىن سول قالپىندا سۋرەتتەيدى. بۇل رەتتە ونىڭ وسى شىعارماسىنىڭ ۆارلام شالاموۆ پروزاسىمەن ۇقساستىعىن اڭداۋعا بولادى. جالپى، بۇعان دەيىن اۋەزوۆتىڭ «قاراش-قاراش وقيعاسىنان» باستاپ، قازاق ادەبيەتىندەگى كەيبىر شىعارمالاردا ءتيىپ-قاشتى ءسوز بولعانىمەن، تۇرمە تاقىرىبى العاش رەت وسى «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدىدە» تولىق اشىلدى.
ال قازىر ناتۋراليزم باعىتىندا جارىق كورىپ جاتقان ءبىرلى-جارىم دۇنيەلەر سوقپاقباەۆ پروزاسىنىڭ دەڭگەيىنە جەتە الماي جاتىر. نەوناتۋراليزم ورىس ادەبيەتىندە جان-جاقتى كورىنىس تاۋىپ وتىر. ءبىر قىزىعى، «قاراڭعى ءومىردىڭ» تىرشىلىگى ءوزىنىڭ قاتالدىعىمەن، ابسۋردتىعىمەن جالاڭاشتالعان كادىمگى ءومىر كەيپىندە سيپاتتالادى: ول – اسكەردەگى، زوناداعى قياڭقى تىرشىلىك، قالانىڭ جەزوكشەلىك سەكىلدى قالتارىس كورىنىستەرى، ت.س.س. ورىس نەوناتۋراليستىك پروزاسىنىڭ 90-جىلدارى ادەبيەتتە جاپپاي كورىنىس تابۋى سۇرانىسقا وراي بولدى-اۋ دەپ ويلايمىن، قازىر بۇل ءبىرشاما باسەڭدەدى.
– ەندى ادەتتەگىشە پرۋستىڭ بىرنەشە سۇراعىنا جاۋاپ بەرسەڭىز. ءسىز جەك كورەتىن تاريحي كەيىپكەر؟
– الەكسەي تولستويدىڭ ءى پەترى.
– ءسىز جوعارى باعالايتىن رەفورما؟
– 1867 جىلدان باستاپ جاپونيادا مەيدزي ءداۋىرى دەيتىن قىرىق جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلعان كەزەڭ بولىپ وتكەنى بەلگىلى. مىنە، وسى كەزەڭدە جاپون قوعامىندا ۇلكەن-ۇلكەن رەفورمالار جاسالىپ، ارتتا قالعان، مەشەۋ سانالاتىن جاپونيا باتىستىڭ ءىلىمىن يگەرىپ، كەز كەلگەن ەلمەن تايتالاسا الاتىن ءىرى مەملەكەتكە اينالدى. وسى مەيدزي رەفورمالارىن كورىپ، ءبىزدىڭ الاش وردا قايراتكەرلەرى جاپونيا سەكىلدى دامىساق، شىركىن، دەپ ارمانداعان.
– ادامدار بويىنداعى قاي قاسيەتتەردى تارتىمدى دەپ سانايسىز؟
– اشىقتىق، كىشىپەيىلدىلىك
– قالاي ولگىڭىز كەلەدى؟
– ياسساۋي بابامشا.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت. اشىق، كىشىپەيىل جاندار ارامىزدا كوپ بولسىن!

سۇحباتتاسقان باعاشار تۇرسىنبايۇلى.

"قازاق ادەبيەتى" گازەتى